La difusión del Vocabulario Mocoví en su soporte digital, es una iniciativa que motiva gran satisfacción.
La tecnología ha colaborado con los esfuerzos de documentar y proteger esta lengua indígena, y de honrar
los conocimientos de los antiguos, inculcando en niños y jóvenes el preservar su lengua materna y enriquecer su futuro.
Cada lengua releja una visión única del mundo y una cultura compleja que revela la forma en que una
comunidad ha resuelto sus problems en relación a su mundo, y en la que ha formulado su pensamiento, y
el entendimiento del mundo que lo rodea.
Es particularmente signiicativa la contribución del Vocabulario a la implementación de programas de
educación bilingüe, para que muchos puedan acceder a niveles superiores de educación, Se reconoce así el
incalculable valor cultural e intelectual de su lengua.
Agradezco profundamente la creatividad y voluntad en encontrar caminos innovadores en el ámbito de
la educación en apoyo de la promoción y el fortalecimiento de la lengua mocoví, por parte del docente
Ricardo Roszezuk, Secretario de Ambiente de la Municipalidad de Villa Angela.
Lois Buckwalter
Roberto Ruiz (1978)
Alberto Buckwalter y Roberto Ruiz (1993)
3
NOTAS PARA LEER EL IDIOMA MOCOVÍ
Las letras que tienen diferente pronunciación o que no se encuentran en el castellano son las siguientes:
Q
El alfabeto mocoví tiene las siguientes letras:
a, c, ch, d, e, g, h, hu, i, j, 1,11, m, n, ñ, o, p, q, qu, r, s, sh, t, u, v, x, y, Ỹ,’.
El idioma mocoví puede leerse más o menos de la misma manera que el castellano, con algunas pocas
excepciones. Las letras que pueden ser pronunciadas casi igualen los dos idiomas son las siguientes:
Se pronuncia casi como la /c/pero más adentro, y así se nota la diferencia entre palabras
como éstas:
natoc: su golpe recibido
natoq: escupe
X
ca’: entonces
qa’: piedra
Se pronuncia casi como la /g/, pero más adentro, y así se nota la diferencia entre palabras
como éstas:
ñosogoñi: lo destruyo. ñosoxoñi: lo destruimos.
Letra
Ejemplo en mocoví
a
c
ch
d
e
g
h
hu
i
j
1
11
m
n
o
p
qu
r
s
t
u
v
y
‘am
eos
chalo
damec
‘en
ñigo’
lauahi
huelec
ime
sojo
laua
llaq
mañic
nade
‘om
pilac
quite
lere
sogui
tema
sauana
vigui
yapil
la a se pronuncia como la a en
la c se pronuncia como la c en
la ch se pronuncia como la ch en
la d se pronuncia como la d en
la e se pronuncia como la e en
la g se pronuncia como la g en
la h se pronuncia como la h en
la hu se pronuncia como la hu en
la i se pronuncia como la i en idea
la j se pronuncia casi como la j en
la 1 se pronuncia como la 1 en
la ll se pronuncia como la 11 en
la m se pronuncia como la m en
la n se pronuncia como la n en
la o se pronuncia como la o en
la p se pronuncia como la p en
la qu se pronuncia como la qu en
la r se pronuncia como la r en comeré
la s se pronuncia como la s en soguita
la t se pronuncia como la t en tema
la u se pronuncia como la u en
la v se pronuncia como la v en
La y se pronuncia casi como la y en
Ejemplo en castellano
amigo
coser
chaco
dame
entrar
paga
ahí
hueco
ojo
lápiz
llamar
malo
nadar
ombú
pila
quitar
sauce
vino
ya
Ỹ
Se pronuncia como la /i/:
Ỹo: vuela
Sh
aỸim: yo
Ỹotauan: le ayuda
se pronuncia con la lengua más atrás en la boca que para la /s/:
shic: me voy shilo: se casa shique: le busco
shiraigo: la luna
Es el sonido glótico o la ligera pausa en la garganta que marca la diferencia entre palabras mocovíes tales
como éstas:
laua su brazo, su ala
laua’ sus brazos, sus alas
‘laua tierra
qui’ te vas, vete
cavado’qui’ cómelo tú, cómelo vos,
liỸa otro, su compañero
li’ỹa su pozo
cómalo usted
El sonido glótico /’/, cuando viene al principio de una palabra, siempre separa esta palabra de cualquier
palabra que la precede:
acá’aalo: la mujer / se pronuncia / aca’aalo
ñi ‘imec: la casa / se pronuncia / ñi’imec
ana ‘laua: el mundo / se pronuncia / ana’laua
Una palabra que empieza con la letra lal o la /i/ siempre se pronuncia combinada con la palabra que la
precede:
Na aỹo: las aves / se pronuncia / naaỹo
so icolaq: el águila / se pronuncia / soicolaq
se imen: no lo vende / se pronuncia / seimen
Muchas palabras mocovíes empiezan con una /n/,/r/, lyl, /l/ o /ñ/ que se pronuncia como la primera
sílaba de la palabra:
Nqo´in: se mueve
ñqo’in: me muevo
4
yquema’: estoy satisfecho
rquemachi’: estás satisfecho
lpa’a’: su raíz
5
Dos letras iguales juntas (con excepción de la /LL/) se pronuncian como una sola, pero con doble duración:
ARTÍCULOS
laseego: el otro lado del rio
naanoc: yacaré
nnatot: le ataca una enfermedad
Cuando se juntan dos eles en una palabra, se dividen con un guión /L-L/ para diferenciarlas de la letra /LL
que tiene otra pronunciación:
Sashilaxalec: le ponemos la mano encima
sashil-lec: le pongo la mano encima (el guión separa las dos eles)
Ỹashil-lec: le pone la mano encima
llachi: cambio de residencia
lloxoquio’lli’: su bolsita
Ỹalliguiñi: echa la red
llichi’: lo remojas
A veces dos palabras se distinguen solamente porque una tiene dos letras iguales juntas:
‘om: frío
‘oom: se apaga
ñachi: lo traigo
ñaachi: arroyo
nepetec: se corta el pelo
nepeetec: se calcula
6
ca el: ausente
da el: parado
na el: que viene
ñi el: sentado
so el: que se va
yi el: acostado
acá la: ausente
ada la: parada
ana la: que viene
añi la: sentada
aso la: que se va
ayi la: acostada
caua los o las: ausentes
daua los o las: paradas
naua los o las: que vienen
ñaua los o las: sentadas
saua los o las: que se van
yana los o las: acostadas
PRONOMBRES
aỹim/ ỹim: yo
qami’: vos/ tú/ usted
qomi’: nosotros
qamiri/ qamii: ustedes/vosotros
ca’maxare él: ausente
da’maxare él: parado
na’maxare él: que viene
ñi’maxare él: sentado
ío’maxare él: que se va
yi’maxare él: acostado
aca’maxare ella: ausente
ada’maxare ella: parada
ana’maxare ella: que viene
añi’maxare- ella: sentada
aso’maxare ella: que se~va
ayi’maxare ella: acostada
caua ellos o ellas
daua ellos o ellas
ñaua ellos o ellas
ñaua ellos o ellas
saua ellos o ellas
yaua ellos o ellas
cá’maq el cual
dá’maq
ná’maq
ñí’maq
só’maq
yí’maq
acá’maq la cual
adá’maq
aná’maq
Añi´ maq
asó’maq
ayí’maq
cauá’maq los o las cuales
dauá’maq
nauá’maq
ñauá’maq
sauá’maq
yauá’maq
chaqaica ese mismo
chaqaida
chaqaina
chaqaiñi
chaqaiso
chaqaiyi
chaqaca esa misma
chaqada
chaqana
chaqañi
chaqaso
chaqayi
chaqaicaua esos/as mismos/as
chaqaidaua
chaqainaua
chaqaiñaua
chaqaisaua
chaqaiyaua
7
ALGUNOS SUSTANTIVOS
8
ALGUNOS VERBOS
ỹoua: mi esposo, mi esposa
roua’e’: tu esposo, tu esposa
loua: su esposo, su esposa
noua: el esposo, la esposa
qaroua: nuestro esposo, nuestra esposa
rouahi: el esposo o la esposa de ustedes
loua’: esposo de ellas, esposa de ellos
na’laua: su tierra
na’laua’e’: tu tierra
ña’laua: mi tierra
‘lauauna: tierra
qana’laua: nuestra tierra
na’laua’: tierra de ellos
na’lauahi: tierra de ustedes
sapaxaguin: le enseño
paxaguiñi’: le enseñas
ỹapaxaguin: le enseña
qaỹapaxaguin: alguien le enseña
sapaxaguinaq: le enseñamos
paxaguiñii: le enseñan ustedes
ỹapaxaguine’: le enseñan
ñqo in: me muevo
nqo’ñi’: te mueves
nqo’in: se mueve
ñqo’inaq: nos movemos
nqo’ñii: se mueven ustedes
nqo’ne’: se mueven ellos
ỹaalec: mi hijo
qachaalqui’: tu hijo
llaalec: su hijo
ñaalec: un hijo
qochaalec: nuestro hijo
qachaalquii: vuestro hijo
llaalgue’: hijo de ellos
ỹic: mi sendero
qayiqui’: tu sendero
llic: su sendero
ñic: un sendero
qoyic: nuestro sendero
qoyiquii: vuestro sendero
lligue’: sendero de ellos
llachi: cambio de residencia
lachii´: cambias de residencia
lachi: cambia de residencia
llachaaq: cambiamos de residencia
lachii´: cambian de residencia ellos
Shic: me voy
Qui´: te vas
Eec: se va
Qolaq: nos vamos
Quii: se van ustedes
Que´: se van ellos
iuel: mi interior
qavilli’: tu interior
lauel: su interior
neuel: un interior
qouel: nuestro interior
qavillii: vuestro interior
lauele’: interior de ellos
Ỹo’ueenatec: mi obra (cosa masc.)
ro’ueenachiqui’: tu obra
lo’ueenatec: su obra
no’ueenatec: una obra
qaro’ueenatec: nuestra obra
ro’ueenachiguii: vuestra obra
lo’ueenategue’: obra de ellos
ỹo’ueenata: mi obra (cosa fem.)
ro’ueenata’e’: tu obra
lo’ueenata: su obra
no’ueenata: una obra
qaro’ueenata: nuestra obra
ro’ueenatahi: vuestra obra
lo’ueenata’: obra de ellos
ỹoxonec: mi presa (masc.)
qadoxonqui’: tu presa
loxonec: su presa
noxonec: una presa
qadoxonec: nuestrapresa
qadoxonguii: vuestra presa
loxongue’: presa de ellos
ỹoxona: mi presa (fem)
qadoxona’e’: tu presa
loxona: su presa
noxona: una presa
qadoxona: nuestra presa
qadoxonahi: vuestra presa
loxona’: presa de ellos
Ỹaalquenaxanaxac: mi acción de tener hijos
qackaalquenaxanaxaqui’: tu acción de tener hijos
llaalquenaxanaxac: su acción de tener hijos
ñaalquenaxanaxac: la acción de tener hijos
qochaalquenaxanaxac: nuestra acción de tener hijos
qachaalquenaxanaxaguii: vuestra acción de tener hijos
llaalquenaxanaxague’: acción de ellos de tener hijos
lo’ueenataxanqajnec: su empleado
lo’ueenataxanqajna: su empleada
Shigo´gue: le persigo
Quirogque: le persigues
Queho´ gue: le persigue
Qoyigo´gue: alguien le persigue
Qolaxau´gue: le perseguimos
quiiỹo´gue: le persiguen ustedes
quero´gue: le persiguen ellos
Sena´ñi: vivo en tal lugar
Ñira´ñi: vives en tal lugar
Na´ñi: vive en…
qoỹina´ñi: alguien vive en…
senqa´ñi: vivimos en…
ñiỹa´ñi: viven ustedes en...
Nera´ñi: viven ellos en…
sentashiguim: estoy sentado arriba
ñi´sashiguim: estás sentado arriba
neetashiguim: está sentado arriba
sengatashiguim: estamos sentados
ñiitashiguim: ustedes están
neesashiguim: ellos están
Shicot: voy debajo de…
Quitot: vas debajo de…
Cot: va debajo de…
Qoyicot: alguien va debajo de…
Qolqot: vamos debajo de…
quiỹot: ustedes van debajo de…
quetot: ellos van debajo de…
Seua´ñi: estoy en tal lugar
Vira´ñi: estás en tal lugar
Hua´ñi: está en tal lugar
Qoyiua´ñi: alguien está en tal lugar
Seuqa´ñi: estamos en tal lugar
viỹa´ñi: están ustedes en tal lugar
huera´ñi: están ellos en tal lugar
sa´den: lo se
´yiiñi´: lo sabes
ỹa´den: lo sabe
qaỹa´den: alguien lo sabe
sa´deenaq: lo sabemos
´yiiñii: lo saben ustedes
ỹa´deene´: ellos lo saben
9
sa´deenaxanaxan: le hago saber
´deenaxanaxañi´: le haces saber
ỹa´deenaxanaxan: le hace saber
qaỹa´deenaxanaxan: alguien le hace saber
sa´deenaxanaxanaq: le hacemos saber
´deenaxanaxañii: ustedes le hacen saber
ỹa´deenaxanaxane: ellos le hacen saber
Sa´deenaxanaxanegue: le hago saberlo
´deenaxanaxañitegue: le haces saberlo
ỹa´deenaxanaxanegue: le hace saberlo
qaỹa´deenaxanaxanegue: alguien le hace saberlo
sa´deenaxanaxanaxague: le hacemos saberlo
´deenaxanaxañiigue: ustedes le hacen saberlo
ỹa´deenaxanaxantegue: ellos le hacen saberlo
sa´deenataxan: soy sabio
´deenataxañi´: eres sabio
Ra´deenataxan: es sabio
Sa´deenataxanaq: somos sabios
´deenataxañii: sois sabios
Ra´deenataxane´: son sabios
ya´laañi: me pierdo
ra´lli´rañi: te pierdes
na´laañi: se pierde
qara´laañi: nos perdemos
ra´lliỹañi: se pierden ustedes
na´lerañi: se pierden ellos
ALGUNOS ADVERBIOS
vichiguiño’: por eso
Yalola, vichiguiño’ sqa shic: Estoy enfermo, por eso no me voy.
loqo’m: o
No’uen, loqo’m se no’uen: Bueno, o malo.
Ca/ ca’: entonces
Liỹareta’pe saua’maxare so’maxare, ca’ qainat: Le acompañaron,
entonces le preguntaron.
chaqai: y, también
Ca ita’a chaqai aca~ỹate’e: Mi padre y mi madre.
qaiyi: para que, a in de que
Qaỹodo dana’qaatec, qaiyi huelec na’maxare: Fue llevado el
mensaje,para que lo crean ellos.
‘enquetqai: aunque
‘Enquetqai yalat so’maxare, qam qami’ ‘e’: Aunque él me abandonó,
pero usted no.
PEQUEÑA GRAMÁTICA MOCOVÍ
Todas las palabras de cualquier idioma hablado por seres humanos, se componen de porciones, cada
porción con su propio signiicado. Este Vocabulario se trata del idioma mocoví del norte argentino.
Por ejemplo, examinemos las siguientes palabras o porciones de palabras con sus respectivos signiicados, y el signiicado del conjunto, a ver, ¿qué es lo que podemos descubrir?
sham: casi
se: no
ñaq: todavía
saqa´: todavía no
mashic: ya
ma´: cuando (después)
ma´le: cuando (después)
queso: antes
na´: cuando (antes)
na´le: cuando (antes)
s: yo
a’den/ -a’deen-/ ‘yiiñ: saberlo
i’: usted, tú
Ỹ: él, ella o ellos muchos
s-aq: nosotros
ii: ustedes
Ỹ—e’: ellas o ellos varios, las varias o los varios
qaỹ: alguien dejó eso.
ALGUNAS CONJUNCIONES
10
ma’: porque
Sopil nagui, ma’ yalola: Vuelvo allá ahora, porque estoy enfermo.
quiyim: que, para que
Sahotaque quiyim ỹiriñi: Quiero que lo escriba.
qam: pero, sin embargo
Qaỹadeneguelgoto, qam qaỸosoorec: Fueron amenazados, pero
fueron soltados.
s- y -a’den son porciones nomás. No son palabras enteras, sino solamente porciones. Pero, si las unimos
en los puntos donde vemos los guiones /-/, en seguida ¡sí, nos damos cuenta que hemos formado una palabra completa que tiene su propio signiicado!
s- + -a’den = sa’den
s- + -a’deen- + -aq= sa’deenaq
‘yiiñ- + -i’ = ‘yiiñi’
‘yiiñ- + -ii = ‘yimii
Ỹ- + -a’den = ya’den
Ỹ- + -a-deen- + -e’ = Ỹa’deene’
lo
lo
lo
lo
lo
lo
sé, yo lo sé.
sabemos, nosotros lo sabemos.
sabes, tú lo sabes, usted lo sabe.
saben ustedes, lo sabéis vosotros o vosotras.
sabe él o ella o ellos muchos.
saben varios o varias, los sabe, varios los saben.
11
qaỸ- + -a’den = qaỸa’den
qaỸ- + -a’den + dajo
lo sabe, alguien lo sabe, es sabido.
eso es sabido, se sabe eso.
Otro ejemplo:
ñi-: mi
lere/ -lere/ -lliri-/ -lere-: libro
ne— ‘i’: tu, de usted
ne-: su
qane-: nuestro, de nosotros
ne—i: de ustedes, vuestro
ne--’: de ellos varios o de ellas varias
ñi- + -lere = ñilere
ne--i + -lliri- = nelliri’i’
ne- + -lere = nelere
lere
qane- + -lere = qanelere
ne—i + -lliri- = nellirii
ne--’ + -lere- —nelere’
mi libro
tu libro, libro de usted
su libro, libro de él o ella, libro de ellas o ellos muchos
un libro
nuestro libro, libro de nosotros
libro de ustedes, vuestro libro
libro de ellos varios o ellas varias
Otro ejemplo:
Ỹo-: mi
-ma´/-mach-/ -mar-/ -maat-: lugar,localidad
ro—i’ -:tu, de usted
lo-: su, de él o ella, de los muchos
no-: de alguien
qaro-: nuestro, de nosotros
ro—iide: ustedes, vuestro
ỹo- + -ma’ = ỹoma’
ro—i’ + -mach- = romachi’
lo- + -ma’ = loma’
no- + -ma’ = noma’
qaro- + -ma’ = qaroma’
ro—ii + -mar- = romarii
lo—e’ + -maat- = lomaate’
12
mi lugar
tu lugar
su lugar, lugar de él o ella, lugar de ellas o ellos muchos
un lugar
nuestro lugar, lugar de nosotros
vuestro lugar, lugar de ustedes
lugar de ellos varios o de ellas varias, varios lugares de él o ella, los varios lugares de ellos varios
Otro ejemplo:
-asot/ -asoch-/ -asot- = bailar
y- = yo
y—aq = nosotros
r—i’ = tú, usted
r—ii = ustedes
r- = él, ella, ellos muchos
r—e’ = ellos varios o ellas varias
y- + -asot = yasot
y—aq + -asot = yasotaq
r—i’ + -asoch- = rasochi’
r—ii + -asoch- = rasochii
r- + -asot = rasot
r—e’ + -asot- = rasóte’
yo bailo
nosotros bailamos
tú bailas o usted baila
ustedes bailan
él o ella baila, ellos muchos bailan
ellos varios o ellas varias bailan
Otro ejemplo:
pataq/ pataqa-/ pataxa- = apretarlo
s- = yo
s—soq = nosotros -i’ = tú, usted
-hi = ustedes
= él o ellos muchos
-e’ = ellos varios o ellas varias
qai- = alguien
s- + pataq = spataq
s—soq + pataq = spataqsoq
-pataqa- + i’ = pataqai’
pataxa- + - hi = pataxahi
pataq = pataq
pataxa- + -i’ = pataxai’
qai- + pataq = qaipataq
lo empujo
lo empujamos
lo empuja usted
lo empujan ustedes
lo empuja
lo empujan ellos o ellas, lo empuja, los empujan
alguien lo empuja, se lo empuja
13
ALGUNAS DERIVACIONES DE UNA RAÍZ
Notamos que hay muchas distintas palabras que pueden formarse de una misma raíz.
Tomamos, por ejemplo. la raíz -taua: ayudante
+-n= - tauan-: ayudante
ỹotaua: mi ayudante
rotaua’e’: tu ayudante
lotaua: su ayudante
notaua: un ayudante
qarotaua: nuestro ayudante
rotauahi: vuestro ayudante
lotaua’: ayudante de ellos
sotauan: le ayudo
tauañi’: le ayudas
ỹotauan: le ayuda
qaỹotaun: alguien le ayuda, es ayudado
sotauanaq: le ayudamos
tauañii: le ayudan ustedes
ỹotauane’: le ayudan, les ayuda, les ayudan
-taua/ -taa- + -n + -axan = -taanaxan: ayuda, la acción de ayudar
sotaanaxan: ayudo
taanaxañi’: ayudas
rotaanaxan: ayuda
sotaanaxanaq: ayudamos
taanaxañii: ayudan ustedes
rotaanaxane’: ellos ayudan
-taa- + -n + -axan + -axat = -taanaxanaxat: cosa masculina dada que ayuda
ỹotaanaxanaxat: cosa masculina que doy que le ayuda a otro
ỹotaanaxanqate: cosa femenina que doy que le ayuda a otro
no- + -taa- + -n + -ta + ‘ta’ = notaanta’ta’ se ayudan o cooperan entre sí
taa- + -n + -axaua = -taanaxaua: compañero en ayuda mutua
ñotaanaxaua: mi compañero en ayuda mutua
no- + -taa- + -n + -asan + -aq = notaanaxanaq: el ayudante
notaanaxanaxa: la ayudante
no- + -taa- + -n + -ta + ´ta ´= notaanta´ta´ se: ayudan o cooperan entre si
-taua -+ -n + -axac: ayuda recibida (acción)
ñotauanaxac/ñotaanaxac: mi ayuda recibida, la recibí
notauanaxaqui’: tu ayuda recibida
notauanaxac: su ayuda recibida
qanotauanaxac: nuestra ayuda recibida, la recibimos
notauanaxaguii: vuestra ayuda recibida
notauanaxague’: la ayuda recibida por ellos
CÓMO ENCONTRAR UNA PALABRA MOCOVÍ
Para encontrar cualquier palabra mocoví en el Vocabulario Mocoví, es necesario primeramente determinar si es; palabra ocurre, o no, con distintos preijos según la persona a la cual se reiere.
-taa- + -n + -axan + -axac = -taanaxanaxac: ayuda dada (acción)
ỹotaanaxanaxac: mi ayuda que doy (acción)
taanaxanaxaqui’: tu ayudar
Iotaanaxanaxac: su ayudar
notaanaxanaxac: el ayudar
qarotaanaxanaxac: nuestro ayudar
taanaxanaxaguii: vuestro ayudar
lotaanaxanaxague’: el ayudar de ellos
Cada palabra sin preijo se encuentra en su lugar alfabético apropiado en la sección Mocoví - Castellano:
cos, ni: el chancho
Busque cos en la sección C en Mocoví
dalaxaic: nuevo
Busque dalaxaic en la sección D en Mocoví
shiraigo: la luna
Busque shiraigo en la sección Sh en Mocoví
ỹaxat: lluvia
Busque ỹaxat en la sección Ỹ en Mocoví
‘xoraq: pobre
Busque ‘xoraq en la sección ‘ en Mocoví
-taua + -N+ -axat = -tauanaxat: cosa recibida que ayuda
ñotauanaxat: cosa masculina que recibo que me ayuda
ñotauanqate: cosa femenina que recibo que me ayuda
14
15
Pero la mayoría de las palabras ocurren con preijos personales que se reieren a la primera persona
mi/yo, a la segunda persona tu/tú, vos, o usted, o a la tercera persona su/él. ella, o ellos muchos/ellas
muchas, etc. Tales palabras están anotadas en el Vocabulario Mocoví con sus preijos que se reieren a la
tercera persona su/él, ella o ellos muchos. Varios ejemplos aclaran la regla a seguir:
sashilo: me caso
shilliro: te casas
shilo: se casa
sashilaxaho: nos casamos
shilliho: se casan ustedes
shildo: se casan ellos
ñachil: me baño
nachilli’: te bañas
nachil: se baña
ñachilaq: nos bañamos
nachillii: se bañan ustedes
nachile’: se bañan ellos
selaq: duermo
laqe’: duermes
laq: duerme
selaqsoq: dormimos
laxahi: duermen ustedes
laxe’: duermen ellos
}
}
Busque ñachil en la sección N en Mocoví
yqopat: tengo hambre
rqopachi’: tienes hambre
qopat: tiene hambre
qarqopat: tenemos hambre
}
}
}
Busque shilo en la sección Sh en Mocoví
Busque qopat en la sección Q en Mocoví
rqopachii: tienen hambre ustedes
qopate’: tienen hambre ellos
Busque laq en la sección L en Mocoví
Ñañaxajlec: crezco en tal lugar
nañaxachirelec: creces en tal lugar
ñaxajlec: crece en tal lugar
ñañaxataxalec: crecemos en tal lugar
Busque ñaxajlec en la sección Ñ en Mocoví
nañaxachiüec: crecen uds en tal lugar
ñaxaterelec: crecen ellos en tal lugar
saigue: voy allá
‘itegue: vas allá
taigue: va allá
qotaigue: va allá alguien
saxague: vamos allá
´iigue: van allá ustedes
taategue: van allá ellos
}
spataq: lo empujo
Busque taigue en la sección T en Mocoví
pataqai’: lo empujas
pataq: lo empuja
qaipataq: alguien lo empuja
spataqsoq: lo empujamos
pataxahi: lo empujan ustedes
pataxai’: lo empujan ellos
ñanac: vengo
anaqui’: vienes
anac: viene
ñanaguinaq: venimos
anagirii: vienen ustedes
nanague’: vienen ellos
16
}
}
Busque patac en la sección P en Mocoví
Busque anac en la sección A en Mocoví
17
CÓMO ENTENDER LAS INDICACIONES
yasot: bailo
rasochi’: bailas
rasot: baila
yasotaq: bailamos
rasochii: bailan ustedes
rasote’: bailan ellos
shiqueta: voy yendo
quiite’: vas yendo
queeta: va yendo
qoiqata: vamos yendo
quiita: van yendo ustedes
queete’: van yendo ellos
}
}
aca: la (v ca) signiica “vea ca” en la página 2 en la sección C en pilagá, donde se encuentran otras formas
de la misma palabra, cada una con su signiicado particular.
Busque rasot en la sección R en Mocoví
acaje’e/ acase’e: El signo / indica que las dos palabras son variantes con el mismo signiicado.
acana’: esa cosa, (c cana’)
(c signiica “compare acana’ con cana’.” Se encuentra cana’ en la página 2.
Busque queeta en la sección Qu en Mocoví
En la página 3 se encuentra
cana’: ese algo (m).
acana’; esa cosa (f).
(m) signiica masculino, (f) signiica femenino.
sedaanaque: lo busco
daañiraque: lo buscas
idaanaque: lo busca
qaidaanaque: alguien lo busca
sedaanqaque: lo buscamos
daañiỹaque: lo buscan ustedes
idaandaque: lo buscan ellos
sasoualec: soy culpable de...
soviralec: eres culpable de...
soualec: es culpable de...
}
}
qaỹasoualec: alguien es culpable de...
En la Biblia en Mateo 23.4 se observa el uso de cana’ en una frase.
Busque idaanaque en la sección I en Mocoví
En la página 3 se encuentra
ca’iyi: sale de ahí, deja ese lugar.
En la Biblia en Hechos 20.15 se encuentra qolqa’iyi, que signiica salimos de ahí.
En la página 2 se encuentra
C-: aca’maxare > caca’maxare:
El guión signiica que c- ocurre solamente al principio de una palabra.
Busque soualec en la sección S en Mocoví
El signo > signiica que al agregar c- a aca’maxare, el resultado es caca’maxare.
sasouqalec: somos culpables de...
soviỹaLec: son ustedes culpables de...
soueralec: son ellos culpables de...
-ahic: me: El guión indica que -ahic ocurre al inal de un verbo.
anac: viene. Observe la conjugación del verbo anac.
18
19
caqamii
MOCOVÍ - CASTELLANO
Aa
aca: la. aca; la ausente, ada; la parada, ana; la
presente o que viene, añi; la sentada, aso; la que
se va.
ayi; la acostada. (v ca)
acacho’le: esa pequeña. acachóle, adacho’le,
anacho’le, añicho’Ie, asocho’Ie, ayicho’Ie; esa
pequeña. cauacho’lqa, dauacho’lqa, nauacho’lqa,
ñauacho’lqa, sauacho´lqa, yauacho’lqa; esas pequeñas o esos pequeños. (v cacho’lec, aca)
ayitaxare’: ésa. (v cataxare’)
(c acacho’.le)
a najo: esta, ésta. (v acá) anase’e: aquella, (v case’e)
ayi´maq: la cual. (v acá’maq)
cacho’lli’: esa pequeña ausente. (v cacho’qui’)
anataq: la cual. (v cataq)
ayi’maxare: ella.
anataxare: ésa. (v cataxare’)
ayi’taxare: ella. (v ca´taxare)
cacho’qui’: ese pequeño ausente, ca-, da-, na-, ñi-,
so-,yi-. cacho’qui’; esa pequeña ausente, ca-, da-,
na-, ñi-,so-, yi-,(c cataxare’)
aná’maq: la cual. (v acá’maq)
aỹim/ỹim: yo. aỹim; yo. qami’; usted, vos, tu. qomi’;
nosotros/ nosotras. qamiri/qamii; ustedes, vosotros,
vosotras. (v ca)
ana’maxare: ella. (v aca’maxare)
aná’ogue: todas. (v cá’ogue)
acaje’e/ acase’e: (v caje’e)
ana’taxare: ella. (v ca’taxare)
acajo: esa, ésa, aquella, aquélla.
anoq: mi comida. (v aloq)
acana’: esa cosa, (c cana’) acanchaqaca/ canchaqaca: cualquiera. (c canchaqaica)
añi: la. (v acá)
acase’e: aquella. (v case’e)
añije’e/ añise’e: aquella. (v caje’e)
acataq: la cual. (v cataq)
añise’e: aquella. (v case’e)
acataxare’: ésa. (v cataxare’)
añitaq: la cual. (v cataq)
acá’maq: la cual. adá’maq, aná’maq, añí’maq,
asó’maq, ayí’maq; la cual, (v cá’maq)
añitaxare’: ésa. (v cataxare’)
aca’maxare: ella. ada’maxare, ana’maxare,
añi’maxare, aso’maxare, ayi’maxare; ella.
(c ca’maxare)
añi’maxare: ella. (v aca’maxare)
aca’maxaro’le: pobre de ella. ada’maxaro’le, ana-,
añi-, aso-, ayi-; pobre de ella., (v ca’maxaro’lec)
añicho’le: esa pequeña. (v acacho’le)
añí’maq: la cual. (v acá’maq)
añi’taxare: ella. (v ca’taxare)
aqamiri: a ustedes.
aỹo/ỹo: vuela. na aỹo: los voladores. na aỹoipi/ỹoipi;
las aves, los pájaros. sqa aỹo; no es volador, no vuela. (v ỹootac)
aỹoho: mi ropa. (v loho)
a’co’: patrón. (v na’co’)
a’guii: ustedes lo comen. (v ỹa’ic)
a’na: aguja. (v la’na)
a’quirigui: le muerdes en... (v ỹa’ic)
a’qui’: usted come varias cosas, (v ỹa’gue’) a’ue/ ‘ue:
Cc
c-: aca’maxare > caca’maxare, acá > caca, acá’ogue
> cacá’ogue. (v que-)
ca: el ausente, la ausente. da; el parado o la parada.
na; el o la que viene. ñi; el sentado o la sentada, so;
el o la que se va. yi; el acostado o la acostada. caua;
los varios o las varias ausentes. daua; los varios parados o las varias paradas. ñaua; los varios o las varias que vienen. ñaua; los varios sentados o las varias
sentadas. saua; los varios o las varias que se van.
yaua; los varios acostados o las varias acostadas, (c
ca’maxare, cá’maq, acá) (v aỹim)
cada: la. (v ada)
cadajo: aquella. (v adajo)
cadá’maq: la cual. (v adá’maq)
caga’ỹo’: ése es, ésa es. ca-, da-, na-, ñi-, so-, yi-.
(c nega’ỹo’)
caje’e/ case’e: aquel ausente, ése. ca-, da-, na-,
ñi-, so-, yi- (m). .acá-, ada-, ana-, añi-, aso-, ayi(fem). caua-, daua-, ñaua-, ñaua-, saua-, yaua- (varios o varias).
cajo: ése ausente, ca-, da-, na-, ñi-, so-, yi-. cauajo;
esos varios o esas varias ausentes, caua-, daua-,
ñaua-, ñaua-, saua-, yaua-. (v ca)
calma, aso: cierto pajarito con espalda negra, pecho blanco.
cana: la. (v ana)
cana’: cuando [pasado]. quecana’; en cierta ocasión
pasada. (c quema’)
cana’: ese algo (m). ácana’; esa cosa (f). cauana’;
esas varias cosas (m o f). Mat23.4.
aca’taxare: ella. (v ca’taxare)
aqami’: a ti, te. idaantaque aqami’; te busca.
¿Negué’ aqami’ ¿Quién eres? Se napacalec aqami’;
Es inferior a ti. Hueetalee aqami’/ qami’; Está sobre
ti. (c qami’)
ada: la. (v acá)
aquitaxac/ quitaxac: la esperanza.
adacho’le: esa pequeña. (v acacho’le)
asá’ogue: todas aquellas. (v cá’ogue)
adaje’e/ adase’e: aquella. (v caje’e)
aso: la. (v acá)
adajo: esa, aquella.
asocho’le: esa pequeña. (v acacho’le)
adase’e: aquella. (v case’e)
asoje’e/asóse’e: aquella. (v caje’e)
ca/ ca’: entonces. Ca só’maq nashi ‘naaco’; entonces el jefe dijo.
adataq: la cual. (v cataq)
asojo: esa, ésa, aquella, aquélla. (v cajo)
cá/ ca’maxare: él, alguien, alguno.
adataxare’: ésa. (v cataxare’)
asose’e: aquella, (v case’e) asotaq: la cual. (v cataq)
caálata’m: seguro, cierto.
adá’maq: la cual. (v acá’maq)
asotaxare’: ésa. (v cataxare’)
ada’maxare: ella.
asó’maq: la cual. (v acá’maq)
ada’taxare: ella. (v eca’taxar)
-ahic: me. qaỹamatahic; me estiman. (v ỹamata’gue)
aicuéra: ¡ay qué lástima!.
aso’maxare: ella.
caapeguem: le acusa, se queja de... shicapeguem,
quirapeguem, caapeguem, qoyicapeguem, qolqapeguem, quiyapeguem, querapeguem. Lucl7.3,4;Mrcl
1.25. qaica ca caapeguem; no le acusa de nada. sqai
caapeguem.da lasauaxaset; le perdona su pecado,
no lo tiene en cuenta.
canchi: cualquier cosa. canchi qohinta’gue; le
hicieron cualquier cosa. canchi lecaata; cualquier
cantidad [todo lo que quiera de bebida]. (c canchaqa)
caca: la. (v acá)
caña: caña de azúcar.
cacajo: aquella. (v acajo)
caná’ogue: todas. (v aná’ogue)
caca’maxare: ella. (v aca’maxare)
cañi: la. (v añi)
cacá’maq: ella, (v acá’maq)
cañirac: lo persigues. sqo cañirac; no lo persigas.(v ỹocanac)
cachi/ cuachi’: robas, sqo cachi’; no robas. (v rocachi)
cañí’maq: la cual. (v añí’maq)
cacho’lec: ese pequeño ausente, ca-, da-, na, ñi-, so-, yi-. cauacho’Iqa; los varios-pequeños
ausentes, caua-, daua-, ñaua-, ñaua-, saua-, yaua-.
cañi’maxare: ella. (v añi’maxare)
acá’naq: ella. (v cá’naq)
alliguiiñi: echen la red. (v ỹalliguiñi)
alliripi: los hombres, los soldados. (v nale)
ana: la. (v aca)
anac: viene, ñanac, anaqui’/ nanaqui’, anac/ nanac,
ñanaguinaq, anaguii/ nanaguii, nanague’. (v nanac)
anacho´le: esa pequeña. (v acacho’le)
anagata’: vienen para reunirse, se reúnen, ñanagaxata’, naguiỹata’. (v anac)
20
anaje’e/ anase’e: aquella. (v caje’e)
aso’taxare: ella. (v ca’taxare)
ashic/shic: me voy. (v eec)
avit/vit/lavit: la tarde, tarde.
avitari’/lavitari: a media tarde a la tardecita.(c avit)
ayi: la. (v acá)
ayicho’le: esa pequeña. (v acacho’le)
ayije’e/ayise’e: aquella. (v caje’e)
ayise’e: aquella. (v case’e)
ayitaq: la cual. (v cataq)
caná’maq: la cual. (v aná’maq)
cana’maxare: ella. (v ana’maxare)
caná’ogue: todas. (v aná’ogue)
canchaqa: cualquiera, canchaqa sáigue; dondequiera que me voy. canchaqa ỹoto’o’; cualquier cantidad,
quién sabe cuantos, cantidad enorme. (c canchi)
canchaqaca/acanchaqaca: cualquiera.
canchaqai: cualquiera. canchaqai ‘neeta; comoquiera que sea. canchaqai shinta; comoquiera que
sea conmigo. canchaqai shinqata; pase lo que pase
con nosotros.
canchaqaica: cualquier. (c acanchaqaca)
canec: canec lahi; le falta un pedazo a una cosa. (v lacanaxa)
caqamiá’ogue: de todos ustedes. (v qamiá’ogue)
caqamii/: de ustedes, entre ustedes. (v que,qamiri)
21
coñirishiguim
caqami’
caqami’: de usted. (v que-, qami’)
qolqa’ahi, quiỹa’ahi,. (c ca’e)
cá’oco’: serían todos. (v cá’ogue)
colligue’: pañuelo. (v ncolligue’)
caqso’ma: va hasta el agua. (v eec)
ca’axan: elige, sca’axanaq,. (v nca’a)
casá’ogue: de todas. (v asá’ogue)
ca’axanaxai: quisquilloso, muy delicado con las cosas.
collitac: lo está lamiendo, scollitac, colli’sac, collitac, qaicollitac, scolloqotac, colliitac, collisac. (v colli)
case’e/ caje’e: aquel, ese ausente. ca-, da-, na-,
ñi-, so-, yi-; ése. acase’e, ada-, ana-, añi-, aso-,
ayi-; ésa. caua-, daua-, naua-, ñaua-, saua-, yaua-;
esos o esas. (c ca, acá)
ca’e/ cá’e: lo deja, lo abandona, desiste de... sqa
Shicá’e/ shique’e; no lo dejo. sqo quirá’e/ quire’e;
no lo dejas. se qoyique’e; no se lo deja. sqo qolqa’e;
no lo dejamos. sqo quiya’e/ quiye.’e/ qitíhe’e/
quiha’e; no lo dejan ustedes. sqai quere’e; no lo dejan. oquire’e; déjalo. oquii’e/ oquiỹa’e/ oquiỹe’e;
déjenlo. soqolqa’e; lo dejamos. ca’o’; lo habrá dejado. shique’elo; les dejo. (v eec).
cá’ogue: todos [ausentes], dá-, ná-, ña-, sá-, yá-.
acá’ogue; todas, adá-, ana-,.. qomá’ogue; todos nosotros. qamiá’ogue; todos ustedes. yimá’ogue; yo
del todo. qamiỹá’ogue; usted del todo. (v caua’que)
ca’o’: (v ca’e)
comcaic: barrigudo, panzudo. (c racoom)
cá’ta: ése, ésa. cá’ta, dá’ta, ná’ta, ñí’ta, só’ta, yí’ta.
cona: abre la boca, scona, conahí’, sconaq, conahi, cona’.
ca’taq: el cual, ca’taq, da’taq,na’taq, ñi’taq,
so’taq, yi’taq; eLcual. aca’taq, ada’taq, ana’taq,
añi’taq,aso’taq, ayi’aq; la cual. (c cataq)
conaato’ugue: abre la boca sobre una abertura.
caso: de ella. (v aso)
casojo: de aquella. (v asojo)
caso´maxare: de ella. (v aso’maxare)
casó’maq: déla cual. (v asó’maq)
ca’guit: le sale al encuentro shica’guit, quira’guit,
qoyica’guit,-qolqa’guit, quiỹa’guit, quera’guit. (v eec)
cataq: el que, el cual, ca-, da-, na-, ñi-, so-, yi-; el
cual. acataq; la que, la cual, acá-, ada-, ana-, añi-,
aso-, ayi-; la cual.
ca’iyi: sale de ahí, deja ese lugar, shica’iyi, quire’iyi,
qoyique’iyi,-qolqa’iyi, quiỹa’iyi, quere’iỹi. Hch20.15
cataxare’: ese ausente, ca-, da-, na-, ñi-, so-, yi-;
ése. acataxare’; esa ausente, acá-, ada-, ana-, añi, aso-, ayi-; esa., cauataxare’olqai’;esos varios pequeños, cauataxare’olli’; esas varias pequeñas.
(c ca, caua)
cata’: se encoge la ropa, se derrite la grasa, se unen
cal, portland y arena, sqai cata’;no se mezclan [agua
y aceite], cata’ nqaishinaq; lo derretimos. (c icaxajta’)
caua: los o las ausentes, caua, daua, ñaua, ñaua,
saua, yaua. (v ca)
cauacho’lqa: esos pequeños o esas pequeñas ausentes. caua-, daua-, ñaua-, ñaua-, saua-, yaua-.
(v cacho’lee) cauaje’e/ cauase’e: aquellos o aquellas ausentes. (v caje’e)
cauajo: esos ausentes, esas ausentes. (v cajo)
cauase’e/ cauaje’e: aquellos o aquellas ausentes.
(v case’e)
cauataxare’: esos ausentes, esas ausentes, (v cataxare’)
cauá’maq: los o las, los o las cuales, cauá-, dauá-,
nauá-, ñaua-, sauá-, yauá-. (v cá’maq)
caua’maxare: ellos varios o ellas varias ausentes.
caua-, daua-, ñaua-, ñaua-, saua-, yaua-.
(v ca’maxare)
caua’que: todos ellos varios, ambos de los dos ausentes. caua-, daua-, ñaua-, ñaua-, saua-, yaua-.
(c cá’ogue)
cayi: de ella. (v ayi)
caỹim: de mí. c- + aỹim. (v que-, aỹim)
caỹimá’ogue: de mí del todo. (v aỹimá’ogue)
ca’: entonces. (c ca)
ca’/ cá’naq: ese ausente, ma’ novi’ ca’ nqodoc;
cuando llega ese in.
ca’ahi: los deja a varios, shica’ahi, qoyica’ahi,
22
ca’laaxaic:
vivo,
viviente,
sobreviviente.
ca’laaxaqa;varios. ca’laaxaiquipi; muchos. (c nca’leuec)
ca’laho: penetra. sca’laho, ca’lliraho, scalaqaho,
ca’lliyaho, ca’leraho. (c ca’lauec)
ca’laqataxan: salva, da vida, ca’laqataxañi’,
ca’laqataxane’. ca’laqataxana; salva con.,
(c lca’laxa, nca’leuec, nca’laxatec)
ca’laqataxanaxai: salvador, dador de vida.
ca’laqataxane’: le salva de...
ca’laqtauec/ca’laxatauec:
ca’lauec: bandea, pasa hasta el otro lado, ca’llirauec,
sca’laqauec, ca’lliyauec, ca’lerauec.
(c ca’laxatauec)
ca’lau’a: lo alcanza bandeando, bandea hasta adentro, qaica’lau’a. (c ca’laho)
ca’taxare/ ca’maxare: él. ca’taxare, da’taxare, etc.
aca’taxare, ada’taxare, ana’taxare, añi’taxare,
aso´taxare, ayi’taxare; ella.
ca’tqaica: ese pequeño, querido o apreciado,
da’tqaida, na’tqaina, etc. ca’tqaca, da’tqada,
na’tqana. ñi’ tqañi, so’ tqaso, yi’tqayi; esa pequeña, querida o apreciada.
ca’tqaicaua; ellos o ellas varias apreciadas. so’tqaiso
qomolec; esa persona pequeña, querida o apreciada.
cincolqai’: cinco, cinco nomás.
collo´olqai’: varios pequeñitos. collo’olqaipioqui’;
muchos pequeñitos. (c cocho’qui’)
conaqta’gue/conaxata´gue: le rompe, lo parte.
qaiconaqta’gue,sconaqtaqa’gue.
cona’gue: rajado [tierra, pared, madera].
coñichichiguit: recíbalo sin vacilar, acéptelo sin vacilar. (v icoñi’chiguit).
coiichiguit: recíbalo, acéptelo. (v icoñiguit)
coñichiro: átelo adentro. (v icoñirau’a)
coñichisau’a: llévelo atado en…
coñichi’: átelo. (v icoñi)
cincuentatac: en grupos de cincuenta [personas]. (c cuatrotac)
coñiitaxana: ata con... qarcoñiiaxana; atan con...
(v icoñi’)
có: ¡có!; ¡ay!, ¡uy!, ¡qué sorpresa!, ¡qué lástima!.
coñirañi: le ata, le apresa. (v icoñi’)
cocón: paloma colorada o marrón del monte.
coñiraq: herido, ycoñiraq, coñiraqai’, qarcoñiraq,
coñiraxahi, coñiraxai’. (c coñirqachit)
cochaq: le calla, le hace callar, le consuela, scochaq,
cochaqai’, cochaq, qaicochaq, scochaqsoq, cochaxahi, cochaxai’. se scochaq; no le consuelo. sqai
cochaqai’; no le consueles. sqai cochaq; no le consuela, se.
qaicochaq; no está consolado.
coñirañi: le ata. coñichirari’, qaicoñirari’, scoñirqari”, coñiriyari’, coñirerari’. (c coñiretari’)
coñirata’: los une con soga, los ata juntos, scoñiraia’, coñichireta’, qaicoñijta’, scoñiraxata’,
coñiriyata’,coñijta’. (c coñi’)
cochaqaiac: le calla. cochaxaitac; ustedes le callan.
(v cochaq)
coñiraxaic: el herido. (v coñi’)
ca’laxatauec/ ca’laqtauec: lo bandea, lo hace bandear, lo vence, lo traspasa, lo pasa [el sufrimiento], lo atraviesa, ca’laqchirauec, qaica’laxatauec,
sca’laxatqauec, ca’laqchiyauec, ca’laqterauec.(c ca’lauec)
cochiitapega: lo cuida, s-, cochi’sapega, qai-,.
scochi’sapegaxaua’; te cuido. (c cochiya)
coñira’gue: le ata. (v coñi’)
ca’laxatec/nca’laxatec: le salva. (v nca’leuec)
cochiiteguelec: lo está cuidando.
ca’la’oga: lo alcanza bandeando otra cosa, bandea
hasta algo afuera.
cochirelec: lo vuelcas sobre..,
lo derrama sobre... (v ỹocorelec)
ca’lligui: vive por medio de.., se salva por medio
de... ca’lli’rigui, qaica’lligui, sca’laxagui, ca’lliigui,
ca’llirigui. (cnca’leuec, Ica’laxa)
cochirigui: lo vuelcas sobre..,
lo derrama sobre.. (v ỹocorigui)
cá’maq: el cual, el que. cá-, dá-, ná-, ñí-, só-, yí-.
cochiya: lo cuida. scochiya, cochi’ta, qaicochiya, scochiyaxa, cochiiya, cochira’a. cochi’sapiguiya’; me cuidas.
ca’maxare: él, ella, ca-, da-, na-, ñi-, so-, yi-.
aca’maxare; ella, acá-, ada-, ana-, añi-, aso-, ayi-.(v ca)
cochiriñi: lo vuelcas. (v ỹocoriñi)
cocho’lli’: pequeña. (v cocho’qui’)
ca’maxaro’lec: pobre de el/ella, ca-, da-, na-, ñi-,
so-, yi-. aca’maxaro’le; pobre de ella, acá-, ada-,
ana-, añi-, aso-, ayi-.
cocho’qui’/ lecocho’qui’: pequeño, poco, chiquito.
cocho’qui’tac nqohin; se lo hace pequeñísimo.
(c collo’olqai’)
ca’megue: un bajo, valle. (v nca’megue)
cola: lo pela, lo cuerea. scola,-scolaq, colahi, cola’.
cá’naq: ése. acá’naq; ésa. (v ca’)
colli: lo lame, scolli, colli´I´, qaicolli, scolloq, collii,
colii. (v collitac)
cá’oc: ¡Mentira!, ¡No es correcto!.
coñira’a: lo agarras. (v yacona’a)
coñira’guit: lo ata a algo. (v coñi’)
coñira’ñigui: le rescatas del abismo. (v yacona’a)
coñirelec: agárrelo, tómelo. (v iconlec)
coñirera´ta: lo amarran a la costa, lo atan en la costa.
coñireta: le ata bien o completo. coñichite’, qaicoñireta, scoñirqata, coñirita, coñirete’. coñiretam;
le ata bien/’completamente. (c icoñi’)
coñiretari’: le tiene preso, le tiene atado. coñichisari’, qaicoñiretari’, scoñirqatari’, coñiriitari’, coñiresari’. coñiretasa’lo: les tiene presos a varios.
ycoñiretari’; me tiene preso. qarcoñiretari’; nos
tiene presos. (c coñirari’)
coñireta’guit: está ligado a... coñireta’guit nqai’en;
lo liga a. (ncoñira’guit)
coñireta’ta’/ icoñireta’ta’: coñirigui/ ícoñirigui:
coñirishiguim: cuélguenlo, ahórquenlo.
(c icoñijshi’megue)
23
co’ueetalec
coñirita
coñirita: átenlo bien.
coñiriỹata’: átenlos juntos,coñiro: lo ata en...
coñirqachit: le lastima, le desgarra, le hiere (herir).
qai-,. ycoñirqachit; me hiere. ycoñirqachite’; me
hieren. qarcoñirqachit; nos hiere. rcoñirqachichi’;
te lastima. (c coñiraq)
coñirqata: malherido, muy herido. coñirqatam;
malherido. coñirquio’; tiene una atadura.
coñite’: los ata. (v coñi’)
coñitot: álcelo. (v iconot)
coñitot: lo ata. coñitot na lqosot;se ahorca, qai-,.(v ceñi’)
coñito’: lo tomas. (v icona)
coñiu’a: agárrenlo, tómenlo. (v ỹaconeu’a)
coñiỹa: tómenlo. (v icona)
coỹarete’uegue: sale tras otro. coỹare’tegue; le sigue, qai-,. coỹarigui; lo ilumina. coỹari’tegue; síganle.
cotapic, ada: el quebracho colorado.
coỹaro: sigue, coỹachiro, scoỹaraxauo, coỹariuo, coỹarero.
coỹachitero; me sigues.
cotelala’, ana: el cisne.
coỹa’-: le acompaña, qai-, scoỹaraq. (c coỹaataxan)
cotelaxai: muy morocha. (> Cotelai)
cotelqata: una magulladura, una contusión o golpe.
cotenacha: se enoja contra otro, le resiste. Se
scotenachaxa; no nos enojamos contra otro. Se cotenachiya; ustedes no se enojan contra otro.
couaataque: quiere olvidar. se coua’isaque; siempre
te acuerdas. se couaataque; siempre se acuerda. se
seouaaqataque; no nos olvidamos. se couahitaque;
no se olvidan ustedes. (c coua’e)
coua’ahi: los olvida, scoua’ahi, coua’ira’ahi, qai-,
scouaqa’ahi. (v coua’e)
coñiỹa’pegue’: sáquenlo de... (v ỹacona’pegue’)
coua’e: lo olvida, -scoua’e, conahire’e/ coua’aire’e/
coua’ire’e,
qaicoua’e,
scouaqa’e,
couahi’e,
couare’e. totaxan coua’ira’e qomi’; no te olvides
más de nosotros. totaxan coua’airo’o’ ayim; no me
olvides más.
coñiỹot: llévenlo. (v iconot)
coua’tem: le olvida, qai-,. (c coua’e)
coñi’/ icoñi’: lo ata. scoñi’, coñichi’, qaicoñi’,
scoñiraq, coñirii, coñite’. Ycoñirii; me apresan ustedes. ycoñi’; me apresa.
coviguincoqui: paloma chica, tórtola. coviguiñic: la paloma [en general]. coviguiñigo’; varias palomas. coviguiñiguiripi; muchas palomas.
coñi’chiguit/ icoñi’chiguit: copaachigui enseguida.
(c ncopaata)
coỹaataxan: acompaña, scoỹaataxan, coỹaataxañi’,
scoỹaataxanaq, coỹaataxañii, coỹaataxane’. (v coỹa’)
copaata/ ncopaata: pronto.
coỹaataxanaq: el acompañante, coỹaataxanaxa; la
acompañante. (c coỹa’)
coñiỹapegueu’a: sqai coñiỹapegueu’a; no tomen
parte en... (v iconeu´a)
coñiỹau’a: totaxan coñiyau´a; no lo toquen.(v iconeu’a)
copachigui: lo quema por dentro, scopataxagui.
copata’a: lo enciende, le prende fuego [al campo]. scopata’a, copachira’a, copata’a, qaicopata’a,
scopataxa’a/ scopataxou’a, copachiu’a, copatera’a.
coqomá’ogue: entre todos nosotros, de todos nosotros. (c que-, qomá’ogue)
coqomi’: de nosotros, por nosotros, entre nosotros.
(c que-, qomi’)
coraqchi´: lo vuelcas. (v yocoraxaí)
corauec: derramado, volcado. (c co’)
coraxat: el ungüento. (v locoraxat)
corqate, aso: el perfume, saua corqate’; varios.
corilec: derrámenlo. (v yocorelec)
cos, ñi/añi: el chancho, el cerdo. añi cos; chancha.
coshi’; varios chanchos. cooshipi; muchos chanchos.
cos loua’; verraco, cerdo padre.
cosharolec: la tacuarita, la ratona, la troglodita,
cot: va a lado o debajo de... shicot, quitot, cot, qoyicot, qolqot, quiyot, quetot. (c eec, queeto’ut)
cotaapla’: el aguará popé.
24
cotaapiri; los varios otoños. (c ñaaxa, nosaxa,
no’oomaxa)
coỹarauec: le acompaña hacia afuera, qaicoỹarauec,
coỹarerauec. (c coya’)
coỹarejlec: va detrás de otro, scoỹarejlec,
coyachiterelec, qaicoyarejlec, scoyaraqajlec, coyarijlec, coyareterelec.
coỹarelec: lo alumbra, lo ilumina, scoyarelec, coyachirelec, qaicoyarelec, scoyaraxalec, coyarilec,
coyarerelec. coyarelgoto; les ilumina.
coỹaretaho/ coỹaretauo: sigue atrás, s-,
coyaresaho, coyaritauo.
coỹaretalec: le sigue, le sigue mientras le alumbra,
s-, coyachisalec, qai-, scoyarqatalec, coyaritalec,.
coỹaretailec; me sigue.
co’: se vuelca un líquido. (v ỹoco’)
co’chigui: vacío. (c co’it, co’chiichigui)
co’chiichigui: vacío adentro, limpio adentro.
co’chiiguilo; varios están vacíos adentro. (c co’teeta)
co’chiichi’ñi: desocupado el espacio. co’chiichi’ñigui:
desocupado el asiento, co’ chiita: (v co’teeta)
co’i: lo asa. sco’i, co’i’, qaico’i, sco’ ỹaq. co’ii,.
co’iguit/ co’ỹiguit: tiene hijo por tal hombre.
sco’iguit. (v co’o)
co’iita: hace asado, lo asa. seo’iita, co’iite’, co’iita,
qaico’iita, sco’yoqota, co’iita, co’iite’.
co’ii’: (vco’o)
co’it: limpio, puro, sco’it,. (c co’chigui, co’teeta)
co’mataxac: (v nco’mataxac)
co’matqa’: campamento. (v nco’matqa’)
co’na’: cuando, en aquel tiempo.
quena’,co’na’le, na le, co’quena’)
(c
na’,
co’o: da a luz, tiene hijo, le nace un hijo, sco’o,
co’oi’ co’ii’, sco’oq, co’oi, co’ỹe’. se co’o; es estéril. co’o’; habrá dado a luz. (c lco’ue’)
co’oon: le hace tener hijo, le da hijo [en referencia a varón o mujer], sco’oon, co’ooñi’, qai-,
sco’oonaq,co’ooñii, co’oone’. (c co’iguit)
co’oonataxan: causa tener hijos. se co’oonataxan;
no causa tener hijos, es eunuco o estéril el hombre.
se co’o; es estéril la mujer. (c co’oon)
co’ootac: (v co’o)
co’ooxoic; tiene muchos hijos el hombre. co’ooxoi;
tiene muchos hijos la mujer. (c co’o)
coỹareta’pegue’: le sigue, qai-,.
coỹaretecto: los siguen.
coỹaretegueñi: siempre le sigue, s-,. ycoỹaretegueñi;
siempre me acompaña.
directamente.,
co’taxategue: lo limpia [como el viento limpia un
camino], co’ taxachiigue. co’ taxateta; lo limpia
bien, lo puriica, lo santiica. sco’taxachite’, co’ taxatetapigui: lo está vaciando, qai-,.(v co’taxachigui)
co’teeta: está limpio, puro, santo, sagrado,
sco’teeta, co’chiite’, co’teeta, sco’taqata, co’chiita,
co’teete’. co’teeta nqai’en; le puriica.
(c co’it, nco’chiñi)
co’tejlec: desocupado el lugar, desierto, vacío, nada
encima; despejado. co’tejlem; nada encima.
co’tejlgoto; nada encima de los varios lugares.
(c co’it co’taxat)
co’telec: está desierto, desocupado, despejado un lugar.
co’telgoto; están desiertos.
co’toco’: la paloma grande, la torcaza. [Más común
decir coviguiñic lodegaxat]
co’uaataxan:
sigue
(seguir),
sco’uaataxan,
co’uaataxañi’, co’uaataxan, sco’uaataxanaq, co’ uaataxañii, co’uaataxane’. (v co’uajlec,co’uaategue)
co’uaataxanaxaic; siguiente, posterior, último.
co’uaataxanaxaỹom; el muy último. (c co’uaategue)
co’uaataxanta: inal, va el último de todos.
sco’ uaataxanta,. co’ uaataxante’; van últimos.
co’uaataxantam; muy último. co’ uaataxantashiguim: está subiendo atrás, -sa-.: sigue último.
co’uaategue: le sigue, sco’ uaachitegue,
qaico’uaategue, sco’uaataxague, co’uaachiigue,
co’uaateregue. se sco’uaategue; no le sigo. sqai
co’uaachitegue; no le sigues. se qaico’uaategue;
no se le sigue. (v co’uajlec)
co’uaatetalec: le está siguiendo. co’uaatetalgoto;
les sigue.
co’uaate’ogue: le sigue por el camino.
co’o’itegue: te nace [este hijo] (v co’o, co’ỹegue)
co’uajlec: le persigue (perseguir), sco’uaachirelec,
qaico’uajlec,
sco’uaataxalec,
co’uaachilec,
co’uaaterelec. se co’uaachirelec; no le persigues.
co’uajlco’; le seguiría.
co’quena’: cuando, cada vez. co’quena’le. (c co’na’)
co’uajtegue: le siguen directamente. (v co’uaategue)
co’taxachichigui: lo vacía del todo.
co’ual: le tiene celo sexual. co’uaálli’, sco’uaalaq,
co’uaallii, co’uaale’. sco’uaalli’; te tengo celo sexual.
co’taxachigui: lo vacía. co’taxachigui añi’taxaqui;
vacía la olla. (c co’taxat)
coỹareta’ña: le alumbra, le ilumina.
coỹaretero:
varios
siguen
coỹachitero; siga directamente.
coỹeraxan: alumbra, ilumina.
co’taxat: lo limpia, lo puriica, sco’taxat, co’taxachi’,
sco’taxataq, co’taxac’nii, co’taxate’. sco’taxate’;los
limpio. qarco’taxat; nos limpia. qaico’taxate’; son
limpiados. (c co’it)
co’taxachiigue: (v co’taxategue)
co’ualaxan: tiene celo, co’ualaxañi’, sco’ualaxanaq,
co’ualaxañii, co’ualaxane’. (v co’ual)
co’taxajlec: limpia una supericie. sco’taxajlec.
co’uaq: la pelea. (c nco’ua)
co’taxajñi: lo limpia de arriba para abajo.
co’taxachiriñi, qai-, sco’taxataxañi, co’taxachiiñi,
co’taxachiñi. qarco’taxajñi; nos puriica.
(c nco’taxajñi)
co’uaqa’: lugar de pelea. co’uaxac: pelea.
(v nco’uaxac)
co’ueetalec: está parado en o sobre... co’viisalec/
co’vi’salec, sco’ỹaaqatalec, co’viitalec, co’ueesalec.
25
chicqoichiri’ñi
co’ueetañi
co’ueetalecna; pisa sobre la tierra, vive en la tierra,
co’ueetañi: camina, co’vi’sañi,
co’viitañi, co’ueesañi. (c co’viñi)
sco’ỹaaqatañi,
co’ueetapigui:
lo
pisotea,
co’viisapigui,
qaico’ueetapigui, sco’ỹaaqatapigui, co’viitapigui,
co’ueesapigui. (c co’vigui)
Ch ch
co’ueeta’guit: está parado en contra de., s-,.
chaañi: transparente, na chaañi; el vidrio,
(v richaañi)
co’ueeta’ñi: lo está pisando, está parado sobre., s-,
co’vi’sa’ñi,.
chaayic, ana: la palmera, chaaviquipi; muchas palmeras, ana chaavic laue; la palma, la hoja de palmera.
co’ueeteguelec: lo pisotea, (v co’uelec)
chaavisat, yi: el palmar.
co’uejlec: lo pisa directamente,
co’uelec: pisa sobre algo, lo pisotea, co’virelec,
qaico’uelec, sco’ỹaxalec, co’viilec, co’uerelec.
co’viita¡leena;ustedes pisan la tierra, ustedes viven
en la tierra, (c co’viñi)
co’ueu’a: lo pisa.
co’vigui: lo pisa, lo aplasta, lo pisotea, co’virigui,
qaico’vigui, sco’ỹaxagui, co’viigui, co’virigui. se
co’virigui; no lo pises.
co’viichigui: anida en:.
co’viñi: pisa con los pies, puede caminar, co’viriñi,
sco’ỹaxañi, co’viiñi, co’vi’iñi. (c co’uelec)
co’ỹiri’ñigui: pisan en..
co’ỹaagui: lo pisotea.
co’ỹaañigui; pisa en
sco’ỹaaqañigui.
algo
[como
trampa],
Co´ỹaaxaic: caminador, peatón, co’ỹaaxai; caminadora.
co’ỹaxanlec: le bace parar sobre.co’ỹaxanlgoto; les
hace parar sobre...
co’ỹaxañiriñi: hágalos pararse derecho,
yco’ỹaxanñi;me hace pararme irme.
co’ỹaxantañi: le hace caminar, le lleva caminando,
qaico’ỹaxantañi, sco’ỹaxanqatañi.
(c co’viiñi,co’ueetañi)
chic: cortado.
chaqaiyi/ qaiyi:
chaqai’en: siempre, como era. chaqai’ne’; siempre
los varios. Heb20.35
chicoite’: estás triste, chicoitem’; estás muy triste.
(v rachicota). chicoxoic/ chicoxoi”: triste. chicoxoiqa; varios tristes.
chaqai’neeta: y también, como también.
chicqalec: sale de encima de., chicqoiralec,.
chaqana: ella misma es, ésa es. (v chaqaca)
chicqañigui: sale de abajo adentro de... chicqapougui: sale de adentro de.., chicqaqso’ma: sale del agua.
chaqanaata: solamente ella. (v chaqacaata)
chalo: mucho en cantidad, (dialecto en SFe)
(c ‘xoic, lo)
chaqañiita: solamente ella. (v chaqacaata)
chicqashi’ma: sale de tal lugar arriba, chicqorashi’ma.
chaqaqamii: ustedes mismos.
chicqashi’megue: sale bajando de tal lugar.
chicqashi’mquera; sale bajando de allá arriba
chaq: y. chaq.aso Ioua; y su esposa, chaqai so loua; y
su marido, (c chaqa)
chaqai/ chaqai: mismo.
chaqaca: ésa es, ella misma es. chaqaca, chaqada,
chaqana, chaqañi, chaqaso, chaqayi. (v chaqaica)
chaqacaata/ qacaata: solamente ella, chaqadaata,
chaqanaata, chaqañiita, chaqasoota, chaqayiita.
chaqadaata: solamente ella, (v chaqacaata)
chaqai: y, entonces, ỹim chaqai qami’; yo y usted,
(v chaq)
chaqai: mismo, nomás, propio, ma’ chaqai ‘naac;
porque él mismo dijo, chaqai shiriñi; yo mismo lo
escribo, chaqai chaqai chicqo’ot ñimaxare; y por él
mismo viene, (primer chaqai es y, segundo chaqai es
mismo), (c chi)
chaqaic: peligroso, temibie, que da miedo, feroz.
chaqaiquipi; muchos peligrosos,
chaqaica: ése es, él mismo es. chaqaiso so qom; era
esa gente, chaqaida, chaqaina, chaqaiñi, chaqaiso,
chaqaiyi. (v chaqaca)
chaqaicaua: ellos mismos son. chaqaidaua, chaqainaua, chaqaiñaua, chaqaisaua, chaqaiyaua son
ellos mismos.
cuaatrolqai’: cuatro.
cuachii: roban ustedes. (V rocachi)
chaqaicauate’: solamente ellos son. chaqaidauate’,
chaqainauate’, chaqaiñauate’, chaqaisauate’,
chaqaiyauate’; solamente ellos son. chaqaisauo’;
habrán sido ellos mismos.
cuachirau’a:
chaqaida: ése es, él mismo es.
cuachi’/ cachi’: robas, roba usted, (v rocachi)
chaqainaquita/ qainaquita: recién.
Chaqainaquita ‘ viichii; recién lo hicieron ustedes,
¡que no lo hagan otra vez!, (c naquita, chaqai)
cuataxaic/ cuataxai: es ladrón, cuataxaqa; varios.
chaqairiñi: usted zapatea. (v ỹachaxañi)
chalego: mucho, muy. chalego’; era mucho.
co’ỹegue: le nace [este hijo] [se habla de la madre].
Sco’ỹegue yijo; me nació este hijo [palabra de la madre, no del padre], co’o’itegue, qai-, sco’oxogue,.
cuañisegueñi: le sigues a donde va. (v ỹocantegueñi)
laual so’maxare; ella era también nieta propia de
aquél. naua chi la’qaatqa; su propio idioma. (c chaqai)
chicqashiguim: viene de arriba, sale de arriba.
chicqoirashiguim, sachigoxosqashiguim,
chigoxoỹashiguim, chicqorashiguim.
co’ỹaxaraic: mañoso, astuto, engañador, muy inteligente, hábil, (c lco’ỹaxaric)
cuañirac: lo persigues, (v ỹocanac)
chaqaiqami’/ chaqaqami’: usted mismo. chaqaiqomi’: somos nosotros mismos.
chaqañi: ella misma es, ésa es. chaqaño’; habrá sido
ella misma. (v chaqaca)
chaqaicaata/ qaicaata: solamente él. chaqaidaata,
chaqainaata, chaqaiñiita, chaqaisoota, chaqaiyiita;
solamente él. chaqaisooto’; habrá sido solamente él.
cuaatrotac: cuatro a la vez, grupos de cuatro;
26
ladrones; Cuataxaiquipi/ cuataxaripi/ cuataxairipi;
muchos ladrones.
chaqaiño’: habrá sido que es él.
chaqaiqamiri: son ustedes mismos.
chaqaqaramii/ chaqaqamiri: ustedes mismos.
(c chaqai)
chaqaqamite’: sólo tú, sólo usted, tú eres el único.
chaqaqainito’o’; serías el único,
chaqaqami’: usted mismo. chaqaqami’o’; serías tú
mismo. (c qaqami’)
chaqaso: ella misma es. (v chaqaca)
chaqasoota: solamente ella yéndose. (v chaqacaata)
chaqayiita: solamente ella acostada. (v chaqacata)
chaqaỹim: yo mismo. (c qaỹimeta)
chicqauec: viene de afuera, sale de afuera. chicqorauec.ca chicqauec; el extranjero, el forastero.
chicqaugui: tiene su origen en.., sale de adentro de..,
desciende de., sa-, chicqoiraugui, qaỹachicqaugui,
sachigoxosqaugui, chigoxoiỹaugui, chicqoraugui.
(c chicqotougui)
chicqau’a: sale de adentro de tal lugar, chicqorau’a.
chicqa’a: viene de tal lugar, chicqoira’a, sachigoxosqa’a,
chigoxoiỹa’a, chicqora’a.
chaqaqomi’: nosotros mismos,
chicqa’gue: viene de allá. (ticqa’gue; dialecto de SFe). sa-, chicqoira’gue, qaỹachicqa’gue,
sachigoxosqa’gue,
chigoxoỹa’gue/chicqoỹa’gue,
chicqora’gue.
chicqa’co’; vendría de tal parte. chicqora’co’; vendrían de tal parte. (c ỹachigoxota’gue)
chaxaguit: muy fuerte (la tormenta),
chicqa’ña: viene de tal lugar abajo.
chaxague: va rápido, chaxategue; varios van rápido.
chicqa’ñi: viene de tal lugar donde reside.
chicqora’ñi. chicqa’ñina; sale del lugar señalado,
chaqaỹimeta: solamente yo.
chaqa´ma´: en seguida, sin demora, en el acto,
ya.(c cha’ma’)
chaxaiñi: zapatean ustedes. (c ỹachaxañi)
chaxaiỹa’gue: córtenlo en dos a lo largo.
(v ichaqa’gue)
chicqa’ñigui: viene de abajo adentro de.,
chicqa’oga: viene de [desborde del río], sa-,.
chaxalec: va rápido, chaxalgoto; varios van rápido.
chicqa’ta’gue: viene de tal lugar del otro lado, chi-
chaxañi’: lo muestras. (c ỹachaxan)
cqochigui: viene directo por medio de.. chicqochirigui. (c ỹachigoxochichigui)
chaxasa: y por eso, para que, por esa razón.
chaxasoxoñi’: tu pateas. (v rachaxasoxon)
chaxaso’: con razón.
cha’gue: recién, hace poco, cha’ma’: en el acto, en
seguida. (c chaqa’ma’)
cha’regue: entonces, así que. cha’regué chaqaida;
que sea así entonces.
chi: sin propósito, por casualidad, sin pensar.
¿Chi negué’ cá ‘maq ‘neco’...ỹ ¿Para qué...ỹ chi
sapacqauec; solamente pasaremos por...
chi: su propio, por sí mismo. aso’maxare qai’neeta chi
chicqochiguiñigui: sale del [mar], viene de abajo
adentrode. sachigoxosqochiguiñigui, chicqochiriñigui.
chicqochi’nyi: sale de ahí [tal lugar].
sachigoxosqochi’nyi.
chicqochi’ña: sale directo de tal lugar abajo.
chicqochi’ñi: sale de tal lugar donde reside. sa-,
chicqoichiri’ñi, qaỹachicqochi’ñi, sachigoxosqochi’ñi,
chigoxoichi’ñi, chicqochiri’ñi.
chicqochi’ñigui: sale directo de abajo adentro de..,
chicqoichiri’ñi: salga directo de acá donde está.
27
chicqoiriñigui
chicqoiriñigui: lo sacudes adentro. (v ỹochigoxoñigui)
de tal lugar.
choochii, choote’. chootetac; está quejándose.
chicqoisa’gue: vienes de tal lugar allá.
[chicqota’gue chicqa’gue]
chicqo’tot: viene directo de tal persona. sa-,.
chicqo’toto; viene directo de ellos,
choxonataxanaxai: engañador, estafador.
(c rachoxonataxan)
chicqoisa’oga: vienes de tal lugar afuera.
[ chjcqota’oga chicqa’oga]
chichi’: le convidas. (v ỹachit)
choxoraic: famoso, honorable, distinguido. choxoraqa/choxoraiqa; varios famosos.
daua’que: todos ellos, ambos de los dos. (v caua’que)
cho’, so: el alguacil, la libélula.
daxaraq nelo: el pavo doméstico.
chicqojlec: sale directo de encima de.., chicqojlgoto; sale directo de encima de varios. (v chicqalec)
chicqoshi’ma: viene de tal lugar arriba.
chicqoshi mquera: viene de allá arriba.
chjcqoshi’mquera, ca’ ỹovira’nquira; de arriba hasta
abajo. Mat27.51
chicqotacot: está saliendo de debajo de..,
chicqotañi: sale de abajo.
chicqotañi na’ llaqai chita’gue...; desde cuando recién.., empezó cuando recién..
chigoqai’: lo sacudes. (v ỹochigoq)
chigoqchiraugui: lo sacas de.., (v ỹachigoxotaugui)
chigoqchirau’a: lo sacas de.., (v ỹachigoxotau’a)
chigoxochichigui/ỹachigoxochichigui:
chigoxogue: viene o sale de tal lugar, sa-, chigoqtegue.
chigoxoshiguim: viene de arriba. chigoxougui; viene de adentro de un grupo, desciende de tal gente,
sachigoxougui, sachigoxosoxougui.
chigoxorougui. Jua8.33
chigoxouguit: desciende de [tal persona].
Dd
da: el. (v ca)
dá da’maxare:
-da: ¿sqa ‘yiiño’da?; ¿no saben eso? ¡sí, lo saben!, (v
cajo)
dauataxare’: ésos, ésas. (v cataxare’) dauá’maq´
(v cauá’maq)
daua’maxare: (v caua’maxare)
daxañi’: lo mueves. (v idaxan)
daxaraq neuec: la chuña.
da’irari’: te mueves, (v redaỹari’)
dá’maq: el cual. (v cá’maq)
da’maxare/ dá: él. (v ca’maxare)
dá’ogue: todo. (v cá’ogue)
dá’ta: eso, ésa. (v cá’ta)
da’taxare: él. (v ca’taxare)
chigueraxaic/chiguiraxai: podrido, añi chigueraxai;
el melón.
daachiguiñi/ nodaachiguiñi: él sólo, yodaachiguiñi,
roda’ichiriñi, qarodaachiguiñi, rodaichiguiñi,
nodaachiriñi. (c nodaatec)
chiguiloxolli: curiyú.
daañisaque: lo buscas. (v idaantaque)
da’tqaida: ese pequeño, da’tqada;esa pequeña.(v
ca’tqaica)
chicqotape’oga: sale de tal lugar que está afuera.
chiiñi: le engañan ustedes. (v ỹachiguiñi)
daañiterelco’: adminístrelo bien. (v idaanlec)
dególla: argolla, arandela.
chicqoíapi’ñi: sale de tal lugar abajo.
chilnataxan: da orden, ordena. (v ỹilen)
dacho’lec: ese pequeño parado. (v cacho’lec)
chicqotapi’ñíot: sale de debajo de...
chilnataxanegue: le ordena que lo haga. (c chinlataxan)
dacho’lli’: esa pequeña parada. (v cacho’qui’)
delec, ada: la isla. delco’Ili’/ delecolIi; la isleta.
déigoto; varias islas. delequipi; muchas.
chicqotapougui: sale de adentro de...
chim: amargo.
dacho´qui’: ese pequeño parado, (v cacho’qui’)
chicqtashiguim: sale de arriba, viene bajando.
chimigui: amargo adentro.
daga’ỹo’: ése es, ésa es. (v caga’ỹo’)
chicqotashi’ma: viene bajando de...
chimaxarai: pimiento. chin: el chilón; chinaq: hormiga.
dahi: se mueven ustedes, (v reda)
chicqotashi´megue: viene bajando de...
chinlataxan: ordena, shi-, chinlataxañi’, shinlataxanaq, chi—ñii, chiniataxane’. (c chilnataxanegue)
dai’: te mueves, (v reda)
chicqotañigui: sale de adentro del [mar].
chicqotapegueu’a: sale de adentro de... sale de tal
centro, chicqosapegueu’a.
chicqotauec: viene de afuera.
chicqotaugui: desciende de tal persona, sale de
adentro de...
chipiaqchirigai: lo explotas. (v ỹachipiaqchigui)
daje’e/dase’e: (vcaje’e)
dajo: ése,eso, esto.
da’ta’a/ ta’ta’a: solamente.
dequenaxac: (v nedequenaxac)
dequenqate, ana: cosa de inmoralidad.
deraxan: escribe, seraxan, deraxañi’, qoderaxan,
seraxanaq, deraxañii, deraxane’. (v ỹiriñi)
deraxana: escribe con [lápiz], qoderaxana,. 2Co3.3
diesolqai’: diez. diesolli’; diez
[que son algo Insigniicantes].
chipirigui: explotas. (v rapichigui)
dalachigui: nuevo, recién [heridas o huellas],
chicqotau’a: desde tal momento, sale de tal lugar.
chirálo, ca: el quebrantahuesos, clase de águila.
chicqota’a: sale de tal lugar, chicqotera’a.
chirit: clase de lechuza.
dalaxaic: nuevo. dalaxaiqa/ dalaxaqa; varios nuevos. dalaxaiquipi; muchos nuevos. (v ladala)
chicqota’gue:
viene
de
tal
lugar,
sa-,
sachigoxosqota’gue, chigoxoita’gue, chicqosa’gue.
chirola, añi: la moneda. (c nichiróla)
dala’chiguit: lo renueva?. Pro31.17
dañicshiqui’: (v lanecsec)
doi’a: lo usan ustedes. (v ỹoda’a)
chicqota’guit: desciende de.., es de la familia de.,
chisaq: rengo, cojo. chisa’; varios rengos. chisaripi;
muchos rengos. chisaxa; renga. chisaxal; varias rengas.
damec: cigüeña común, tuyango. damqaipi; muchos.
dooseta’pe: en pares, de dos en dos.
chicqota’ñi: sale de tal lugar.
chisqata’pegue’: renguea.
danaxan: siembra. (v yaañi)
chicqota’pegue: viene de tal lugar, sale de tal lugar,
chitaxanataxañitegue: se les ofreciste.
(v rachitaxanataxan)
danaxanlec: siembra un campo, qod-,.
doosolqai’: dos de poco valor. doosolli’; dos de poco
valor. dooso’; habría sido dos. (v dooseta’pe)
chicqotec: viene de afuera, chicqoiterec, sachigoxosqotec, chigoxoitec, chicqoterec.
chicqoteguelec: sale de encima de.
chicqote’oga: sale directo de tal lugar afuera.
chicqotougui: viene directo de adentro, viene directo
de entre la gente, sa, chicqoterougui. (c chicqaugui)
chicqo’ot: viene de debajo de...
sa-, chicqoiro’ot, qaỹachicqo’ot, sachigoxosqo’ot,
chigoxoi’ot, chicqcro’ot. chicqaỹot; sale de debajo
de mí, es por mi cuenta. (c ỹachigoxoto’ot)
chicqo’tegue: viene directo de tal lugar, sale directo
28
eec
chita’gue: recién. chita’co’quen; a cada rato.
chitóle, ana; una mosca pequeña.
chiỹo’: gaviota?. Deu14.15
chi’: chi’ laquio’; ¿cuándo puede ser? (v laquio’)
chi’negue: ¿porqué...?, chi’neco’; ¿por qué?.
chi’riñi: le engañas, (v ỹachiguiñi)
choolaxan: se hamaca. choolaxan nqai’en; le hamaca. choolaxañi’, sachoolaxanaq, choolaxañii,
ỹachoolaxane’. (v ỹachoolaxan)
choot: se queja, gime (gemir). choochi’, sachootaq,
dase’e: aquel. (v case’e)
dataq: eso, lo que, el cual. ¿‘Nesam llic dá’ogue dataq qaỹa ‘xatetac?: ¿Es cierto todo lo que se está
diciendo? (v cataq)
dataxare’: ése. (v cataxare’)
daua: los, las. (v caua)
dauacho’lqa: esos o esas pequeñas.
dauaje’e/ dauase’e: (v caje’e)
dauajo: esos. (v cajo)
dauase’e: aquellos, aquellas. (v case’e)
diez: diez. añi ‘oono´lli’ queca diez cá’maq
hueeto’ot; el diezmo o la décima parte de lo que
tiene. ¿mesqai dieso’ỹ?; ¿no eran diez?
dohiỹa: ustedes lo llevan a.., (v ỹodota)
doxonaxan: tiene victoria, vence, toma preso, se
impone. (v loxonec)
doxonaxana: vence usando tal cosa.
do’ita: lo usas. (v ỹoda’a)
Ee
eec: se va. shic/ ashic, qui’/ oqui’, eec, qolaq, quii/
oquii, que’, sqa shic; no me voy. sqo qui’, sqa eec,
sqo qolaq, sqai/ sqo quii, sqai que’, nete’e, ca’
qui’o’; te vas mañana. shico’; me voy. (c cá’e, que,
queetalec, queeta, queetapegueu’a, quegue, ca’guit)
29
gueme
-em: le, a él, a ella. ỹaanem; le da a él/ella.
Gg
gueme: mejor.
paguec gueme; mucho mejor que el otro.
guemqa’: un alivio. iguemqa; mi alivio. Jer45.2
Hh
hichiñi: los anota a los varios. shichiñi, ‘chiriñi,
hichiñi, qohichiñi, seraqaiñi, ‘chiiñi, hichiñi. sqai
shichiñi; no los anoto. se qohichiñi; no se los anota,
(v ỹiriñi)
huaehiíegue: quieres acompañar a otro. (v huategue)
quivas. sqai huaq; no esquiva. (c huaxaguit)
huatáta: batata.
buachi’chiguit: está dispuesto para...
huaqaguit: está de parte de.., le apoya.
huagaxachi’: lo desparramas. (v iuagaxat)
huaqaishiguim: se inclinan arriba, hacen reverencia.
huagaxaraic: bueno, amable. huagaxaraqa; varios.
huagaxaraiquipi; muchos. huagaxaraic yate; hombre justo. sqai huagaxaraic; el injusto.
huaqaitero: acércate.
huatau’a: siente hacerlo también, siente acompañar en algo, huachirau’a, qaỹauatau’a, sauatqau’a,
huachiỹau’a, huatrau’a. (c huategue)
huaguec: se extiende [fama, un grupo], se desparrama, se esparce, huaguerec. (c neuagaxat,
iuagaxat,huaqui’chiguit)
huaguelec: están desparramados en.., están tirados
en... (c neuagaxajlec)
huaguichiguiñi: ustedes están alegres.
huaqaitot: se ampara bajo otro.
huata’a’, na: gallineta común,
huaqajñi, añi: la estrella. huaqajñipi; muchas.
huategue: quiere acompañar a otro huachitegue,
qaỹauategue, sauataxague, huachiigue, huajtegue.
huaqajñi la’tec; cierta clase de hongo. (c la’tec)
huategue’: ojalá, cómo será, cómo sería.
huaqataho: está al lado, huaqasaho.
huateta’pegue: quiere acompañarle. huachisa’ pegue, qaỹauateta’ pegue, sauatqata’ pegue, huachita’
pegue, huatesa’ pegue.
huaqatalec: se apoya sobre algo.
huaqatau’a: está a o en [la ventana], se recuesta
contra, sauaqatau’a, huaqaisau’a.
huatougui: está abierta la puerta.
huaqata’guit: está al lado, huaqaisa’guit, qayauaqata’ guit, sauaxayaqata’guit, huaxaita’guit,
huaqasa’guit.
huaugui: está en [tal zona], está adentro, qoyiuaugui, seuqaugui, viỹaugui, hueraugui. (c naugui)
hiriñi: ío anota. (v ỹiriñi)
huaguiguit: está bien con otro, de acuerdo. huaquichiguit, qaiuaguiguit, seuagaxaguit, huaguiiguit,
huaguiriguit. huagata’; están bien entre sí, se hacen
amigos entre sí. qareuaguiguit; se reconcilia con...
(c iuaguiguit)
huaqata’ta’: están juntos.
huaxaguit: lo esquiva, seuaxaguit, qaiuaxaguit.(v huaq)
hole/ ole: águila negra, medio azul. (Muy escasa esta clase.)
huagii’chiguit’: ustedes están en paz con...
huaxaiguit: se pone de parte de...
homa: tinaja, (v nehoma)
huaguiñi: está en paz. seuagaxañi. (c huaquichigui)
homac: se ahoga [en agua]. sehomac, homirac, sehomqac, homíỹac, homerac. se sehomac; no me
ahogo. sqai homirac; no te ahogas. Sqai homac; no
se ahoga.
huajñigui: se abre [un pozo]. (v yauajñigui)
huaqate’e’: está junto a o al lado de otro, se apoya
en el otro, sauaqate’e’, huaqaise’e’, qar-/qayauaqate’ e’, sauaxaiqate’e’, huaxaite’e’, huaqase’e’.
huaqate’o’; habría estado junto a otro, (c huaqa’te’).
homñi: se zambulle, hemiriñí, sehomaxañi,
honúiñi, homiñi.
hualai: perezosa, (c neual)
huaqá’e: gallina, gallo.
noỹen ñi huaqá´e; canta el gallo.
huaxauo: se recuesta contra.., se inclina contra..,
se apoya contra [un muro], está al lado.
hualaqhuaic/ hualaxauaic: tiene paciencia, es paciente. hualaqhuaqa; varios. (c neualaxauen)
huaqa’te’: está al lado de... (c huaqate’e’)
huaxau’a: se recuesta contra algo, se inclina o se
apoya contra algo, sauaxasoxou’a, huaxaỹiu’a,
huaqasau’a.
hiñiteguelec: ustedes. (v ỹahinteguelec)
hualaic: perezoso, haragán.
hualaiquipi; muchos.
homougui: se zambulle dentro de... sehomougui,
homirougui, qarehomougui, sehomaxaugui, homiougui, homdougui.
hualaxaisa’pegue’: juegas con otro,
huoshaxañiỹa: ustedes cocinan con...
huaiaxai’sac: diviértate, juega,
ho’ic/ o’ic, na: el águila.
hualoq: algodón.
huaacsaq: vizcacha. (c lauac)
huaagui: está adentro, hueragui.
huaaleec: está én tal lugar, lo cree. vi’ralec,
seuaqlec,viỹalec, hueralec. sqai huaalecna; no es
de este mundo.
huaañi: se cae al suelo, seuañi, virañi,
seuqañi, viyañihuerañi.
hualoxonaq: tonto, estúpido, ignora las cosas, loco,
de mal genio, malvado, perverso. hualoxona’; varios. hualoxonyipi; muchos. hualoxonaxa; perversa.
hualoxcnqaishic: la maldad. (v leualoxonqaishic)
huanaxanaxaic: vidente. huanaxanaxaiquipi; muchos. (v iuana)
huañishi’megue: ustedes le ven yendo arriba.
huaañigui: está abajo adentro, está en [el agua].
huañitegue: sqai huañitegue; no le ves yendo.
huaaxai, aso: la mar, el Río Paraná.
buaaxaipi; muchos.
huañiterelec: lo encuentras.
huaaya’: es gemelo, mellizo. huaayari; son gemelos.
huaayo’lec; querido gemelo. huaaya’e’; eran gemelos.
huañiteta: lo vistes. (v iuane’ta)
huac: casi.
huañiua’: me conocen ustedes.
huaca, ñi/ añi: vaca, vacuno, toro. huacallipi/huacallipi; muchas vacas, bueyes, toros.
huañi’ta: lo vieron ustedes. (v iuane’ta)
huacnaxa: roto. ñoxoqui huacnaxa; una bolsa rota.
hucolec: una ave de estero.
huachigui: se abre [el cielo], (c yauachigui,nauachigui).
30
hua’ñi
huañiterelgoto: los encuentras.
huañitetegue: le ves yendo.
huapigui: qaico’ ca huapigui. qavilli’; no te preocupes, no tengas miedo. (c hueetagui)
huaq: esquiva, seuaq, huaqai’, seuaqsoq, huaxahi,
huaxai’. se seuaq; no esquivo. sqai huaqai’; no es-
huaqatot: se une a otro, está muy al lado de.., huaqaitero, sauaxayaqato/ sauaxaiqato, huaxaito, huaqatero.
huaqshiguim: se apoya verticaimente. seuaqsoqshiguim, huaxaishiguim, huaqaishiguim.
huaque’ejta’: están de acuerdo entre sí. seuagaqa’
ajta’, huagui’ejta’. (c huaqui’chiguit)
huaqui: vacuno. huaqui llaalec; ternero. huaqui
llaale; ternera.
huaquiaxaic: 1 viento del norte.2 ruidoso.3 peludito.(v rauaqui)
huaquichiguiñi: está bien o se siente bien, está en
paz. seuacqac’niguiñi. huaquichiguiñi nqai’en; le
da paz.
huaqui’chiguit: está en paz con.., huaquichichiguit, qai-/ qareuaqui’chiguit, seuacqa’chiguit,
huaguii’chiguit. 2Co5.18. huaqui’chiguit nqai’en; le
pone en paz con... (c huaguec)
huara’guit: le cruza en el camino, le encuentra en el
camino, huachira’guit, qaỹauara’guit, sauaraqa’guit,
huariỹa’guit, huarera’guit.
huaregue’te’: rana cuarenta y tres. [Es de color verde y frecuenta árboles. Se llama madegueto’ en toba.]
huareta’piguit: los encuentra uno tras otro, uno por
uno, o a cada rato, sauareta’piguit, sauarqata’piguit.
(c huara’guit)
huashi’mquera: está allá arriba.
huauaq, ada: el guayaibí.
huaxaiqoqui’: un poco de agua. (v huaxaỹaq)
huaxanaqset/huaxanaxaset: castigo, condena.
(v nouaxanaqset)
huaxañi’: le pegas. (v ỹouaxan)
huaxaỹaq: agua, masa de agua.
huaxaỹaqse, añi: cosa del agua. aso qom lahi´
huaxaỹaqse; el barco.
huaxaỹaqsec: cosa masculina del agua, acuático.
hua’: bueno. Hua´, nagui...; Bueno, ahora...
hua’-ansop:- yace bajo la carga.
hua’anyi: queda ahi. vira’ anyi, qoyiua’ anyi, seuqa’
anyi, viỹa’anyi, huera’anyi.
hua’co’: ¿dónde sería... (v hua’gue)
hua’e: se para, se detiene (detenerse), está ahí.
seua’e/ seu’e, vire’e, seuqa’e/ seuaqá’é, vihe’e/
viỹe’e, huese’e/ huere’e. ñaqa seu’a; me quedo ahí.
ñaqo vire’e; te quedas ahí. ñaqa hua’e; se queda
ahí. ña qoyiu´e; se quedan ahí. ñaqo viha’e; se quedan ustedes ahí. ñaqa huere’e; se quedan ellos ahí.
qovihe’e; quédense.
hua’gue: donde, ¿dónde?
hua’iquet: no es así. ¡’E’, hua’iquet!; ¡No, no es así!,
hua’nquira: de ahí para abajo. (c taashi’mquera)
hua’ñi: está o queda en [tal lugar], seua’ñi, vira’ñi,
qoyiua’ñi, seuqa’ñi, viỹa’ñi, huera’ñi.
31
hua’ñigui
icoñigui
Ii
ỹaatqajam hua’ñi; abunda. hua’ño’; habría estado
ahí. hua’ño’yi; habría estado ahi.
hua’ñigui: está en un pozo,
hua’ñiyi: está ahí en el suelo, entonces, de ahí.
hua’oga: está afuera en tal lugar.
hua’o’: ahí estaría.
hua’quera: queda allá, seuqa’quera.
hua’ta’gue: está al otro lado. seua’ta’gue; voy a estar o voy a morir allá. seuqa’ta’gue, huera’ta’gue.
Luc8.26 (v hueeta’ta’gue)
hua’yi: entonces.
hueeso’o’yi: se quedaron en tal lugar, (v hueeta’a)
hueetagui: está en [Dios en Jesús], seuetagui, viitagui, hueesagui. Jua 10.38;14.20. hueetaquio’; estaría adentro de...
hueetaho/ hueetauo: está adentro, seuetaho,. Ñaqai
sehuetao: cuando estuve adentro de mi madre.
hueetaho’gue: está adentro [de su cueva], viisaho’
gue, qoyiuetaho’ gue, seuqataho’ gue, viitaho’ gue,
hueesaho’ gue.
hueetalec: está sobre, seuetalec, seuqatalec,
viitalec,hueesalec. hueetailec; está sobre mi
[una enfermedad]. hueetalecna; está en el mundo.
vi’relec; no lo crees. sqa/ sqai huelec; no lo cree. se
qoyiuelec; no se lo cree. huelgoto; los cree. viilco’;
creerían ustedes. vi’relco’; creíste.
icanagui: se acuesta encima de...
hueeta’guit: está donde algo llegará [peligro de
muerte], seue vi’sa’guit,.
huelecna: está en el mundo, iseripi huelecna; animales silvestres.
icaxajñi: lo derrite.
hueeta’anyi: un grupo está en un lugar amplio.
huenaq: peludo, velludo. (c laue)
icaxatetac: lo mueve, secaxatqatac, icaxatesac.
hueeta’ñi: está en [tal lugar], seue-, vi’sa’ñi/ viisa’ñi,
qoyiueta’ñi, seuqata’ñi, viita’ñi, hueesa’ñi. Jua6.10.
hueeta’ño’; estaría en tal lugar. hueeta’ño’yi; está
ahí un grupo. vi’sa’-ño’yi; quédate ahí.
hueraic: moreno, morocho, negro. huerai; negra.
icolaq: azul.
huerelec: lo creen ellos. (v huelec)
icolaq, ca: clase de águila azul.
huese’e: se detiene (detenerse). (v hua’e)
icolaxat: lo enturbia, colaxachii. (c icolqata)
hueeta’ñigui: está en [la calle o un pozo]. seuqata’
ñigui, hueesa’ñigui.
hueterelec: lo creen. (v huelec)
icolqata: turbia [el agua]. (c icolaxat)
hueuec: de afuera, silvestre.
icóna: lo agarra, lo toma, lo retiene, secona, coñita/conta, qaicona, seconaxa, coñiỹa, iconta. icono’;
lo habría agarrado. secoñiraxaua’; te tomo.icoñiraxaua’; te toma, te agarra. secono’; lo habré agarrado. (c ỹacona)
hueeta’ñot: está bajo [órdenes], seue-, seuqa-,.
Luc7.8
hueeta’ oga: está afuera en tal parte, hueesa’oga.
hue’ejta’: está juntado. hue’ejta’ so iuel; tuve
arranque de enojo.
hueeta’oguiyi: está afuera ahí.
hue’tot: está al costado de.., está al pie de...
hueeta’piguit: comete adulterio con., qoyiuet,
hueesa’piguit.
huoc: hace acto sexual, tiene coito, sauoc, huoqui’,
sauogaq, huoguii, huogue’.
hueeta’quera: está allá. (v hueeta’gue)
huocta’: hacen acto sexual entre sí. sauogaxata’,
huogui ata’,.
hueeta’ta’gue: está al otro lado, seuqata’ta’gue,
hueesa’ta’gue. (c hua’ta’gue)
hueetegueñigui: siempre está abajo adentro de...
huochiñi’: le quieres. (v iuoten)
huogaxaic: prostituta, puto. huogaxai; prostituta,
puta. (c huoc)
icanlec: se sienta encima de...
icaxajta’: lo derrite, lo funde [metal]. (c cata’)
iconapega: lo agarra, qai-,.
iconapegueu’a: se qaiconapegueu’a; nunca se lo toca.
iconape’oga: tot qaiconape’ oga; ya no se toma
parte en…
iconaqta’gue: qaiconaqta’gue; se lo parte por mitades. qaiconaqta’que; se lo parten por mitades.
hueetañi: está en el suelo, hueesañi.
hueete’e: está en [tal lugar], seue-, qoyiuete’e,
hueete’e, viite’e, hueese’e. hueete’ena; está acá.
viise’ena; estás acá, quédate acá.
hueetañigui: está adentro de [el fuego], seuet-, viis/ vi’s-, qoyiuet-, seuqat-, viit-, huees-. Lucl6.24
hueete’eyi: está en ese lugar, seue-, seuqa-, hueese’ eyi.
huogue’e’: hace acto sexual con [otra persona].
sauogue’e’, huoquire’e’, qaỹauogue’e qarauogue’e’,
sauogaxa’e’, huoguii’e’, huoguere’e’. (c huoc)
hueetapigui: hueetapigui lauel quiyim..; se le ocurre que.., imagina que.., lo idea.
hueete’oga: está afuera en tal lugar, (c hueeta’oga)
huoi’te: ustedes. (v ỹaho’te)
hueetougui: está adentro de...
hueetapougui: está adentro de.., seuetapougui,.
huojñi’: sqai huojñi’. lo odias.
icona´pegue’: qaica ca icona’pegue’; no se ocupa
de nada, ocioso.
hueetoxouot: está en nuestro poder, está bajo nosotros. (c hueeto’ot)
huol, aso: la esponja. (c nauol)
icona’piguit: siempre lo recibe.
hueetauec: está afuera, está al aire libre, seuqatauec,.
hueeto’o’: que se quede en tal lugar,
hueeso’o’. (v hueeta’a)
huooquirau’a: sqai huooquirau’a; respételo, ni lo
toques. (v ỹouoocau’a)
hueetaugui: está adentro de algo o en un grupo, entre otros, seue-, viisaugui/ vi’saugui, qoyiuetaugui,
seuqataugui, viitaugui, hueesaugui.
sqai seuetaugui; no estoy adentro de., sqo viisaugui; no estás adentro de.. sqai hueetaugui; no está
adentro de., se qoyiuetaugui; no se está adentro
de., hueetauquio’; estaría acostado adentro de...
hueeto’ot: está debajo de algo, es como posesión
de una persona, está con otro de visita, seueto’ot,
vi’so’ot/ viiso’ot, qoyiueto’ot, seuqato’ot, viito’ot,
hueeso’ot. hueetaỹot/ hueeta’ỹot; está en mi poder.
hueetoxouot; está en nuestro poder. viisaxauot/
vi’saxauot; tu lo tienes en tu posesión. viitaxauot;
ustedes lo tienen.
hueetau’a: está adentro de., qoyiuet-, hueesau’a.
huegaxanaxaic: ganador, victorioso, triunfante.
huegaxanaxaqa; varios. (c rauegaxan)
hueetashiguim: está arriba,
hueetashi’megue: está arriba en tal lugar.
hueetau’e: está al lado de... seuetau’e, viisau’e,
hueesau’e. hueetau’e na rahi’i’; está a tu lado.
huegaxaua’: (v nauegaxaua)
hueetaỹot: está conmigo. hueeeto’ ot aỹim;
está conmigo.
huejlec: le cree, vi’rejlec, qoyiuejlec, seuqajlec,
viijlec, hueterelec.
hueeta’a: está en [tal lugar], seueta’a, viisa’a,
qoyiueta’a, seuqata’a, viita’a, hueesa’a. viiso’o’;
estate aca. viito’o’; ¿ustedes están acá?. Mat20;6
huelec: está sobre algo o en tal lugar, lo cree, seuelec, vi’relec, qoyiuelec, seuaxalec,viilec, huerelec.
huelec da sa’qaatec; es creyente. dá’maq huelec;
su religión, creencia. sqa seuelec; no lo creo. sqo
hueeta’anyi: está sentado ahi. seueta’ anyi, hueesa’ anyi.
32
hueeta’gue: está allá, seueta’ gue, viisa’ gue, qoyiueta’ gue, seuqata’ gue, viita’gue, hueesa’ gue.
seuqata ’quera; estuvimos alla,
huogueleñi’: lo arrastras. (v ỹauguelen)
huootaqñira’gue: lo llevas de despojo.
(v rouootaqna’gue)
huootaxanaxai: despojador, saqueador, quitador.
huootaxanaxairipi; muchos.
huooxoic/ huoxoic: caminante, viajero, andariego,
errante, visita. huooxoiqa; varios,
huose’quet: ¿cómo...?, ¡no puede ser!, tanto más.
huotaque/ yahotaque: lo causa, lo quiere hacer. sauotaque/ sahotaque, vi’saque/ viisaque,
qaỹahotaque, sahoqotaque, viitaque, huosaque.
huotaco’; lo causaría.
iconau’a: lo agarra.
icona’a: le apresa, le agarra, se-, qaicona’a.
(v icona)
icona’oga: le
iconera’oga.
agarra
extendiendo
mano,
iconchiguit: lo recibe directamente.
íconejlec/ ỹaconejlec: le agarra descuidadamente.
se iconejlec; no se atreve a.., seconejlec, coñiijlec.
(c iconlec)
iconeu’a: le agarra, le toma, coñireu’a, qai-,
seconaxau’a, coñiyau’a.
icone’oga: lo agarra, coñire’oga,.
iconlec/ ỹaconlec:le agarra, le toma preso, le apresa, le arresta, qaiconlec, seconaxalec, coñilec, icondelec/iconerelec. qaicoñilec; me agarran.
iconlgoto; les agarra.
iconot/ ỹaconot: le alza, coñitot, qaiconot, coñiyot.
iconougui: lo agarra de un manojo.
huote’e/ ỹauote’e:
iconoxeguit: nos recibe. (v icoñiguit)
huo’olec: cierta ave en esteros.
iconsop: los recoge, los junta.
huo’ot: está en poder o bajo algo, seuo’ot, viiso’ot,
qoyiuo’ot, seuqo’ot, viito’ot, hueeso’ot. Heb10.31
la
iconta’piguit: lo está recibiendo.
icoñigui: lo toca con la mano. sqa icoñigui; no lo
33
icoñiguit
toca. se-, coñirigui, qaicoñigui, seconaxagui, coñiigui, iconyigui.
icoñiguit: lo recibe, lo acepta, se-, coñichiguit, qaicoñiguit, seconaxaguit, coñiiguit, iconchiguit. se icoñiguit; le desprecia o rechaza. se qaicoñiỹaxaguit;
nos reciben. se qaiconoxoguit; no nos reciben. se
qaicoñiiguit; no me reciben. se´qaicoñiraxaguit; no
te reciben. iconoxoguit; nos recibe. icoñiỹaxaguit;
os recibe. secoñiraxaguit; te recibo. (c ỹacoñiguit)
ichaxagui: corta una soga [con hacha, serrucho o cuchillo], se-, chaqairigui, qai-, sechaxasoxogui,
chaxahigui, ichaxarigui.
se qaichaxaquio’; no se lo cortó.
choxochitem, qai-. sechoxotqaem/ sechoxotqahem
ichoxochim; me lo declara. choxochiim; declárenmelo. choxochirim; decláremelo, ichoxochiraxarom;
te lo declara. si-/ ichoxochiraxarom; te lo declaro.
ichaxañigui: lo parte en el medio, qai-,.
ichoxoteta: lo declara bien, se-, choxochite’, qai-,
sechoxotqata, choxochita, ichoxotete’. Hch24.14
ichaxauec: lo corta del todo, lo amputa, le decapita, si-, chaqairec, qari-/ qai-, ichaxarec. -qarichaqairec; te amputan.
icoñirañi: le ata, le sujeta, qai-, scoñirarii. qarcoñichirañi; te atan.
ichic: lo roe, lo muele (moler), lo pica [como insecto
al palo], sichic, chiqui’, qai-, sichigaq, chiguii, ichigue’. qarichic; nos roe. yichic; me roe. ríchiqui’;
te roe. yichiqui’; me roes. sichiqui’;te roe. qaichigue’; son roídos.
icoñirari’: le ata. qaycoñirari’; me atan. (v coñirari´)
-ichic: me, a mí. ‘ñiichic; me trata como. (v’ne’tegue)
icoñirashiguim: le ata arriba, le ahorca, qai-,. qaicoñirerashiguim; les ahorcan. (v icoñi’)
ichigo: lo zarandea, chiquiro, qai-, sichigaxauo,
chiguiỹo, ichiguero.
icoñirashi’megue: le ata arriba en., qai-,.
ichiguigui: lo roe un ratón, !o corta royendo.
icoñirau’a: lo ata en., coñichirau’a,.
chin: lo fumiga, lo mata espolvorizando, sechin, chiiñi’, qai-, sechiinaq, chiiñi, ichiine’. (c rechtinaxan)
icoñijshi’megue: le cuelga en.., le ahorca en., qai-,.
icoñijta’: los atan juntos, qai-,.
icoñiraxaua’: te toma, (v icona). icoñira’gue: le ata
con... qai-,.
icoñireta: le ata bien, coñirita, qai-,.
qaicoñiretam: le atan bien. qaicoñiretasa’lo; les
atan bien.
icoñiretari’: le ata, le encarcela, qai-,. Qaycoñiretari´: me ataron. rcoñichisari’; te ata. (c icoñi)
icoñireta’ta’/coñireta’ta’: los ata juntos, qai-,. (v icoñi’)
icoñireto’ot: lo ata [como al cuello], qai-,. Mat 18.6
icoñirigui: lo ata [como a un barco alrededor del medio], qai-,. Hch27.17
icoñirishiguim: le cuelga.
qarcoñichirishiguim; te cuelgan.
icoñita’guit: le sostiene con la mano, coñisa’guit.
icoñi’/ coñi’: le ata, le encarcela, scoñi’, coñichi’,
qai-, scoñiraq. coñirii, icoñite’. qaỹcoñi’; me encarcelan. qarcoñichi’; te atan.
qarcoñirii; les atan a ustedes.
ichiqueta: lo roe, lo está royendo, sichiqueta, chiquite’, qai-, sichicqata, chiguita, ichiquite’. (v ichic)
ichiquetac: lo está royendo.
ichirac: se ichirac; le habla fuerte o mal a otro,
se sechirac, sqai chi’rac, sqai-, se sechiraqac, sqai
chiỹac, se ichirerac. se yichirac; me trata con violencia. se ichirapec; le trata con violencia. -se
qaichira’pe; son tratados con violencia. (c ichireta)
ichira’gue: se ichira’gue; le habla fuertemente, le
habla bruscamente.
ichireta: le habla o le trata suavemente, sichireta,
chirite’, qai-, sichirqata, chirita, ichirite’. sichirete’; les hablo suavemente. (c ichirac)
ichiretac: siempre le habla suavemente.
ichire’tegue: le habla o le trata suavemente, si-,
chiretetegue, qai-, sichirqa’tegue, chiríi’tegue, ichiretetegue. 1Te2.7 (c ichireta)
ichoxotetapeguem: se lo está explicando.
-ihot/ -iỹot: me, a mí. nachihot; me ataca a mí.
idaanapigui: le busca. qai-,. idaanapiguii; les busca.
idaanaque: le busca, se-, daañiraque, qai-,
sedaanqaque, daañiỹaque, idaandaque.
idaanaugui: le mira a un grupo.
idaanau’a: lo ve adentro, daañiỹau´a,. ñí’maq
idaanau’alo. naua ‘ueenataxaco; el adivino.
idaana’a: lo mira, sedaana’a, daañira’a, qai-,
sedaanqa’a, daañii’a, idaanda’a.
idaana’guit: le ve que viene, daañira’guit, qai-,
daañiỹa’guit, idaanda’guit.
idaanlec: lo gobierna, lo cuida como encargado, lo
maneja o atiende, se-, daañirelec, qai-, sedaanaxalec. daañilec, idaandelec.
idaantaque: lo busca, se-, daañisa-, qai-, sedaanqata-, daañita-, idaansa-. yidaañisaque; me buscas.
daañisapigii; les buscas a varios.
idaantau’a: lo ve. se-, sedaanqatau’a,. Hch21.3
idaanta’a: leve, sedaanta’a, idaansa’a. Jual.50
idaanto’o’; lo ve.
idaanteguelec: está encargado de.,
idaañitapegaxarii: les busca a ustedes.
ichoxorentac: le hace famoso, si-/se-, choxoriñisac,
qai-, -qa- , choxoriñitac, ichoxorensac Rom 15.9(c lichoxoric, choxoraic)
idaañi’chigtuit: le atiende bien, daañichichiguit,
qai-, sedaanqa’ chiguit, daañii’ chiguit, idaanchichiguit. (c idaañiguit)
ichoxot: lo declara, lo demuestra, sichoxot, choxochi’,
-qai-, sichoxotaq, choxochii, ichoxote’.
idaanta’guit: le ve viniendo, daañita’guit.
ichoxotem: se lopresenta, se lo declara, si-/se-,
ilamigüi: suena de adentro, suena una trompeta. (c lam)
ilamo: se lo pone de ropa, se-, lamiro, qai-, selamaxauo, lamiho, ilamdo.
ilamo’gue: se le pone de ropa, le viste con la ropa.
selamaxau’gue. (c ilamo)
ilamqañi: se cae en un pozo, yi-, relamqairañi, i-,
qare-, relamqaỹañi, ilamqarañi. se/ se/ se/ 0
ilamqara’a: le lastiman por error.
ilamqa’ñigui: cae en un pozo.
ichoxochiraxarom: te declara.
ichaqot: le corta el cuello, qai-,
ilajtegue: les manda a tal lugar...
idaaneguelec: está encargado de., se-, daañireguelec,
qai-, sedaanqaiguelec, daañiiguelec, idaandeguelec.
ichaq: lo corta, qai-,.
ichaqa’tegue: lo corta bien a lo largo.
ilajta: les manda a...
ilamqauec: se desvía, yi-, relamqairauec, qares
relamaxaỹauec, ilamqarauec. Heb2.1
idaañiguit: le atiende, le mira al que llega.
daañichiguit, qai-, sedaanaxaguit, daañiguit, idaanchiguit. lTe2.6 (c idaañi’chiguit)
-ichoxotec: lo declara, lo descubre, qai-, ichoxotaxauec.. Mateo10.26 (c ichoxot)
iguemqa’: (v guemqa’)
idaanchiguit: le atiende a...
ichoxochichigui: habla claramente de.., lo declara
claramente, qai-, se-/ sichoxotqachigui, choxochichigui, ichoxochichirigui.
ichaqa’gue: lo corta a lo largo, chaqaiỹa’gue.
idoon: le envenena, redooñi’, redooñii, idoone’.
yidoon; me envenenó, qaredoon; nos envenenó.
ichoxote’tem: lo declara a.., se lo dice claramente,
si-/ se-, qai-, sichoxotqa’tem,. Hchl8.26 (v ichoxotem)
icoñi’chiguit/ coñi’chiguit: 1. le acepta sin vacilar,
le recibe sin titubeos, 2. le agarra de repente, se,coñichichiguit, qai-, seconqa’chiguit, coñii’chiguit,
iconchichiguit. Rom9.30-32
ichaqatac: ca ichaqatac na qa’; labrador de piedras.
idaxantapec: lo mueve, idaxansapec. idaxanta’pe;
los mueve.
igajten: gasta a la plata. (< gastar)
idaante’e: lo busca.
ichaqapigui: ca ichaqapigui na qo’paq; el carpintero.
idaxanac: lo mueve, lo conmueve, daxañirac, qaisedaxanqac, daxañiỹac, idaxandac. yidaxanac; me
conmueve. (c idaxan)
ichoxoteta’guit: declara lo que viene.
choxochisa’guit,.
ichirichiguiñi: se envejece, se pudre. (v ite’)
ichaqatajlec: lo corta en pedazos. si-, qai-,.
34
ilare’uegue
idaanteguelec: lo administra, daañiteguelec.
idaxan: lo mueve, se-, daxañi’, qai-, sedaxanaq,
daxañii, idaxane’. se/sqai/se/s.yidaxañi’sac/
yitaxañi’sac; me estás moviendo o molestando. (v reda)
ilamtapigui: está sonando.
ilaqachit: le hace dormir. (v laq)
ilarac: le ordena, lachirac, qai-, selarqac, lariỹac,
ilarerac. (c ila’)
ilara’a: le envía a tal lugar. selachira’a; te mando a...
ilarec: le manda afuera, lachirec, qai-, selaraxauec,
lariiuec, ilarerec. yilachirec; me mandas salir.
(c ila’, nelarec)
ilaregue: le manda a... selariigue; les envío ustedes
a... yilachitegue; me mandas a... (c ilategue)
ilarelec: le encarga de... le ordena que.., se-, lachirelec, qai-, selaraxalec. selarelgoto; les encargo de...
qailarilec; me lo mandan. ilaroxolec; nos manda
que.., qarelarelec; nos manda hacerlo. qayilarelec;
me mandan que... selachiraxalec/ selachirelec; te lo
ordeno. yilarelec; me manda hacerlo. yilachirelec;
me lo mandas. qailaroxolec; fuimos ordenados que...
ilaretac: le manda, se-, qai-. yilachi’sac; me mandas. qarelaritac; ustedes son mandados. relaritac;
les manda a ustedes. lPe5.2 (c ila’)
ilaretapec: le manda como a esclavo, ilareta’pe.
ilaretapego: le envía repetidamente adentro, se-.
ilare’oga: le manda afuera a tal lugar.
ilare’uegue: lo envía con.., lo manda con...
35
ilari’ña
lachire’uegue, qai-, selaraxa’uegue, lari’uegue,
ilarere’uegue.
ilari’ña: le manda a algo hacia abajo.
ilari’ñi: lo manda a tal lugar.
ilaro: le manda adentro.
ilarougui: le envía entre gente, se-. selarouguilo;
les envío entre. yilachirougui; me envías entre...
Jual7.18
ilata: le manda a.., le envía a.., le envía una cosa,
se-, lachita, qai-, selataxa, lariỹa, ilajta. selachita;
te mando a... yilata; me envía a... selatalo; envío
varias cosas a... qarelata; nos envía a... -qarelachita; nos envías a... qailate’; son enviados. (c nelata)
ilategue: le manda allá, se-, lachitegue, qai-, selataxague, lariigue, ilajtegue. yilategue; me envía a...
selachitegue; te envío a... selajtegue; les envío a...
(c ila’, ilaregue)
ila’: le manda allá, le envía, le ordena, sela’, lachi’,
qai-, selaraq, larii, ilate’. se/ sqai/ se/ s selate’; les
envío. selachi’; te envío. relachi’; te envía. qayila’;
soy enviado. qarelachire’oga; mándenos afuera a...
qarela’; nos manda. selaraxai’; les enviamos. yila’;
me manda. yilachi’; me mandas. qarelachi’; nos
mandas. selarii; os envío. relarii; os envía. relaritac;
os está mandando. ilate’o’; lo enviarían.
(c nela’, lelaatec)
ileueta’oguit: van terminando en muerte.
ileu’ot: muere bajo algo. qare-. Roml4.8 (c ileu)
ilola: lo fríe, lola’e’, qai-, selolaq, lolahi, ilola’.
iloquin: le hace pelea, pelea contra otro, le ataca.
seloquinaq, loquiñii, iloquine’. yiloquin; me hace
pelea. yiloquintac; me está atacando. reloquiñi’sac;
te molesta o ataca. (v reloqui)
illicot: lo rema, llicochi’, sellicotaq, llicochii, illicote’. (c rallicotaxan)
qai-,selloqo’ot. sello’oto; lo pongo debajo de ellos.
Heb2.8;10.13
illichigui: lo moja adentro, lo humedece adentro.
seletaxagui, llichiigui, illichirigui. (contrastar illiichigui) (v ilet)
imaa: todos.
illigui: lo pone o coloca adentro de.., silligui,
lli’rigui,qai-. sillaxagui, lliigui, illirigui.
iloxoỹaxane’tegue: lo pone de frente en tal dirección, lo orienta hacia...
se-, loxoỹaxañitetegue, qai-, seloxoỹaxanqa’tegue,
loxoỹaxañii´tegue, iloxoỹaxantetegue. Gal4.20
(v reloqo’tegue)
illiguiñi: lo arroja al suelo, lo coloca en el piso.
lli’riñi, qai-,-
iloxoỹaxanlec: le pone de frente a una mesa,
iloxoỹaxandelec.
iliitagui: lo pone adentro de algo. se-/ silliitagui,
qai-, lliitagui.
iloxoỹaxanshiguim: lo da vuelta patas arriba, lo
pone patas arriba, seloxoỹaxanaxashiguim.
illiitalec: lo coloca encima o sobre algo, si-, qai-,.
(c illilec)
iloxoỹaxañiguit: lo presenta delante de otro.
loxoỹaxañichiguit, qai-, se—axaguit,loxoỹaxañiguit,
iloxoỹaxanchiguit. (c relogoguit).
illaagui; lo pone adentro [de cartera o valija]. se,lli’ragui, qai-, sellaqagui, lliỹagui, illiragüi.
illitañigui: lo pone adentro de un canasto. qayilliitañigui; me colocaron en... 2Col 1.33
illaaho/ illaauo: lo da de prenda, lo hipoteca, lo empeña, se-, lli’raho, sellaqaho, liỹaho; iliiraho.
illaalec: lo pone encima de algo, sellaalec, lli-ralec/
lliralec, qai-, sellaaqalec, lliyalec, illiralec. se/ sqai/
se/s qaillaalco’; está puesto encima de...
yillaalec; me coloca en...
illichigui: lo pone o coloca adentro de.., si-/se,lli’chirigui,qai-, si-/selloqochigui/sillaqachigui, lliichigüi, illiichirigui. Heb 10.22 (contrastar illichigui)
illiitapigui: lo está colocando adentro de.., lli’sapigui.
illiitaugui: lo pone o lo coloca adentro de.., si-/se-,
lli’saugui, qai-, selioqotaugui, lliitaugui, illiisaugui.
1CO15.19 (c illiichigui)
illiita’anyi: lo pone ahí en el suelo, qai-,.
imaagui: completamente en.., yi-, rimi’ragui, qaremaagui, rimiỹagui, imeragui.
imaalec: todos en tal parte o en tal trabajo, completamente sobre algo, todos contra otro, qai-,
qaremaalec, rimiyalec. imeralec imailec; se carga
del todo sobre mí.
imaañi: completamente, del todo, entero, yi-,
remi’rañi,qare-, remiyaañi, imerañi. Exo25.18
imaashiguim: sube corporalmente, sube entero, imaauec: totalmente, completamente, del todo,imerec.
imaho: se termina, se acaba. imero.
imaq: los arrea, semaq, maqai’, qai-, semaxasoq,
maxahi, imaxai’. (c nemaq)
imaqachin: le alaba, habla bien de él. se-,
maqachiñi’,qai-,semaqachinaq, maqachiñii, imaqachine’. semaqachine’; les alabo. semaqachinaxe’;
les alabamos. qayimaqachin; me alaban. semaqachiñi’; te alabo. remaqachiñi’; te alaba. yimaqachin; me alaba. qaremaqachiñi’; te alaban. yiraaqachiñi’; me alabas. yimaqachiñi; me alaban ustedes.
ilet: lo remoja, lo empapa, lo riega (regar), selet,
llichi’, qai-, seletaq, llichii, ilete’.
illaañi: le postra en cama, le acuesta, le hace caer al
suelo, se-, lli’rañi, qai-, sellaaqañii, lliyañi, illirañi.
illaañigui; lo pone adentro de.., se-, lli’rañigui, qai-,
sellaqañigui, lliỹañigui, illirañigui.
illiiteguelec: lo está poniendo sobre algo. se-, lli’se-,
qai-, selloqote-, Iliite-, illiise-.
imaqachintac: habla bien de otro, le honra, le
alaba. se-, maqachiñi’sac, qai-, semaqachinqatac, maqachiñiitac, imaqachinsac. yimaqachintac;
me está alabando. semaqachinta’pe; les alabo.
remaqachiñi’sat; te alaba, está orgulloso de ti.
semaqachiñi’sac; te alabo. (c imaqatentac)
illito’ot: lo coloca debajo de., selliito’ot, lliito’ot.
imaqaiguit: me rechaza. (v imaq)
ileu: muere, yileu, rillivi’, qare- riliivii, ileue’.
ileue’o’; habrían muerto.
illaapeguem: sqai lli’rapeguem; no le vuelvas
la espalda.
illijlec: lo coloca o pone bien sobre algo. qai-,. (c illilec)
ileualec: muere por otro, muere sobre algo, muere en tal lugar, yi-, rilliviralec, qai-, qareleualec,
rilliviỹalec, ileueralec.
illaapiguim: sqo lli’rapiguim; no me lo negaste.
imaqajan: le alaba, qai-, maqajñii,. yimaqajñitac;
ustedes me alaban. Lüc21.13;Roml3.7
maqajñitac; ustedes le alaban. (c imaqachin)
ileuapeguem: muere por causa de., qai-,. (c ileu)
illaugui: lo pone adentro de algo [como casa], si-/
se-,lli’raugui, qai-, sellaqaugui, lliỹaugui, illiraugui.
qailliraugui; los pone adentro de.., qayillaugui; estoy puesto adentro de...
ileguemaxachigui: lo hace feo. ileguemaxachigui
na lashic; hace muecas.
ilejlec: lo riega (regar). (c ilet)
ileuapigui: se ileuapigui qavilli’; tenga irmeza, no
se desanime.
ileuaugui: muere en o durante tal acción, yileuaugui, ileueraugui.
illaho’gue: lo coloca adentro de algo [como cueva],
si-/se-, sellaqaho’gue.
illau’e: lo pone al lado de...
ileua’anyi: muere ahí. yi-.
lla’anyi: lo coloca ahí. illira’anyi.
ileua’ñi: muere en tal lugar, yi-, rillivira’ñi, qare-,
relliviỹa’ñi, ileuera’ñi.
iíla’gue: lo coloca en tal lugar, se-, lli’ra’gue, qai-,
sellaqa’gue, lliỹa’gue.
ileua’ñi’: muere junto con., yi-,
illa’ñi: lo coloca o lo pone en el suelo. si-/se-,
lli’ra’ñi, qai-, sellaqa’ñi, lliỹa’ñi, illira’ñi. se/ sqai/
se/ s yilla’ñi; me coloca en tal lugar. yilli’ra’ño’; me
colocarías en tal lugar.
ileueta: se desmaya, tiene ataque, yileueta, rillivite’, qareleueta, rillivita, ileuete’.
ileuetac: moribundo, yileuetac. (c ileu)
ileuetapigui: se ileuetapigui qavilli’; no te acobardes.
36
imaxaguilo
illa’ñigui: lo coloca adentro de algo [como tumba].
qai-, lliỹa’ñigui,. Jual9.41,42
illiita’guit: lo coloca contra.
yilli’sa’guit; me colocas contra..
illiita’ñi: lo coloca en tal lugar, qai-, illiisa’ñi.
illijñi: lo empapa en.., lo moja en. (v ilet)
illijñigui: lo moja en., qai-,.
illilec: lo coloca o carga sobre algo, lli’relec, qai,sellaxalec, lliilec, illirelec. illoxolec; nos coloca sobre algo. illitoxolec; lo tiene puesto sobre nosotros.
illhailec; lo tiene puesto sobre mí. illailec; lo coloca
sobre mí. qaillitoxolec; nos exponen a...
illipaxan: le hace mamar, le amamanta, sellipaxan,
llipaxañi’, qai-, se-aq,llipaxañii, i-e’. se/ sqai/ se/ s
yillipaxane’; me amamantan. (c llip)
illipaxantaho: le hace mamar, le amamanta.
illivichiguiñi: es estéril. (v ileu)
illivigui: muere adentro de... se illivigui lauel; atrevido. (c ileu, lauel)
illi’guit: lo entrevera con... lli’chiguit, sellaxaguit,
lliiguit, illichiguit.
illo’ot: lo coloca debajo de.., se-/ sillo’ot, lli’ro’ot,
imaqata: lo empuja [como el viento al agua], lo
va arreando, se-, maqaite’./ maqaisa’, qai-, semaxasoqota, maxahita, imaqate´/imaqasa’. Stg1.6
mnaqaisa’nquira; le empujas a la ruina. (c imaq)
imaqata’gue: lo empuja a tal lugar, lo va arreando hacia tal lugar, maqaisa’gue, qai-, semaxasoqota’gue,
maxahita’gue, imaqasa’gue. Stg1.6
imaqateguelec: le acusa, maqaiseguelec, qai-, semaxasoqoteguelec, maxait-, imaqas-. imaqatapignilec; me está acusando. Hch25.11
imaqatentac: lo considera importante, se-,
maqachiñi’sac, qai-, semaqatenqatac, maqachiñiitac, imaqatensac. (c imaqachintac)
imaqa’guit: le rechaza, le opone.
imaxague: los arrea hasta., semaxague.
imaxaguilo: los arrea al rumbo, maqairiguilo,
37
imaxalec
qai-,samaxasoxoguilo, maxaiguilo, maxaguilo. qaremaxaguilo; nos empuja al rumbo. Hch27.27 (c imaq)
imaxalec: los arrea sobre.., se-, qai-, semaxasoxolec, (c imaq)
ima’/ ime ca’: después.
ima’ eec: después se fue. Hch8.27
ima’aguit: está unido a otro, yima’aguií,remira’ag
uit,qai,qarema’aguit, remia’aguit, imera’aguit. se/
se/ se/ s.
ima’ta’: todo, de una sola pieza, entero, completo.
ime: termina, se termina, muere. yimevremi’i\ qareme, remii, ime’. ca’ ma’; y después.., (c neme, ỹomat)
imeenac: siempre lo vende.
imeenec: lo reparte, se, miiñirec, qai, semeenaxauec, miiñiuec, imeendec. semeendec; los reparto. (v imen, nemeenec, Iemeenec)
imen: lo vende, semen, miiñi’, qai-, semeenaq, miiñii.imeene’. se/sqai/se/sqaimeene’; se los venden.
yimen; me vende algo. yimeene’; me lo venden. yimiiñi’; me lo vendes. yimiiñii; ustedes me lo venden.
qayimen; alguien me le vende. semiiñi’; telo vendo.
scmiiñii; os lo vendo. semeenqai’; te lo vendemos.
semeenaxahi; os lo vendemos. remiiñi’; te lo vende.
rimiiñii; os lo vende. qarimiiñi’; alguien te lo vende. qarimiiñii; alguien os lo vende. nemenoxohot;
él nos lo vende. imenoxohot; ellos nos venden algo.
miñiroxohot; nos lo vendes. nimiñihoxot; ustedes
nos lo venden. qaremen; nos lo vende alguien.
qainanta’, senanaqta’, nañiíta, inandeta’. Se nananqta’; no lo enrollo, sqai nañireta’; no lo enrollas, se
inanta’; no lo enrolla. se qainanta’; no se lo enrolla.
inatetac: le está preguntando, se-, qai-,. yinatetac;
me está preguntando. yinachi’sac; me estás preguntando. qayinatetac; me están preguntando. (c inat)
inaq: lo tira, lo lanza, senaq, naqai’/ naqe’, qai-,
senaxasoq/ senaqsoq, naxahi, inaxai’/ inaxe’. yinaxahi; ustedes me tiran piedras. qainaxe’; son apedreados. qarenaq; somos apedreados.
qarenaqe’; te apedrean.
inateta’pegue: se lo pregunta repetidamente, qai-,.
yinachisa’pegue; me estás preguntándolo.
inaqaiñi: los tira a varios, senaqaiñi, naqairiñi, inaqaiñi, asi-, inaqaiñi. (c inaqñi)
inaxai’/inaxe’: lo tira contra varios. Hch5.26 (c inaq)
imeuec: está sano, yimeuec, re-/ rimi’rec, qaremeuec, re-/ rimiiuec, imeerec.
imeuec nqai’en; le sana.
inaxai’ga: lo tira [en el mar], naqare’oga, qai-,
naxahi’oga, inaxare’oga.
imeúo/imeho:
inaqashiguim: lo tira hacia arriba, inaqaishiguim.
ime’uegue: llega a su in, se termina el plazo.
ime’ueque.
inaqata: le apedrea, qai-,.
imeenta: le vende.
imiichigui: lo espolvorea sobre algo, simiichigui, miichirigui, qai-, semeetaxagui, miichigui, imiichirigui.
inaqatalec: lo tira encima de., qai-, naxahitalec.
(c inaqajlec)
imeentac: lo está vendiendo, semeenqatac.
semeenqata’pe; los vendemos. (v imen)
imiichiguiñi: muere, se termina. qarimiichiguiñi;
morimos. (c nimiichiguiñi)
inaqataugui: lo tira adentro de [una abertura],
imeentapeguec: lo está repartiendo. (v imeenec)
imiishiguim: lo espolvorea hacia arriba.
imeentauec: lo reparte.
imijtegue: le buscan yendo.
imeet: lo tira o desparrama como tierra.
imit: le examina, le juzga, se-/ simit, michi’ qai-,
se-/ simitaq, michii, imite’. qayimitetac; me están
examinando. yimichitac; ustedes me están juzgando. símichi’; te examino. semite; les juzgo. qayimit; alguien me examina. yimit; me examina. rimichi’; te examina. rimichii; les examina a ustedes.
qarimichii; son examinados ustedes.
imeenougui: lo vende entre.., qai-,.
imeeta: está terminado o completado.
imeetaho: se termina, se acaba.
imeetapego: está por terminarse o agotarse.
(c imeho)
imeetari’: está terminado, completado. Ecc2.12
imeeteguelec: ‘ue ca imeetegue’.ec; está haciendo
sus necesidades.
imeetegueri’: está terminando.
imeetetecshiguim: tira tierra hacia arriba.
imeetot: arrima tierra a la base, lo amontona alrededor de.., lo cultiva, se-, miichitot, qai-, semeetqot, miichiỹot, imeetetot.
imeho/imeuo: se termina, seagota. se imeho; interminable, inagotable, imero.
imejlec: lo rellena para camino, lo esparce o tira
sobre o encima de.., semejlec, miichirelec, qai-, semeetaxalec, miichilec, imeeterelec/ imejrelec.
imelec: está ocupado en.., se ocupa en.., se dedica a...está del todo en.., yimelec, remireiec/
remi’reiec, qai-,qaremelec, remiilec, imerelec.
inaxaguit: lo tira en [el suelo], qai-,. (c inaq)
inaqañi/ inaqñi: lo tira sin cuidado, naqairañi,
qainaqañi, senaxasaqañi, naqaỹañi, inaqarañi. se
senaqañi; no lo tiro. sqai naqairañi; no lo tiras. se
qainaqañi; no se lo tira
imera’aguit: ellos están unidos a otro. (v ima’aguit)
imigui: se cumple, se completa. imiquio’; se cumpliría. (c ime)
imeenot: se lo vende, se-, qai-,.
miiñiỹot; véndanmelo.
inaxague: lo arroja en tal lugar, se-, naqaitegue,
qai-, senaxasoxogue, naxaigue, inaxategue. qarenaqaitegue; estás arrojado a tal lugar. senaxaigue; les
arrojo a ustedes.
inaqajlec: lo arroja derecho contra algo. qai-,.
inaqatac: chismea del otro, le calumnia, se queja
contra., naxaitac. yinaqatac; me está calumniando.
qayinaqatac; alguien me tira piedras. qarenaxaitac;
nos critican ustedes.
imeenem: se lo vende, qai-,.
38
inaxe’oga
imichigui: lo busca en archivo, qai-,.
imitaque: lo busca, michiraque, qai-, semitaqaque,
michaỹaque imiteraque.
inaqata’pegue’: se lo tira contra otro mientras caminan.
inaqatec: le tira afuera, le desprecia, le desecha,
naqaiterec, qai-, senaxasqotec, naxaitec, inaqaterec. qarenaqaitec; están echados afuera ustedes.
qarenaqaterec; están tirados afuera. qarenaxaitec;
ustedes nos dejan a un lado. (c inaxauec)
inaqateguelec: se lo tira encima de.., naqaiseguelec. inaqateguelec na lasauaxaset; le acusa. inaqateguelec na no’uen; le bendice.
inaqategueñi: está tirándolo abajo, inaqasegueñi.
(v inaxañi)
inaqauec: lo arroja lejos, lo echa lejos.
inaxalec: lo arroja sobre o encima de algo, se,naqairelec, qai-, senaxasoxolec, naxailec, inaxarelec. senaqairaxalec; te lo arrojo encima. inaxalec
ca la’qaatec lo’yaxanec; le bendice. inaxalec ca
la’qaatec se no’uen; le maldice. (c senalec; monto
sobre algo, senaxalec; montamos sobre algo) Mat5.44
(c inaq)
inaxañi: lo tira hacia abajo, le derriba, se-, naqairiñi. yinaxañi; me derriba.
inaxañigui: lo tira adentro [del fuego], lo carga
adentro de algo, se-, naqairiñigui, qai-, senaxasoxoñigui, naxaiñigui, inaxariñigui. qarenaxañigui; nos
tiran en algo. qarenaqairiñigui; te tiran en algo. qainaxanquio’; será tirado adentro de.., yinaxaiñigui;
ustedes me tiran adentro de.., inaxashiguim: lo tira
arriba, naqairishiguim.
inaxauec: lo tira afuera, lo desecha: se-, naqairec,
qai-, naxaiuec, inaxarec. qainaxarec; son desechados.
inaxaugui: lo tira adentro [del horno], qai-,.
qainaxarougui; son tirados adentro de..
inaxauo: lo tira adentro, inaxaro. senaxasoxoro; los
tiramos adentro.
inaxau’a: lo arroja [al chancho], naqaireu’a, qai-,
senaxasoxou’a, naxaiu’a, inaxarou’a. (c inaq)
imitetac: le está examinando. michi´sac,. qayimitetac; alguien me está examinando. yimichitac; meestán juzgando ustedes. (c imit) .
inaqñi/ inaqañi: lo tira, naqairiñi, qainaqñi, senaqsoxoñi, naxaiñi, inaqaiñi.
imitetapigui: le busca en un grupo, qai-,. (c imit)
inaqshiguim: lo tira hacia arriba, qai-,. Hch27.17
imitetaque: lo está buscando con ansia, se-, qai-,
semitqataque, michitaque, imitesaque.
inaxa’ñigui: lo tira abajo adentro [de una bolsa],
naqairi’ñigui, qai-, senaxa-/ senaqsoxo’ñigui,
naxai’ñigui, inaxari’ñigui. se senaxa´ ñigui; no lo
tiro abajo adentro. sqai naqairi’ñigui; no lo tiras. se
qainaxa’ñigui; no se lo tira. yinaqairi’ñigui; me tiras adentro de.., qainaxari’ñigui; son tirados adentro de...
inanguit: lo para, lo detiene.
inat: le pregunta, le consulta, se-, ñachi’, qai-, senataq, nachii, inate’. aso ‘aalo inatetac na nqui’illipi;
la bruja, nigromante. yinat; me pregunta. yinate’;
me preguntan. qayinat; me preguntan. qarenat; nos
pregunta. qarenachii; nos preguntan ustedes. qarenachi’; nos preguntas. renachii; los pregunta. senachi’; te pregunto. senate’; les pregunto. senatqai’;
les preguntamos. yinachi’; me preguntas. yinachii;
me preguntan ustedes. inate’o’/ inato’o’; les preguntaría. (c renataxan)
inanta’: lo enrolla, nañireta’/nañirata’, inanta’,
inateta: le pregunta bien, inatete’.
inaxe’oga: lo tira allá al río. qai-,.
imitete’e: lo está buscando.
inan: lo enrolla, lo dobla [papel], lo retuerce/ estruja (ropa). nañireta’; enróllelo, senan, nañi’, qai-,
senanaq, nañii, inane’. (c nenan)
inane’ejta’: lo enrolla, qai-,.
inaxa’ña: le tira abajo en algo, le arroja a algo,
naqairi’ña, qai-, senaxasoxo’ña, naxai’ña, inaxari’ña.
Mat23.33 qarenaxai’ña; serán arrojados ustedes
en... yinaqairi’ña; me arrojas a... (v inaxañi)
inaxa’ñi: lo tira hasta tal lugar.
inaxa’uegue: lo tira afuera a tal lugar, qai-,.
39
inaxe’oguiyi
íquishquinta’
inaxe’oguiyi: lo tira por ahí. qai-,.
noxoñiuo/noxoñiho, inoxondo. (c nenoxono)
ineequesen: es tierno con. yiñiiquishiñi’; me acaricias.
inoxonot: entra debajo de...
ineequesenta: le trata con ternura, le acaricia, ñiiquishiñite’, qai-, seneequesenqata, ñiiquishiñita,
ineequesente’. yineequesenta; me trata con ternura. yiñiiquishiñi’sac; me acaricias. seneequesenqate’; les tratamos con ternura.
ipacqajnauec: le hace más, le da importancia.
pacqajñirauec, pacqajñiyauec,.
lo sospecha/conjetura, piichira’a,qai-, sepeetqa’a,
piichii’a, ipeetera’a.
inoxonougui: entra adentro de... se-,noxoñirougui,
qai-, senoxonaxaugui, noxoñiyougui, inoxondougui.
ipacta’: se ipacta’; no se cumple un encuentro.
ipeeta’ñi: lo calcula.
ipaguegue: se ipaguegue; no cumple en ir a tal lugar.
inoxonou’a: entra hasta...
inoxonou’e: entra hasta...
ipaguelec: se ipaguelec; no lo cumple,
se qai-, se sepagaxalec.
ipeetetapega: lo imaginaba, lo suponía, piichisaapega, qai-, sepeetqatapega, piichitapega, ipeetesapega. Luc2.44 (c ipeeta’a)
inocaho: se prende a algo, yinocaho, renoquiraho,
qarenocaho, renoguihaho, inoqueraho.
inoxontapego: siempre entra.
ipaguigui: se ipaguigui; fracasa. (c ipaquichigui)
inoxontapeguec: está saliendo.
inocashiguim: se engancha arriba,
se cuelga enganchado.
inoxontapougui: continuamente está entrando en...
ipaguiguit: se ipaguiguit; no cumple con.., es incumplidor con.,
inocau’a: se prende a algo, se pega a algo, yi-,
renoquirau’a, qai-, qare-, renoguiỹau’a, inoquerau’a.
1Col 2.13. (c inocaho)
inocqajno: lo engancha, lo pega, lo ija, nocqajñiro,
qai-, senocqajnaxaho, nocqajñiỹo, inocqajando. se
senocqajno; no lo engancho. sqai nocqajñiro; no lo
enganchas. se qainocqajno; nadie lo engancha.
inoquetaho: está enganchado, renoquisaho,
qai-,senocqataho, renoquiitaho, inoquesaho.
inoquetau’a: está enganchado a algo. (v inoquetaho)
inoqueta’guit: se une a algo, está conectado a algo.
yi-, renoquisa’guit, qai-, qare-, renoguiita’guit,
inoquesa’guit.
inoqueta’ta´: se prenden entre sí. qarenoqueta’ta’,
renoguita’ta’.
inoxonaugui: entra en [casa], senoxonaxaugui.
inoxonau’a: entra a o hasta algo, senoxonaxau’a.
inoxonaxatauec: le hace salir, senoxonaxatqauec.
inoxonaxata’a/ inoxonaqta’a: le hace entrar en...
inoxonaxatec/ inoxonaqtec: le hace salir, noxonaxachirec, qai-, senoxonaxataxauec, noxonaxachiuec,
inoxonaxaterec. yinoxonaxatec; me hace salir.
inoxonaxato/ inoxonaqto: le hace entrar. noxonaxachiro, qai-, senoxonaxataxauo, noxonaxachiro, inoxonaxatero. se renoxonaxachiro; no te permite entrar.
inoxona’a/ inoxoneu’a: entra a... noxoñira’a, qai-,
senoxonaxau’a, noxoñiu’a, inoxonda’a. Mat8.11
inoxonec: sale, noxoñirec/ noxoñi’uec, senoxonaxauec, noxoñiuec, inoxondec.
inoxonñi: entra hacia abajo, se pone el sol.
inoxono: entra, se-, noxoñiro, senoxonaxauo,
40
ipac: se ipac; no se cumple. se ipac nqai’en; lo anula.
qai-,
ipalatalec: le está por alcanzar.
ipalatauec: se acerca al in, está por
terminarse. ipalasauec.
ipeguen: lo extiende (extender).
ípeguenec: lo estira o lo extiende [como sábana],
se-,piguiñirec, ipeguendec. ipeguenlec: lo extiende
sobre algo, lo tapa, se-,piguiñirelec, qai-, sepeguenaxalec, piguiñiilec, ipeguenerelec. Luc23.11
ipeguentalec: lo extiende sobre.., ipeguentalgoto;
los extiende sobre...
ipaca: sigue, yipaca, repaquira, qarepaca,
repaguiỹa, ipaquera.
ipalatau’a: va acercándose a.., está por llegar a..,
se-, palaisau’a, qai-, sepalqatau’a,
palaitau’ a, ipalasau’a.
ipacalec: lo cumple, yipacalec, qare-, repaguiỹalec,.
(c ipaquejlec)
ipalataxaso’ma: está por alcanzar un pozo.
ipenachit: le refresca, le enfría, penachichi’, qai-,
sepenachitaq, penachichii, ipenachite’. (c ipe, ipigui)
ipalata’a: está por alcanzarlo, qai-, sepalqata’a.
(c ipalatau’a)
ipigui: se enfría un poco, ipiguilo qomi’; nos enfriamos un poco, ipiguilo; ellos se enfrían un poco. (c ipe)
ipalata’oga: está por alcanzar tal día.
ipiguinñi: lo extiende en el suelo, lo tiende en
el suelo.
ipacau’a: cumple con entrar a... yi-,repaquirau’a,
qai-, qare-, repaguiỹau’a, ipaquerau’a. Hch22.10
ipaca’a: le insiste algo, le obligaba hacer algo,
yipaca’a, repaquira’a.-qai-, qarepaca’a/ yipagaqa’a,
repagui’a, ipaquera’a. ipacoxoua’; nos obliga.
ipaguiỹaxaua’; os obliga. ipacaỹa’; me obliga. ipaquiraxaua’; te obliga. (c lepagaxallic)
ipaca’gue: él cumple en ir allá, lo vuelve a quitar, yi-,
repaquira’gue, qai-, qare-, repaquiỹa’gue, ipaquera’ gue.
inoque’ejta’: se ligan entre sí.
inoxone’oga: sale hasta.
iñitaxajlec: lo rocía sobre algo, lo salpica con... ñitaxachirelec, qai-, iñitaxaterelec.(c ñijñi, ñitetañi)
ipacaque: se qaipacaque; no hace falta,
no hay necesidad.
inoquetashiguim: está colgado arriba.
(v inocashiguim)
inoxoneu’a: entra en... noxoñireu’a,
senoxonaxau’a, noxoñiu’a, inoxonereu’a.
inoxoñigui: entra entre cosas, inoxonyigui.
ipalataho: se acerca.
ipeeteta’a: lo está pensando, creyendo, coniando,
le parece, se-, piichisa’a, qai-, sepeetqata’a, piichit
a’a,ipeetesa’a.
ipalata’pegue’: está por alcanzar tal número.
ipalata’pegueto; está por alcanzar a varios.
ipala’tegue: casi lo alcanza.
ipaquejlec: lo reitera o-vuelve sobre el mismo lugar.
yi-, repaquitereiec/ paquitereiec, qai-, qare-, repaguiijlec, ipaqueterelec. se ipaquejlec; no lo cumple.
Hch20.24 1TÍ4.5 (c ipacalec)
ipiguinshiguim: lo extiende arriba, se-.
ipiguiñi’ñigui: lo extiende en [el camino].
picñiri’ñigui, qai-, sepeguenaxa’ñigui, picñi’ñigui,
ipicñiri’ñigui. (c ipeguenlec)
ipita’a: lo codicia, lo quiere tener, yipita’a,
ripichira’a,qai-,
qari-,
ripichiỹa’a,
ipitera’a.
ipaca’guit: se ipaca’guit; no cumple con otro.
ipaquetaque: lo desea o lo quiere, yi-, repaquisaque,
qai-, qare-, repaguitaque, ipaquesaque. (c ipaca’a)
ipiteta’a: lo está codiciando, yi-, ripichisa’a, qai,qare-, ripichita’a, ipitesa’a. (c lipiichi)
ipaca’pegue’: insiste en.., obliga en.., paquira’ pegue’, qai-,. Lnc6.30
ipaqueta’pegue’: le es iel, cumple con..,
repaquisa’ pegue’,.
ipiuec: lo perfora [con taladro], lo agujerea, lo taladra.pi’rec, sipiaxauec, piiuec, ipiirec.
ipacqajanchigui: lo cumple, se-, paeqajñichirigui,
qai=, -sepacqajánqachigui, pacqajñichigui, ipacqajñichirigui. qamiri sqai pacqajanchigui; ustedes no
lo cumplieron.
ipaqueteguelec: persiste en.., insiste en...
ipootaque: quiere tocarlo.
ipootapigui; los quiere tocar.
ipacqajanchi’ñi: lo cumple. (c ipacqajñigui)
ipaquichigui: lo cumple, sucede, paquichirigui, qai,
sepacqachigui, paguiichigui, ipaquichirigui.
(c ipaca’a)
ipacqajnejlec: lo cumple [como fue enseñado].
pacqajñilerelec, qai-, sepacqajanqajlec, pacqajñijiec, ipacqajanterelec. 1Til.18
ipacqajñigui: se ipacqajñigui; no lo cumple, se se-,
sqai pacqajñirigui, se qai-, se sepacqajnaxagui, sqai
pacqajñigui, se ipacqajanyigui. Mat5.33
(c ipacqajanchigui)
ipacqajñiguit: se ipacqajñiguit; no lo cumple.
ipacqajnalec: sobreimpone su voluntad, pacqajñiralec,
qai-, sepacqajnaqalec, pacqajñiyalec, ipacqajneralec.
ipacqajnauec: le hace más, le da importancia. pacqajñirauec, pacqajñiyauec.
ipaque’tegue: sucede, se cumple, repaquitetegue
qai-, qare-, repaguii’tegue, ipaquetetegue.
ipaquiguit: se ipaquiguit; no cumple con...
ipataxalec/ pataxalec: le acusa de algo, le encarga
de algo, pataqairelec. sqa ishit’ue ca qaipataxalec
lasauaxasete’ saua’maxare; no había nada de que
acusarles. spataqairaxalec; te encargo de algo.
qaipataqairaxalec; te encargan de algo.
ipootau’a: le toca con la mano,se-, poochirau’a, qai-,
sepootqau’a, poochiỹau’a, ipooterau’a. yipootau’a;
me toca. poochiu’a; tóquenlo.
ipootetac: lo está tocando.
ipooteta’pe; los está tocando.
ipootete’e: anda a tientas, qai-,. Hch17.27
ipootete’era: anda a tientas, busca a ciegas, tienta, qaiipot: le toca con la mano. qai-,. sepoochi’; te toco,
ipaxajta’: lo teje. qai-,. Mat27.29
iquin: le saluda, quiñi’, qai-, sequinaq, quiñii, iquine’. qaiquine’; son saludados. iquine’; les saluda a
varios. riquiñi’; te saluda.
ipaxat: lo trenza, paxachi’.
iquintac: leestá saludando, qai-,. (v iquin)
ipe: está fría [la olla], ipe’. (c ipenachit)
íquishquinta’: rechina [los dientes], quishquiñireta’,
qai- , sequishquinaqta’, quishquiñiita’, iquishquindeta’.
ipeeta’a: lo calcula, le parece, lo estima, lo supone,
41
-iraxaric
iuante’ uegue
-iraxaric: te, a ti, a usted. qaỹamachiraxaric; te
estiman. (v ỹamata’gue)
-iraxarom: te, a ti, a usted. ỹaañiraxarom; él te lo
da. (c -iỹaxarom)
-iraxaua’: te, a ti, a usted.
se ña’xaỹaxanqairaxaua’; no te obedecemos.
-iraxauot: te, a usted, a ti. nachiraxauot; le ataca a
usted, te ataca.
iriñi/ ỹiriñi:
isallaxan: le es pesado, le pesa sobre él. sallaxañi’, qai-, sesallaxanaq, sallaxañii, isallaxane’.
isallaxat: lo pesa, qai-, sesallaxataq.
qaresallaxachi’; te han pesado.
isecna’a: se ijó en... Gen39.7
isecỹac: animal.
ise’: varios animales. iserolqai; varios animalitos.
iseripi; muchos animales. (c isecyac)
isojñi: se cansa, yi-, qare-.
isot: está cansado, se cansa, ỹisot, resochi’, qaresot,
resochii, isote’. (v lesoocni)
isoteta: sencillo, tierno, suave.
isoỹaxat: le hace arrugarse, le causa arrugas.
soỹaqchi’, qai-, sesoỹaqtaq, soỹaqchii, isoỹaqte’.
ishichigui: lo mete adentro de algo, shichirigui, qai-,
seshitaxagui. (c ishito, ishichi’ñigui)
ishichi’ñigui: lo mete
shichiri´ñigui. (c ishito)
abajo
adentro
de...
ishila: lo pinta, lo frota, lo aplica como ungüento,
unge. shilaé, qai-, seshilaq, shilahi, ishila’.
(contrastar ỹashiila)
ishina’ñi: le sepulta en tal parte, qai-, seshinqa’ñi,
shiñiỹa’ñi, ishinda’ñi. Sqai striñira’ñi; no le sepultas
en tal parte. qayishina’ñi; me sepultan en tai parte.
ishinec: le entierra afuera, qai-,. Mat9.23
ishinñi: le entierra, le sepulta,se-/si-, shiñiriñi, qai-,
seshinaxañi, shiñiiñi, ishinyiñi/ishiñiñi.
sishiñiñi; les sepulto. qaishiñiñi; les sepultan.
qarishiniñi; les sepultan a ustedes. qarishiñiriñi;
te sepultan. qayishinñi; alguien me sepulta. se seshinñi; no le sepulto. sqai shiñiriñi; no le sepultas. se
qaishinñi; no está sepultado. yishiñiiño’; sepúltenme. se yishiñiriño’; no me sepultes.
42
ishit: lo puede hacer, le convence, lo quiere hacer.
seshit, shichi’, qai-,seshitaq, shichii, ishite’.
yishichi’; tu me convences. qaican ishit; es invencible. sqa ishit; no lo puede. sqa shichi’; no lo puedes.
qaica ca ishit; es peligroso, sagrado, tabú.
se seshit; no lo puedo. se qarishichi’; no pueden
contra ti. shichiho’/ shichiỹo’; podrían ustedes,
shichi’o’; podrías. yishit; puede contra mi.
ishitaxachiguit/ ishitaqchiguit: le recibe con conianza, shitaxachichiguit, qai-, sishitaxataxaguit, shitaxachiiguit, ishitaxachichiguit. Titl.16
se ishitaxachiguit; desconfía en recibirle, le tiene
desconianza. (c. ishit)
iten: lo teme, se-,chiñi’, qai-, setenaq, chiñíi, itene’.
se iten; no lo teme, no le interesa, no le importa, se
atreve a.., sqai chiñi’; no te importa [el peligro].
itena’a: siente por otro, setenqa’a. qaica ca itena’a;
está dispuesto.
itentegueñi: está trastornado. itentegueñi nqai’en;
le transtorna. itepaxachigui: lo aplasta, tepaxachirigui. (c itepaxat)
itepaxat: lo aplasta, tepaxachi’, qai-, setepaxataq,
tepaxachii, itepaxate’. iterañi: está oxidado, se oxida,
se herrumbra, se pone mohoso, se enmohece. (c ite’)
iterejlec: endesuso, inutilizable. (c ite’)
itogoteta: muy arrepentido. (c netogot)
iuanau’a: lo ve.
itou’ga: le ladra. (v ito)
iuagaxajchi: los separa.
iuanaxanaxanegue/ỹauanaxanaxanegue: lo revela,
lo muestra, le hace verlo, qai-, reu—ñitegue.
yiuanaxanaxanegue; me lo revela.
reuanaxanaxañitegue; te lo revela.
yiuanaxanaxanque; me hace verlos. Hch7.44
iuagaxajlec: los dispersa sobre.., se-,.
iuanchichiguit: le ven viniendo.
iuagaxat: lo desparrama, lo esparce, huagaxachi’, qaiseuagaxataq, huagaxachii, iuagaxate’. (c huaguec)
iuanchigui/ỹauanchigui: lo ve bien, se-, huañichirigui, qai-, seuanqachigui, huañiichigui, iuanchirigui.
iuagaxatac: lo destruye, lo desparrama, se-, huagaxachirac, qare-, seuagaxatqac, huagaxachiỹac,
iuagaxaterac. seuagaxatqa’pe; les destruimos.
seuagaxata’pe; les destruyo, -qareuagaxachirac; nos
destruyes. huagaxachira’pe qomi’; nos destruyes.
iuanchiua’: me ve.
ishiteta: lo puede, se-, shichite’, qai-, sishitqata,
shichita, ishitete’. Matl2.32 (c ishit)
ite’: se pudre, se descompone, se envejece. itete’;
ishiuentac: le está maldiciendo. qayishiuentac; alguien me está maldiciendo. rishiviñitac; os maldice.
rishiviñi’sac; te maldice. 2Co12.10 Mat5.11
(v ishiuen)
ishiuentalec: le maldice.
ishiueten: le paga, lo paga, le recompensa, se-, shivichiñi’, qai-, seshiuetenaq, shivichiñi, ishiuetene’.
rishivichiñi’; te paga o te pagan. seshivichiñi’; te
pago. seshiuetenqai’; te pagamos. qarishivichiñii;
nos pagan ustedes. shivichiñite’; les pagas.yishivichiñi’; me recompensas.
ishiuetenta: le soborna, se-, qai-,
ishiuetentac: le está pagando, qai-, seshiuetenqatac, shivichiñitac. 2Pe2.3 (v ishiueten)
itataque: lo olfatea, lo rastrea, ta’e’, setaq, tabi, ita’.
itagoxotauec: le abre una brecha, lo bandea. setagoxotqauec. itaguiñi: le peina, taquiriñi, qai-,
setagaxañi, taguiiñi, itaguiriñi. (c netaguiñi)
itan: lo marca, se-, tañi’, qai-, setanaq, tañii, itane’. se itan; no le marca. qaitane’; los marcan.
tañii’; ustedes los marcan. (c.retan)
ishino’ot: lo entierra debajo de un árbol, qai-,.
-itaxaric: a ustedes. shiñitaxaric; les trato a ustedes
de tal modo. (v ‘ne´tegue)
ishiñi’ñi: le sepulta en tal lugar, se-, shiñiri’ñi,qai-,.
Jual 1.34 qayishíñi’ñi; me sepultan en tal lugar.
yisñiñiri’ñi; sepúlteme en tal lugar. (c ishinñi)
itaxaỹaxan: le hace hablar, taxaỹaxañi’, qai-,
setaxaỹaxanaq, taxaỹaxañii, itaxaỹaxane’.
yitaxaỹaxantac; me habla [yo escucho]. (c retaqa)
ishiñi’ñigui: le entierra en tal tumba, qai-,
itaxaỹaxanac: le hace hablar, qai-,.
ishiñi’ñot: lo entierra debajo de.. qai=,.
itarguit: olfatea lo que viene, setaxaguit, tahiguit.(c ita)
iuanalec: le encuentra, le descubre, qai, seuanqalec,. Jua8.3,4 iuandalec. iuanalgoto; los encuentra.
ito: le ataca un animal, to’e’, qai-, setoq, tohi; ito’.
itereta: gastado, viejo. (c ite’)
ishiuen: le maldice, le habla mal, le calumnia, le
insulta.se-,shiviñi’, qari-/qai-, seshiuenaq, shiviñii,
ishiuene’. qarishiviñii; os maldicen. Hchl4.5
rishiviñi’; él te maldice. shiviñi’; le maldices.
yishiuen; me insulta.
iuana/ ỹauana: le conoce, le ve. se-, huañita, qai-.,
seuanaxa, huañiỹa, iuanta. ỹo’uet quiyim iuana; le
hace conocerlo. huañiriua’; tu me conoces.
huañiua’; me conocen ustedes. qaiuañiua’; me conocen. iuañiỹaxaua’; les ve a ustedes.
qaiuañiraxaua’; te conocen. seuañiraxaua’; te conozco. sqai huanapogoxoua’; nos desconoce.
¿sqai huañiỹo’?; ¿no le conocen? iuaneta’a; te ve.
iuanto’; le habrían visto.
iuanapega/ ỹauairapega: sqai huañirapega, se seuanqapega, sqai huañiỹapega, se iuanapega. se iuanapega; nunca le ve, no lo conoce, lo desconoce. na se
qaỹauanapega; los milagros. sqai huañirapiguiỹa’;
nunca me conociste. sqai huañiyapiguiỹa’; no me
conocen. se iuanapiguiỹa’; no me han visto.
ishitec: lo bandea, ishiterec.
ishito: lo mete adentro, se-/sishito, shichiro, seshitaxauo, shichiuo, ishitero. (c ishichigui)
iualaxaintalec: juega con.., no lo trata en serio.
ellos se pudren. (c itereta, ichirichiguiñi)
iuagaxachigui: lo divide en partes, los separa. huagaxachirigui, qai-,
iuagaxatec: lo divulga- [un mensaje]. se-, huagaxachirec, qai-, seuagaxataxauec, huagaxachiuec, iuagaxaterec. Matl.19 seuagaxaterec; los disperso.
(c iuagaxatac)
iuagaxatetac: lo hace pedazos, lo dispersa.
qareuagaxachitac; ustedes nos destruyen.
seuagaxateta’pe; los disperso
iuaguigui: lo mastica, huaquirigui, qai-, seuagaxagui, huaguiigui, iuaguirigui.
iuanchi’ñigui: le ve en el suelo, se-,.
iuanegue: le ve yendo, se-, qai-,. Hchl.9 (c iuana)
iuanejlec: le encuentra, se-,huañirejlec, qai-, seuanqajlec, huañijlec, iuanterelec.
huañirejlgoto; los encuentras.
iuaneta’a: le ve.
iuane’tegue: le ve yendo por algún camino se,qai
huañii´tegue Mrc.6.49
iuanlec: se iuanlec no le ve acostado.
Iuanot: lo ve (al sol) suanqot. Hch27.20
iuanlec: se iuanlec; no le ve acostado.
iuaguiguit: muerde la punta, huaquichiguit, qai-, seuagaxaguit, huaguiiguit, iuaguiriguit. (c huaguiguit)
iuanot: lo ve [al sol], seuanqot. Hch27.20
iuanta lo ve bien.
iualaxain: 1. juega con algo, lo tiene de poco valor,
lo desperdicia. 3. lo trata inmoralmente, la
viola,se-, hualaxaiñi’, qai-, seualaxainaq, hualaxaiñii, iualaxaine’. seualaxainqatac; lo desperdiciamos. yiualaxaintac; juega conmigo.
iuanta: lo ve bien.
iualasainari’: juega con algo, se burla de..,lo trata
como juguete, hualaxaiñirai’, qai, seualaxamqari’,
hualaxaiñiỹari’, iualaxainerari’.
yiualaxaina ri’; me deshonran.
iuantaxaso’ma: lo ve en el agua.
iuantalec: lo ve [extendido], se-, seuanqatalec,.
iuantapega: lo observa, lo encuentra, lo ve. se-. (c iuana)
iuantapigui: lo ve. qai-,. Jua6.2 (c iuanchigui)
iuante’oga: le ve afuera.
iuante’ uegue: le ve yendo.
43
iuañigui
iuañigui: lo ve. se-, huañirigui.
qai-.seỹalqa’gue, riỹalliya’gue, iỹalera’gue.
iuañiguit: se iuañiguit; no le ve al venir.
iỹalqachit: le apura, qai-,. (v iỹala)
iuañiraxaua’: te conoce, qai-,.(c iuaná)
iỹaqain/iỹaaqain: lo cría. (c llaaqainatec)
iuañiua’: me conoce, huañiua’. sqai huañiriua’; no
-iỹaxaric: a ustedes, os. qaỹamachiỹaxaric; os
estiman. (v ỹamata’gue)
me conoces. (v iuana)
iuañiỹaxaua’: les conoce a ustedes. (v iuana)
iuañi’chiguit: le ve viniendo, se-, qai-,. (c iuana)
-iuá’: me, a mí. ỹaxañiriua’; me llamaste.
na’xaỹaxañiriua’; escúcheme. iuañiua’; me mira.
iuejlec: está a favor de otro, le deiende, se-, vichirelec, qai-, seuetaxalec, vichilec, iueterelec. se
seuejlec; no le deiendo.
sqai vichirelec; no le deiendes.
iuet: le duele, se-, vichi’, qai-, seuetaq, vichii, iuete’. seuete’; me duelen. (v leueetaxanaxa)
iuetetac: le duele continuamente. (c iuet)
iuetetapigui: le está doliendo adentro, vichisapigui,.
(c iuet)
iuojon: se iuojon no le gusta qai- (c iuoten)
iuojonta: queda bien con otro, le aprueba, huojoñite’, qai-, seuojonqata, huojoñiita, iuojonte’.
yiuojonta; me quiere o me aprueba [la gente].
-iỹaxarom: a ustedes, os. ỹaañiỹaxarom; les da a
ustedes algo. (c -iraxarom)
iỹaxat: lo cría, lo hace madurar, si-, ỹaxachi’, qai,seỹaxataq, ỹaxachii, iỹaxate’. (c ỹi)
-iỹaxaua’: a ustedes, os. saqachiỹaxaua’; les aconsejo a ustedes. (c qata)
-iỹaxauot: a ustedes, os.
nachiỹaxauot; les ataca a ustedes.
iyinñi: se hunde, seyinaxañi, iyiñíñi. se seyinñi; no
me hundo. iyiñiñi qomi’; estamos hundiéndonos.
i’ guenou’ gue: se refugia en una cueva.
i’guentac: le está probando, se’guentac, ‘guiñi’sac,
se’guenqatac, ‘guiñitac,.ri’guiñi’sac; te está probando. yi’guiñitac; me están probando ustedes.
i’guentaho: corre hacia adentro.
i’guentalec: le-ataca, le atropella. se-, qai-,.
i’guentau’a: le ataca, le atropella. qai-,.Luc12.39
iỹoxogui: lo carga o pone adentro de algo
[desde arriba]. ỹoqoirigui, qai-, seỹoxosoxogui,
ỹoxoigui, iỹoxorigui.
i’guenta’guit: lo choca, ‘guiñisa’guit, qai-,
se’guenqata’guit, ‘guiñita’guit, i’guensa’guit.
iỹoxolec: lo carga encima de algo, ỹoqoirelec, qai-,
seỹoqsoxolec, ỹoxoilec, iỹoxorelec.
iỹoxo’ñigui: lo carga adentro desde arriba.
seỹoqsoxo’ ñigui,.
iviiquetapigui: lo toca [instrumento de cuerdas].
viiquisapigui, qai-, seviicqatapigui, viiguitapigui, iviiquesapigui. (c iviiguigui)
i’guenot: acude a otro, se somete a otro, se-,
‘guiñitot, qai-, se’guenqot,´guiñiỹot, i’guentot.
se’guentacot; estoy acudiendo a..,
iỹoqotalec: se le carga sobre otro, pone carga sobre otro.
iuoten: le quiere, anda bien con otro, está en paz
con otro, se-, huochiñi’, qai-, seuotenaq, huochiñii,
iuotene’. se yiuoten; no me quiere. se reuorijñi’;
no te quiere.
iviiguigui: lo toca [guitarra, etc]. viiquirigui, qai-,
seviigaxagui, viiguiigui, iviiguirigui.
i’guene’oga: se refugia en algo allá. ´guiñire’oga,
qai-,se’guenaxa’oga, ‘guiñihe’oga, i’guende’oga.
i’guenlec: se refugia encima de.., i’gueníailec; se
lanza contra mí.
i’guentaugui: le ataca [a un grupo], se’guenqataugui,.
Luc22.49
iỹoxougui: lo carga adentro de algo, qai-,
seỹoxosoxougui, ỹoxoíyougui, iỹoxorigui.
iviiguelec: lo raspa [con uñas], seviigaxalec,.
i’guenegue: apela a.., se refugia en tal parte.
se’guenaxague, ‘guiñigue,.
-iỹa’: me, a mí. taqaisapiguiỹa’; me hablas.
’naapiguiỹa’; me lo dice. qoyiquetapiguiỹa’;
soy insultado. (c retaqa, ‘naac, queu’a)
iuorquen: le es vecino, es su vecino, huorquiñi’, seuorquenaq, huorquiñi, iuorquene’. (c lauo’)
ivichigui: le duele [la cabeza], se-, vichirigui, qai-,
seuetaxagui, vichiigui, ivichirigui. (c iuet)
i’en: se burla de otro, le hace daño/ maleicio, le
maltrata, se’en, ‘ñi’, i’en, qai’en, se’naq, ‘ñii, i’ne’.
se’ne’; daño a varios. qai’ne’; varios son dañados. (c
i’neetac, re’naxan)
i’guen: lo prueba (probar), lo tienta (tentar), se-,
‘guiñi’, qari-/qai-, se’guenaq, ‘guiñii, i’guene’.
qari’guiñi’; pruébenos. qari’guiñii; les prueban a ustedes. ri’guiñii; les prueba a ustedes. si’guiñii; Ies
pruebo a ustedes. yi’guiñi’; me pruebas. yi’guiñii; me
prueban ustedes. yi’guen; me prueba. se’guenaxe’;
los probamos. (contrastar ‘guiñi)
i’guena: recurre a., se’guena.
i’guinñigui: corre hacia adentro [del mar] atropellando.
i’guinshi’megue: corre arriba a [la montaña].
i’guiñi’ñot: se refugia debajo de...
i’laq: se sorprende, yi’laq, re’laqai’, qare’laq,
re’laxahi, i’laxai’. Gen21.25 i’laq nqai’en; le sorprende. (c i’laxat)
i’laqac: se sorprende de algo, se conmueve, yi’laqac,
qare’ laqac,.
a ustedes.
i’loxoltagui: tiembla un grupo.
i’loxolta: tiembla.
i’loxoltari’: tiembla, yi’loxoltari’, re’loxollitari’,.
i’loxolta’guit: tiembla al encuentro con alguien.
Luc8.47
iloxolta’pegue’: tiembla. Hchl6.29
i’machiñi: se callan varios. (v i”maxañi)
i’manqachit: la hace quedar embarazada, ‘manqachichi’, qai-, se’manqachitaq, ‘manqachichii,
i’manqachite’. yi’manqachit; él me dejó embarazada. (v ‘man)
i’manqachitañi: la deja embarazada.
i’maqajlec: callado.
i’maqajlem: callado.
qare’maqajlem; estamos callados.
i’maqata: se queda callado y quieto, se calla,
yi’ maqata, re’maqaite’, qare’maqata, re’maxaita,
i’ marete’.
i’maqatam: está muy callado, yi’maqatam, re’
maqaite’m, i’maqatam, qare’ maqatem, re’ maxaitam, i’maretem’.
i’maqatapeuc:
está
muy
tranquilo,
yi-,
re’maqaisapeuc, qare’maqatapeuc, re’maxaitapeuc.
i’maqot: lo recoge con pala, cuchara, etc., lo alza
con pala, etc. ‘maqaitot, qai-, se’maxasoqot,
‘maxaỹot, i’maqtot. (c ỹemqot)
i’laqatapega: se sorprende de.., se maravilla de...
(v i’laxa)
i’laxa: le sorprende, se sorprende de algo, se maravilla de algo, yi’laxa´re’laqaita/re’laxa’e’, ne-’laxa,
qare’laxa, re’laxaiỹa, i’laxai’. (c i’laq)
i’maretem’: se quedan callados. (v i’maqata)
i’laxat: le sorprende, ‘laxachi’, qai-, se’laxataq,
‘laxachii, i’laxate’. se se’laxat; no le sorprendo.
sqai’laxachi’; no le sorprendes. (c i’laq)
i’maxañi: lo larga [el balde en el pozo] para sacar
agua, lo mete [en-agua para sacar agua], ‘maqairiñi,
qai-,se’maqsoxoñi, ‘maxaiñi, i’maqaiñi.
i’laxatejlec: le sorprende, se’laxatejlec,.
i’miaqta’a/ i’miaxata’a: no se anima a hacerlo, se se’miaqta’a, sqai ‘miaxachira’a se’qai’a
sese’miaqta’a sqai ‘miaqchii’a, se i’miaqtera’a, se
se’i´miaqta’a, sqai ‘miaqchii’a, se i’miaqtera’a.
–se i’miaqta’a; lo quiere hacer, no le es molestia.
sqai’miaxachira’alo; no te acobardes por ellos.
i’laxateta: le traiciona, ‘laxachite’, qai-, selaxataqata, ’laxachita, i’laxatete’.
i’maxañi: se queda callado, no se mueve, yi’maxañi,
re’maqairiñi, qare’maxañi, re´maxaiñi, i’maqaiñi.
Se i’maxañi; constantemente.
i’machiñi; varios se callan.
iyinñigui: se hunde en...
i’guenaugui: se refugia en.., busca protección en...
se’ guenaxaugui,.
iỹaaqain: lo cría, ỹaaqaiñi’, qai-, seỹaaqainaq,
ỹaaqaiñii, iỹaaqaine’.
i’guenau´a: lo busca para traerlo, ‘guiñirau’a,.
i’leguec: lo barre [la basura], se’legaxauec,.
i’guenaxajñi: lo derrumba. se-,qai-,.
i’lequeta: lo barre bien. qai-,.Matl2.44 (v i’lec)
i’guena’a: 1. lo busca para traerlo. 2. huye a [tal
lugar]. se’guenqa’a, i’guenda’a.
i’leque’tegue: lo barre [el campo]. (v i’lec)
i’miaqta’gue: le es demasiado lejos, le desanima la distancia, si’miaxatqa’gue, ’miaqchiỹa’gue,
i’miaxatera’gue.
i’loxol: tiembla (temblar), yi’loxol, re’loxolli’,
qare’loxol, re’-loxollii, i’ loxole’.
i’miaqta’guit: le es demasiado difícil, le desanima la
diicultad,’miaqchira’guit,.
iloxola’uegue: está temblorosa [la voz].
i’naari’: se burla de.., le deshonra, ‘ñirari’, qai,se’naqari’, ‘ñiỹari’, i’nerari’.
yi’ñirari’; me burlas vos.
iỹala: se apura, va de prisa, riỹalahi, iỹala’.
iỹalatac: se apura, riỹalli’sac, qareỹalatac, riỹallitac’
riỹalaitac, iỹalasac.
iỹalaxat: lo devora.
i’guena’oga: lo busca y lo trae, se-,’guiñira’oga, qai, se’guenqa’oga, -guiñiỹa’oga, iguenda’oga.
(c ne’guena’oga)
iỹala’gue: se apura en ir a tal lugar, riỹallira’gue.
i’guenec: huye hacia afuera, se’guenaxauec, ‘guiñiuec,.
iỹalata’gue: se apura en., qai-,.
44
i’naari’
i’lec: lo barre, le castiga, se’lec, se’legaq,.
i’loxolqachit: le hace temblar. yi’loxolqachit;
me hace temblar. re’loxolqachichii; les hace temblar
45
i’neetac
qare’naari’; se burla de nosotros, (y i’en, ‘naari’sa’)
i’neetac: se burla de otro, se-, ‘ñi’sac, qai-,
se’naqatac, ‘ñiitac, i’neesac. sese’neetac; no me
burlo de otro. yi’neetac; se burla de mí.
i’neetac: se burla de otro, se-, ‘ñi’sac, qai-,
se’naqatac, ‘ñiitac, i’neesac. sese’neetac; no me
burlo de otro. yi’neetac; se burla de mí. sqai ‘ñi’sac;
no te burlas de otro. qare’neetac; se-burlan de nosotros. qayi’neetac; se burlan de mí. si’ñiitac; me
burlo de ustedes. ri’ñiitac; se burla de ustedes.
‘ñi’saiquen; siempre te burlas de...
i’paxanec: luye hacia afuera, rebalsa, se desborda
[el río].
i’paxanejlec: se inunda. (v i’paxanlec)
i’paxañigui: se inunda [un barco].
i’paxanlec: se inunda [el campo].
i’paxanlec nqai’en;lo inunda.
i’paxanlec na ‘laua; se inunda la tierra.
i’paxanteguelec: lo llena a rebosar.
i’sa’ñigui: [terminas en la tumba] Ecl9.10
i’taxachichiguiñi: lo airma bien, lo asegura
bien, se-,se’taxatqachiguiñi, ‘taxachichiguiñi,.
i’taxachiñi: los conirma.
i’taxajñi: lo conirma, está seguro de algo, lo asegura, lo garantiza, se-, ‘taxachiriñi, qai-, setaxataxañi.
‘taxachiñi; i’taxachiñi. se se’taxajñi; no lo aseguro.
sqai ‘taxachiriñi; no lo aseguras. se’taxachiñi; los
conirmo. (c ‘chiñi, ‘tegue)
i’taxategue: se i’taxategne; lo inquieta, le turba.
Job4.13
i’taxatetegueñi: lo asegura, se-, ‘taxachisegueñi,’
taxachitegueñi, i’taxatesegueñi. (c i’taxajñi)
i’telqatalec: indistinto, borroso, no se lo ve bien, no
claro [un cuento]. i’telqatalec nqaishin; no lo entiendo bien. 1 Col 3.12
i’ueretac: le abanica [para espantar insectos].
‘vichi’sac, se’uerqatac, ‘viriitac, i’ueresac.
i’xajshiguim: le alza, le lleva alzado. yi’xajshiguim;
me levanta arriba.
i’xat: lo lleva de carga, lo carga, se-, ‘xachi’, qai-,
se’xataq, ‘xachii, i’xate’. se’xate’; cargo los varios.
yi’xachi’; llévame. qare’xat; nos lleva. re’xachi’;
te lleva. qare’xachi’; te llevan.
qare’xachii; les llevan austedes. (c ne’xat)
i’xata: lo lleva.
i’xatashiguim: lo lleva hacia arriba.
i’xategue: le lleva a [tal parte], se-, qai-,
yi’xategue; me lleva a.., (v ne’xategue)
i’xateta: lo lleva yendo, se-, ‘xachite’, se’xatqata,
46
lagui
i’xatete’. i’xatete’; uno lleva
yi’xachitete’; me llevas. (c i’xat)
varias
cosas.
i’xatetac: lo está llevando, i’xatesac.
i’xatetauo: lo lleva adentro.
i’xatetegueri’: lo está llevando, ’xachisegueri’,
se’xatqategueri’, ’xachitegueri’, i’xatesegueri’.
Jua5.1O; Hch7.40
lachi, na: su pulmón, lachi’. ñaua; sus pulmones.
ỹachi’, rachichi’, lachi’, qarachi’, rachirii, lachi’.
‘óna ỹachi, ‘óna rachi’i”, ‘óna qarachi, ‘óna rachii,
‘óna lachi’.
lachi, na: su marca característica, su franja. naua
lachi’; sus franjas. lachiripi; sus muchas franjas.
lachi: cambia de residencia, se muda de residencia,
llachi, lachii’, lachi, llachaaq, lachii, lachii’.
[no madura]. ladalahi’; varios verdes. ladalligui;
verdoso, medio verde la fruta. (c dalaxaic)
ladallaxa: su color verde.
lade: su comida de reserva, ỹ-, rayi’i’, 1-, n-, qar,rayii, lade’. (c rade)
ladenqataxanaxac: su copiada, su acción de copiar.
ỹ-, r—qui’, l-, n-, qar-, r~guii, l~gue’. (c ỹadenaxat )
ladenqatec: su copia que hace, su imitación que
hace, su reproducción que hace, su imagen [de-algo]
que hace. ỹ-, r—chiqui’, l-, n-, qar-, r—chiguii, l—
gue’. ladenqalqa; su varias copias.
i’xoren: 1. le ama. 2. le tiene lástima. 3. le bendice,
se-. ‘xoriñi’, qai-, se’xorenaq, ‘xoriñii, i’xorene’.
se’xorene’; les amo. se’xoriñi’; te amo. se’xoriñii;
les amo a ustedes. yi’xoren; me ama. yi’xoriñii;
ustedes me aman. yi’xoriñi’; tienes lástima de
mi. qare’xoren: nos ama. qare’xoriñi’; nos amas.
qare’xoriñii: nos aman ustedes o alguien tiene compasión de ustedes. re’xoriñii; les ama a ustedes.
re’xoriñi’; te ama. yi’xoren; me ama. qai’xorene’;
les aman. yi’xoriñiỹo’; perdónenme.
chilaxanataxanaxac: su baño que da a otro, su bautismo de otros. (v nachilaxanataxac)
i’xorentac: le está amando, le tiene compasión, se-.
‘xoriñisac/ ‘xoriñi’sac, ‘xoriñitac,.
yi’xoriñi’sac; me estás amando.
lachilaxanatec: su bautizado, al que él bautiza.
lachilaxanatqaipi; sus muchos
bautizados. ỹachilaxanatec,.
i’xorqachit: le empobrece, ‘xorqachichi’, qai,se’xorqachitaq, ‘xorqachichii, i’xorqachite’.
(c ‘xorac)
lachima, aso: la ropa de él, su capa, su tapado.
rachima’e’; tu tapado.
ladogaxa: su altura de estatura, ỹ-, radogaxa’e’, l-,
n-, qar-, radogaxahi, ladocqa’.
lachishinaxanaxat: su cruz [emblema de iglesia o
tumba], (c ỹachishin)
ladogaxat: lo hace largo [su cabello], lo alarga.
lladogaxat, ladogaxachi’, qaladogaxat, lladogaxataq, ladogaxachii, ladogaxate’.1C11l.14,15
i’xorqachitetam: le arruina completamente.
yi’xorqachitetain; me arruma completamente.
i’ỹoq: ya le basta, ya le es suiciente [el mate, la
comida], yi’ỹoq, qari’ỹoq, ri’ỹoxohi,.
Jj
jaa’: ¡escuche!.
jajá’a/ajá’a: sí, ¡claro!.
jmm: ¡qué olor! [Sea lindo o feo].
Ll
lachicoxo:su tristeza, ỹachicoxo,rachicoxo’e’,
nachicoxo, qarachicoxo, rachicoxohi, lachicoqo’.
lachicoxoqui: para la tristeza, nachicoxoqui,.
rachicoxoquichi’; varios para ustedes.
lachiguimaxa: su alivio que siente,
qarachiguimaxa, rachiguimaxahi, lachiguimqa’.la-
lachitachic: su alicción, está aligido [no sabe qué
hacer], su ansiedad, ỹachitachic, rachitachiqui’, la-,
na-, qara-, rachitachiguii, lachitachigue’.
lachitaxanataxanaxac: su acción de dar ofrenda o
convidar, ỹa-, rachitaxanataxanaxaqui’,la-, na-, qara, rachitaxanataxanaxaguii, lachitaxanataxague’.
lachitaxanataxanaxat, so: su ofrenda que da. ỹa-,
ra—chi’, qar-, rachitaxanataxanaxachii,.
lachitaxanataxanqate, aso: su ofrenda que da.
ỹachitaxanataxanqate,
rachitaxanataxanqachi’i’,
nachitaxanataxanqate, qarachitaxanataxanqate, rachitaxanat rachitaxanqachii, lachitaxanataxanqate’.
lachitegue: le mandas. (v ilategue)
lachiuaq: tírenlo al fuego. (c ỹalataq)
laa’/ la’: hola.
lachiugue, aso: el rio. lachiuque; varios ríos.
lachiuguellipi; muchos ríos. lachi’, naua; sus lágrimas. ỹachi’, rachichi’, l-, n-, qar-, rachiri, lachi’.
lachiripi; sus muchas lágrimas.
rachiripi; vuestras muchas.
lacanaxa: su rotura, su brecha [en pared].
lachootaxac: su quejido, ỹachootaxac,.
lacanec: su colchoneta. lacanqa; sus pilchas para
dormir, ỹacanec, qacanqui’, nacanec, qaracanec,
qacañiguii, lacanegue’.
lachoxonataxanaxac: su engaño que hace.
(c nachoxoc, ỹachiguiñi)
la/ala: su fruta. la’; sus frutas. ‘ue ana la; tiene fruta. laapi’: sus labios, su pico [de ave], ỹaapi’, qadaapchi, naapi’, qodaapi’, qadaapiri,. (v lap)
lacat: su aliento, ỹacat, racachi’, nacat, qaracat,
racachii, lacate’.
só’maq nco’uaataxanta lacatoqui’; su último suspiro.
spe’teugui queso ỹacat; lo inlé con mi aliento, nauec
so lacat; suspira, lacat lliguec; su agalla [del pez].
lachoxonataxanaxat: su cosa conseguida con engaño. (c lachoxonataxanaxac)
lachoxonataxanqate, aca: su cosa femenina conseguida con engaño.
ladala/radala: verde en color, planta verde o tierna
ladenqatqaipi: sus muchas copias.
ladoc: largo. ladocqa; largos los varios.
ladocaic: alto de estatura, alto de nivel, gigante,
de gran altura. ladocqa; altos los varios. ladocaiquipi/ladocqaipi; los muchos altos. se ladocoqui’;
petiso. ladocai; alta. ladocahi; altas las varias. se
ladoco’lli’; petiza.
ladocoloue, ana: el elefante. (c ladoc, loue)
ladogolec: es largo [un escrito], extensivo.
ladogoleuc: bastante largo.
ladogoñi: Jer27.17
ladogoỹalec: se extiende tan largo como es, se
acuesta en todo su largor. huaañi ladogoỹalec; se
cae cuan largo es. 1Sa28.20
ladoguec: largo. se ladoguec; corto [tiempo].
Heb2.9;2Pe2.13
ladoguelec/ ladogolec: largo [medida horizontal].
ladonaxanec: su yerno. ladonaxanec leto; su yerno
viudo, ỹ-, radonaxanaxahi’, 1-, n-, qar-, radonaxanaxahi, l-ỹ-e’.
ladoquejlec: su largor. (c ladoc, ladogolec)
ladoqueta: su largor, su estatura. da ladoqueta; su
estatura. (c ladoc)
laguelet: su cosa de adentro, su excremento, ỹ-, qataguellichi’, l-, n-, qot-, qataguellichii,.
laguelet lahi’; su excusado. laguelet loma’; su lugar
donde hace las necesidades. nac na lagueleteripi;
orina y defeca, hace sus necesidades.
iuet na laguelet; tiene que hacer sus necesidades.
laguelete, ana: su vulva, su testículo, su cosa privada [hablando con eufemismo], ỹ-, qataguellichi’i’,
l-, n-,qot-, qataguellichii,.
lagui: ¿cuándo? . ¿laquio’/laguio’?; ¿cuándo? .
lagui; apúrate/ apúrense.
47
lahi
lahi: su mitad, parte, costado, su borde, ỹahi,
rahi’i’, lahi, nahi, qarahi, rahii,. pan lahi; pedazo de
pan. Imec lahi; su pared [de la casa]. lahil; sus varias
partes. ỹayil, rahilli’, lahil, nahil, qarahil, rahillii,.
ỹahillipi; mis muchos pedazos. (c laỹi)
lalamaxat: su propiedad, su propio, el suyo, ỹ-, ralamaxachi’, l-, n-, qar-, ralamaxachii, Ialamaxate’.
lalamqate’; sus varios propios. (c lalamaxaret)
lahiletajlec: está en pedazos. lahiletajlgoto; están
en pedazos. (c lahi, tajlec)
lalamqataxanaxac: su consejo bueno o recto, ỹ-, l-,
n-, qar-, ralamqataxanaxaguii, lalamqataxanaxague’.
lahinaxanaxat: su proyectil, lo que él tira como proyectil, n-,. lahinaxanqate. aso; su jabalina.
lalamqataxanqate, aca: su plomada, n-.
lalamqataxanqate na ‘imec lo’o; plomada de albañil.
lahinec: su blanco, lo que acierta con lecha o proyectil. rahinqui’, qarahinec,.
lalamqateripi: los suyos. (c lalamaxat)
lahirenaxanaxaqui: su contenedor grande, n-. (c lahi’)
lalamaxarete, aso; su propiedad [femenina], ỹ-, rálamaxarichi’, l-, n-, qar-,.
Ialamqate, aca: la suya. ỹ-,.
lahiscc: lo de su lado. lahise’; los varios de su lado.
lahiseripi; los muchos de su lado, sus muchas barandas.
lalamqate’, naua: sus propiedades, los suyos [su
gente], ralamqachichi’, ralamqachiri,. Juan17.6
(c lalamaxat)
lahita: su olor. lo’daxaraic na lahita; fragante.
se no’uen na lahita; apesta, hiede, tiene mal olor.
lalamqa’: su lugar de rectitud, ỹ-, ralamqachi’, l-,
n-, qar-, ralamqari, lalamqa’.
lahi’: su contenedor, ỹahi’, rahichi’, lahi’, nahi’,
qarahi’, rahiri, lahite’. lahirí; sus varios contenedores. lahiripi; sus muchos contenedores. aso lahite’
saua diez laqataxaco ñi qota’a; el cofre del pacto.
aso qom lahi’ huaxaỹaqse; el barco. nayiloxo lahi’;
sinvergüenza. naỹaac lahi’; chismoso. neuel lahi’;
odioso. nachicoxo lahi’; causa tristeza. huaxaỹaq
lahi’; cuerpo de agua, pozo de agua. aso napal lahi’;
su ataúd. huaca lahi’; corral de vacunos. quetaq
lahi’; corral de chivos. qagreta lahi’; redil, corral
de ovejas.
lahoglena: su carro, su cosa que arrastra, ỹ-,
rahoglena’e’, l-, n-, qar-, rahoglenahi, lahoglena’.
ỹahoguelenaipi; mis muchos carros. (c ỹauogolenta)
lahora/ lauora; vive junto con otro, convive con otro.
laho´oqui’: su refugio. laho’oqui’ ỹa’daañi; su enramada de refugio.
lalaac: su canción triste, ỹ-, ralaaqui’, l-, n-, qar-, ralaaguii, lalaague’. Luc7.32 nelaaco; varias canciones.
lalacqalec: blanquecino.
lalagaq: blanco. (c ỹalagaq)
lalagaxa: su blancura, na lalagaxa; su caspa, ỹ-,
ralagaxa’e’, l-, n-, qar-,ralagaxahi, lalagaxa’/ lalacqa’.
lalagaxai: sus canas, ỹ-, qar-,.
lalagaxaic: blanco, lalagaxaqa; varias cosas blancas.
lalagaxalec: es blanca una supericie.
‘laua lalagaxalec; tierra salitrosa.
lalamaxa: su andar derecho, su rectitud, ỹalamaxa,
ralamaxa’e’, l-, n-, qar-, ralamaxahi, lalamqa’.
lalamaxaret: su propiedad [masculino], ỹa-, ralamaxarichi’, n-, qara-, ralamaxarichii, lalamaxarete’.
lalamaxarete’; sus varios [discípulos], los varios suyos. ralamaxarichichi’,. lalamaxareteripi; sus muchas posesiones, ralamaxarichi’ipi,.
48
lanec
lalatec: su dejado, su abandonado. lalate; su dejada.
lalauataxanaxac: su matanza que hace, su asesinato
que hace, ralauataxanaxaqui’,.
lalauataxanqajnec: su enviado para matar, su matador que envía, ỹ-, ralauataxanqajñiqui’, l-, n-, qar-,
ralauataxanqajñiguii, lalauataxanqajnegue’.
1co,10.10
lalauataxat: su veneno que le mata.
lalauatec: su víctima que mata, al que él mata, n-,
ralauachiguii, lalauategue’.
lalauata; su víctima [mujer].
lalauatqaipi; los muchos que mató.
lala’: telaraña. palachiregaxa lala’; telaraña. ñilo’
lala’; envoltura fabricada por el gusano.
(v palachiregaxa, ñilo’)
lalequejnaxanaxat/ lalequetenaxanaxat:
lalequete: su sazón que agrega. lalequete
pe’taxachigui; su levadura que agrega, lalecte’
(1Pe2.2)
lalequetenaxanaxat: lo que mezcla en la comida
(sal, grasa, aceite, condimento), ỹ-, ralequetenaxanaxachi’, l-, n-, qar-, ralequetenaxanaxachii,
lalequetenaxanaxate’. lalequetenaxanqate, acá; lo
que mezcla en la comida (cebollas, papas, verduras),
su levadura.
lalo: su animal doméstico, ilo, qalo’e’, lalo, nelo,
qolo, qalohi, lalo’. laloipi; su ganado. qoloipi; nuestros muchos animales. qalohipi; el ganado de ustedes.
qalo’e’ipi/ qalohi’ipi; tus animales, tu ganado. laloo;
sus varios animales. qalohi’; tus animales.
laloqojnaxanaxac: su medir, su medida, su medición.ỹ
laloqojnaxanaxaqui: su ejemplo que usa. ỹ-,
raloqojnaxanaxagui’i /-qui’i’, l-, n-, qar-, raloqojnaxanaxaguii, laloqojnaxanaxaqui’.
laloqojnaxanaxat: su ejemplo que usa, su vara
medidora, su metro, ỹa-, raloqojnaxanaxachi’, n-; raloqoj naxanaxachii,.
laloqojitaxaqui: su medida en que se mide.
ñaloqojnaxaqui; mi medida en que me mido.
(v naloqojnaxaqui)
laloqojnec: su fecha indicada, su indicado, ỹ-,
raloqojonqui’,l-, n-, qar-, raloqojñiguii, laloqojnegue’. 1CO7.5 laloqojonqa; sus varios días indicados.
laloqojneguesec: lo que él cuenta o calcula, ỹ-, n-,.
laloqo’: su tiempo, su turno, su período, su época.
ỹaloqo’, raloqochi’, n-, qar-, raloqorii, laloqote’.
laloxo: su alcance, su medida, su tamaño.
laloxoqui: su tiempo ijado o indicado.
lamaxa: su empacho, ỹ-, n-, qar-,. lama’xa da lamaxa; se empeora su empacho. ñaqa ‘ue na ỹamaxa;
todavía tengo empacho. (c ỹamaq)
lamaxañi, ana: la cigüeña pequeña [con cabeza sin
plumas], tuyuyú, Doroteo.
lamaxaraic: 1. derecho; 2. suena fuerte, gritón.
lamaxaquiripi: muchas camisas. (v nelatnaxaqui)
lamaxasec: su enviado. so chicqashiguim qota’a lamaxasec; el ángel.
lama’xa: más, peor, al contrario. lama’xa da lamaxa; empeora su empacho.
lame, aso: su ofrenda, lo que él da. ỹame, rami’i’,
lame, name, qarame, ramii, lame’, ramichi’. naua;
tus varios. lamirolli’; sus varias ofrenditas. lamerípi;
sus muchos regalos que da.
lamiaqnaxac/ lamiaxanaxac: su donación, su acción
de dar. qar-, ramiaqnaxaguii, lamiaqnaxague’. (c lame)
lamirolli’, ana: su ofrendita. ỹ-,. (v lame)
lamoxoyaxa: su polvo. (v namoxoỹaxa)
lanaqata: 1. su manojo cosechado, su atado de espigas; 2. la que él o ella ataja. ỹ-, ranaqata’e’, l-,
naqata/nanaqata, qar-, ranaqatahi, lanaqata’.
lanataxalate, aso: su amante ilegítima, su prostituta.
lanataxat: lo que encuentra, ỹ-, ranataxachi’, l -, n-,
qar-, ranataxachii, lanataxate’. lanatqate; la que
encuentra. ná’maq huaxaỹaq lanataxat; el agua que
él encuentra.
lanatec: su costumbre, su encontrado, ỹ-, ranachiqui’, 1-, n-, qar-, ranachiguii, lanategue’.
aso nanatqa lo’o’; prostituta.
sohoqai ca qaranatec; vamos a hacer acto sexual juntos. Gen39.7,12 lanatqaipi; sus muchas costumbres.
lalec: su invitado, ỹalec, qadalqui’, l-, qodalec,
qadalliguii, lalegue’. lalqaipi; sus muchos invitados.
Pro9.18 (c ỹal, lalecsec)
lallaac: su hombro, ỹ-, rallaaqui’, l-, n-, qar-, rallaaguii, lallaague’. lallaaco Ipi’naqa; su clavícula.
lalecsec: su invitado, ỹ-, qadallicshiqui’, l-, n-, qod-,
qadallicshiguii, lalecsegue’. ỹalecse’; mis varios invitados. ỹalecseripi; mis muchos invitados (Luc 14.24).
lallicotaxanaxac: su remar, su acción de remar.
lanatqate, aca: su encontrada.
lallimqaho: su rincón.
lanatqa’: su paradero, su posada, su alojamiento en
viaje, ỹ-,. lanatqa’ñi qota’olec; el santuario de Dios
en el éxodo.
qatallicshichi’ipi; tus muchos invitados.(c ỹal)
lalegaxanaxaqui: su río o laguna donde pesca con
red. ỹ-, ralegaxanaxagui’i’, l-, n-, qar-, ralegaxanaxaguii, lalegaxanaxaqui’.
laleguec: su red. ỹ-, ralliguiqui’, l-, n-, qar-, raliiguiguii, laleguegue’. lalecqa; sus varias redes.
lalecqaipi; sus muchas redes.
lallaacsec: su hombrera.
lam, aso: su plata, su dinero, ỹam, qadami’, lam,
nam,qodam, qadamii, lame’. añí’maq lahi’ ana nam;
el banco. ỹamo’IIi’; mi monedita.
lam: suena fuerte, selam, lami’, lam, selamaq, lamii,
lame’. se selam; no sueno. sqai lami’; no suenas.
sqai lam; no suena.
lamaanaxanaxa: su deseo, n-, ramaanaxanaxahi,. la-
laleguecsec: su pescado con red, su atrapado con
red. ỹ-, raleguecshiqui ralliguicshiqui’, l-, n-, qar-,
ralegacshiguii/ ralliguicshiguii, laleguecsegue’.
maanaxanqachic: sus gustos, sus deseos, sus placeres, ỹ-, qar-,. namaanaxanqachic; la corrupción.
lalegue’: su cosa entreverada, lo que tiene entreverado en sí.
lamaqchitetot: vas directamente al otro.
(c ỹalamaxate’tot)
lamaanec: lo que le gusta.
lanatqa: sus costumbres, ỹanatqa, ranataxahi’,
nanatqa, qaranatqa, ranataxahi,. Mat3.8,11
(c lanatec)
lanaxanaxac: su sembrar, su siembra, ỹ-, qadanaxanaxaqui’, l-, n-, qod-, qadanaxanaxaguii, ianaxanaxague’. (c ỹanñi)
lanaxanqa’: su sembrado, quinta, jardín, chacra,
huerta, ỹ-, qadanaxanqachi’, l-, n-, qod-, qadanaxanqarii, lanaxanqate’. ỹanaxanqate’; mis sembrados.ca ‘ue ca lanaxanqa’; chacarero. lanaxanqateripi; sus muchos sembrados.
lanaxa’: su nuca. na lanaxa’ laue; su melena,
su crin.
lanec: su siembra, qod-, qadañiguii,.
49
lanecsec
nanqaipi; los sembrados. qadanaxahi; varios sembrados de ustedes.
lapalaxa: su oscuridad. lapalaxa yi pe; la oscuridad
de la noche. (c napalaxa)
lanecsec: su siembra [algodón], qadañiguishigui’/dañicshiqui’, n-, qod-.
qadañicshiguii/ -quii,.nanecseripi; muchas plantas.
lanecse; su siembra [zapallo, árbol], n-, qod-, qadañicshii,. 2ReI8.31; Hagl.6,10
nanecsepi; muchas plantas.
lapalqa’: lugar oscuro. lapalqate’; lugares oscuros.
lanoq: su hermano menor, inoq, ranoqui’, qaranoq,
ranoxohi, ianoxoi’.
lanoxoi’; sus varios hermanos menores.
Iano’o: su hermana menor.
lañaaqa’: su lugar de crecimiento, ỹ-, rañaaqachi’,
qar-, rañaaqari, lañaaqate’.
lañaqtaxac: su crecimiento, ñaqtaxac, qarañaqtaxac,.
lañaxalate: su montada, iñaxalate, qañaxalachi’i’,
l-, niñaxalate, qoñaxaiate, qañaxalachii, lañaxalate’. Num22.30
lañaxala’: su montado, su cabalgadura, iñaxala’, qañaxalachi’, niñaxala’, qoñaxala’, qañaxalarii,’ lañaxalate’.
lañic: su soga, Ỹ-, rañiqui’, l-, ñic, qarañic,
rañiguii, lañigue’.
lañicse, ana: su planta, qadañicshi’i’, qadañicshii.
lañicsec: su planta,
qadañicshiqui’/ dañicshiqui’, qadañicshiguii,.
lañijnec: lo que él no quiere, lo que no le gusta, su
rechazado, ỹ-, rañijnqui’, l-, n-, qar-, rañijñiguii, lañijnegue’. (c Ỹañijintac)
lap: su boca, su brocal de un pozo, ỹ-, qadapi’, l-, n-,
qod-, qadapiri, lape’. ñaua laapi’; sus labios.
qadaapchi’; tus labios. qodaapiri; nuestros labios.
qadaapiri, laapiri, naapiri.
lapa: su compañero en acostarse, su cuñado [marido
de su hermana], Ỹapa, rapa’e’, lapa, napa, marapa,
rapahi,lapa’.
lapa: 1. una masa, cera en el panal; 2. un grupo,
conjunto. (v napa)
Iapaata’ñi’: se acuesta con.., tiene coito con.., comete adulterio con., llapaata’ni’. ỹapaata’ñi’; estoy acostado con.., llapaata’anto; estoy acostado con varios.
lapaatapi’ñi’: repetidamente se acuesta con.., repetidamente comete adulterio con.., lapaasapi’ñi’.
lapalatenque’/ napalatenec: su remiendo que recibe. ỹapalatenque’/ ỹapalatenec; mi remiendo recibido. napalachinqui’; tu remiendo recibido.
qanapalatenqa; nuestros remiendos recibidos.
Mat9.16 (c napalaten)
50
lapsec
lapaxaguinataxanaxac: su enseñanza, su acción de
enseñar. ỹ-, rapaxaguinataxanaxaqui’, n-, qar-, rapaxaguinataxanaxaguii, lapaxaguinataxanaxague’.
rapaxaguinataxanaxagohi’; tus varias.
lapaxaguinataxanaxaquipi; sus muchas.
(c rapaxaguinataxan)
lapoc: su acorralado, tapado o cercada. (c napoc)
lapootagui: se reúne por., lapohitagui, lapoosagui.
lapochaxaic: crespo.
lapootaho: se reúnen viniendo,
lapoguisec: lo que él acorrala, cerca o tapa. (c napoc)
lapootapegueu-’a: se reúne vez tras vez con otro.
lapoosapegueu’a.
lapoi’ot: se reúnen bajo [el jefe]. llapooqo’ot; nos
reunimos. lapoi’ot; ustedes se reúnen. (c lapoỹo’ot)
lapoogui: se reúnen por tal asunto, lapohigui,.
lapooguit: se reúne con otro, llapooguit, lapohiguit,.
lapaxaguinatec: su estudiante, su discípulo, n-,.
lapaxaguinatqa; sus varios estudiantes.
lapaxaguinatqaipi; sus muchos estudiantes.
lapoon: lo junta [lo esparcido], lo recoge, lo recolecta, lo reúne, ñ-/ llapoon, lapooñi’, qalapoon,
ñ-/ llapoonaq, lapooñii, lapoone’. lapoonaxan junta, acumula. ll-, lapoonaxañi’, l-,llapoonaxanaq, lapoonaxañii, lapoonaxane’. (c lapoonñi, lapon)
lapaxaguinatqa: sus varios discípulos,n-,.
rapaxaguinataxahi’; tus varios. rapaxaguinataxahi;
los varios de ustedes. napaxaguinaiqaipi; muchos.
(v lapaxaguinatec, ỹapaxaguin)
lapoonaxanaxaqui: su tiempo de juntar algo,
su depósito para, lo recogido, su almacén,
ỹ-,rapoonaxanaxagui’i’, l-, n-, qar-, lapoonaxanaxaguii,. ỹapoonaxanaxaquiripi; mis muchos.
lapaxaguinaxanaxac: su manerade enseñar, su enseñar. Isa30.9
lapoonaxanaxaua: su compañero en recolectar o
juntar. ll- mi,.
lapaxat: su anunciante, su piojo. rapic lavoiq; abeja
de rapic. pioq lapaxat; la pulga. ỹapaxat; mi piojo.
lapoonaxanlec: junta para otro, acumula para otro.
sa-, lapoonaxañirelec/ poonaxañirelec, qara-/ qalapoonaxanlec, sapoonaxanaxalec, lapoonaxañilec/
poonaxañilec, lapoonaxandelec.
lapaxaguinataxanaxaqui: su escuela donde enseña.
lapa’ni’: 1. se acuesta con otro, tiene relación sexual
con., ỹapa’ña’, l-/ rapa’ira’ñi’, lapa’ñi’, qalapa’ñi’,
qarapa’ñi’/ llapaaqa’ñi’, rapaỹa’ñi’, lapasa’ñi’.
lapa’ira’anto; acuéstate con las varias.
se lapa’ira’ñi’; no te acuestes con..,
qarapa’anto; nos acostamos convarios. (c napa’)
lapela’: su zapato, su calzado, ipela’, qapelachi’, lapela’, nepela’, qopela’, qopelachii, lapelate’.
lapelate’; los zapatos de él. ipelate’, qapelachichi’,
la- ne, qop-, qapelachirii, la-.
lapetaxanaxac: su pleito, su discordia, ỹ-,
rapetaxanaxaqui’, l-, n-, qar-,
rapetaxanaxaguii, lapetaxanaxague’.
lapiaxanata, ana: su dedo del pie. ipiaxanata, qapiaxanatahi/ -ta’e’, la-, qopiaxanata, qarapiaxanata,
qapiaxanatahi, lapiaxanata’. (c lapia’)
lapia’: su pie. ỹipia’, qapiaachi’, la-, nipia’, qopia’,
qapiaarii, lapiaate’. lapiaate’; sus pies, i-, qapiaachichi’, la-, nipiaate’, qopiaate’, qapiaachirii, lapiaate’.
lapijna’: su propia costumbre, su mala costumbre, ỹ-,
rapijnachi’, qar-, rapijnachii, lapijnate’. (c napijna’)
lapio’qotaxanaxac: su impureza, su ensuciamiento
que hace. (c napio’o)
lapio’xo: 1. su suciedad; 2. su cerebro, y-,
rapio’xo’e’, 1-, n-, qar-, rapio’xoi/rapio’xohi ỹ,
lapio’xo’/ lapio’qo’.
lapoonaxaqui: el depósito de algo.
(c lapoonaxanaxaqui)
lapoona’que: los junta a los varios.
lapoonec: su montón o pila que hace, ỹ-, n-,. lapoonqa; sus varios. lapoonecse, aca´ su colecta de
dinero, rapooñicshi’i’,n-, rapooñicshii,. Mat16.9 lapoonecsec: su colecta [cosas masculinas], lo que recoge, n-, rapooñicshiguii,. Mat.16.10
lapoonlec: los junta encima de., qa-,.
lapoonñi: lo amontona, lo acumula, lapooñiriñi, qalapoonñi, llapoonaxañi, lapooñiñi,.
lapoontañi: lo junta, qa-, lapooñitañi,.
lapoota’guit: se reúne con...
llapoota’guit, lapohita’guit,.
lapoota’piguit: totaxan lapoota’piguií; nunca debe
juntarse con.., lapoisa’piguit,.
lapoota’ta’: se reúnen entre sí.
llapooqota’ta’, lapohita’ta’,.
lapoota’to: los dos se reúnen con... Luc.9.32
lapootecta’: se reúnen entre sí. llapooqotecta’;
nos. lapohitecta’; ustedes.
lapooto, aso: su capa, ipooto, qapooto’e’, l-, nepooto, qopooto, qapootohi, lapooto’. (c lapo’)
lapooto’ot: se reúnen bajo [mando de otro].
lapoouo: sereúnecon un grupo. ll-, lapo’iro, l-, llapoxouo, lapohiuo, lapooro.
lapoo’guit: se reúne con.., se une con.., llapoo’guit,
lapo’ichiguit,. llapoo’guita; me reúno con ellos.
lapou’a: se reúne con... ll- ‘apo’ira’a, l-, qal-,
llapoxou’a, lapoiua’a, lapoora’a/lapoorau’a/
lapoirau’a. (c lapootapegueula)
lapoxoc: su-reunión. ll-, l-/ rapoxoqui’, l-, n-, qal-,
l-/rapoxoguii, lapoxogue’.rapoxogohi; las reuniones
de ustedes.
lapoxonaxat: su cortina [del templo], su cerco,
muro. ỹa-,. napoxonqateripi; muchos muros.
lapoxoqui, ana: su sala o casa de reunión, su tiempo
de reunión, qala-,.
lapoxot: su cortina.
lapoỹaho: se reúnen rodeando a otro. llapoqoho,
lapohiỹaho, lapoiraho.
lapoonta’: los junta, los reúne, lla-, lapooñireta’,
la-, qala-, llapoonaqta’, lapooñiỹata’, lapoondeta’.
lapooñirata’; reúnalos. Exo3.16;Jos2.18
lapoỹañi: amontonado. ỹi lapoyañi qa’; el montón
de piedras.
lapoỹata’: se reúnen. llapoqta’, lapoiỹata. lapohiỹata’,
lapoỹata’. lapoỹato’o’; se reunirían. (c lapo)
lapoontecta’: lo está recogiendo.
lapoỹau’a: se reúne con.., qalapoỹau’a, lapoiỹau’a,.
lapooñiguit: se reúne con otro, lo junta con otro. ll-,
lapooñichiguit, l-, qal-, llapoonaxaguit, lapooñiiguit,
lapoonchiguit. lapooñiguita; les reúne a los varios.
lapoỹa’asop: le rodea un grupo.
lapooqo’: su lugar de reunión o de agruparse. ll- lapooqochi’, l-, n-, qal-, lapooqori, lapooqote’.
qalapooqote’; nuestros varios lugares de reunión,
lapo’: su poncho, ipo’, qapochi’, lapo’, nepo’, qopo’,
qapori, lapote’. nqote lapo’; su párpado superior.
nepo’oqui’; manta corta. (c lapooto)
lapo’ojta’: están reunidos juntos. llapoqo’ojta’;
nos. lapohi’ijta’; ustedes. (c lapoỹata’)
lapsec: su cosa de la boca. lapse’; su brida.
lapalatetari, naua: sus espaldas [parte superior], ỹ-,
rapalatetachi’, qar-, rapalatetarii. Isa50.6
lapi’: su abuelo, y-, qapichi’, l-, n-, qar-, qapiri, lapite’. qapirilli’; tus abuelos.
qarapiri; nuestros abuelos.
lapooque’: su tapado con. que se tapa, ỹ-,.ỹ,l-, n-,
qar-, ỹ, lapocte’. lqahic lapooque’; su pañuelo, su
velo. so lapooque’ na loshicmaxa nalauataxaqui; su
coraza, su armamento protector.
lapalateta’: su omóplato, ỹ-,.lapalatetari; sus espaldas.
lapo: montón, muchos. (v lapa)
lapooquete, aso: su tapado.
lapoỹo’ot/ lapoi’ot: se reúne bajo otro.
lapo’xo: su laqueza, ỹ-, rapo’xo’e’, l-, n-, qar-,
rapo’xohi, lapo’qo’. (c ỹapa’am)
51
laq
laq: duerme, selaq, laqai’/ laqe’, laq, selaqsoq,
laxahi, laxai laxe’. se selaq; no duermo.
sqi laqe’; no duermes. sqai laq; no duerme. selaxasqo’; dormiremos. (c la’qaugui, la’qa’ñi, ilaqachit)
laqaulata, ana: su torta que amasa, su masa.
raqaulate’e’, n-, qar-.
qarasaugaxanaxaqui’; nuestros bueyes.
lasaugaxanaxat: su arado, n-,.
estado de luto, ỹ-, rasouaxaqui’, l-, n-, qar-, rasouaxaguii, lasouaxague’.
laqaulataxanaxaqui: su amasadera, su artesa, su día
para amasar pan.
lasaxalona, ana: su rueda, n-,.
lasouaxanec/ lasauaxanec: lasouaxanqaipi; muchos.
laqacqa’: su rajadura [de madera, roca, etc.]
laqacqate’; sus varias rajaduras. (v qac)
laqaulataxanqa’: su lugar donde amasa, su amasadera [donde amasa]. (v ỹaqaulac’nit )
laqachiguiño’: habría quedado dormido.
laqaulatec: su masa, ỹ-, raqaulachiqui’, l-, n-, qar-,
raqaulachiguii, laqaulachilegue’. laqaulata; su masa
pequeña. (c ỹaqaulachit, laqaulata)
laqaicqate, ana: la que le es detestable o
repugnante. n-,.
laqaigaxa: su asco, su repugnancia. ỹ-, raqaigaxa’e’,
l-, n-, qar-, raqaigaxahi, laqaigaqa’.
laqaigaxanqachic: su pretensión, su delicadeza, n-,.
laqaigaxat: su despreciado, lo que él desprecia, lo
que le es repugnante, ỹ-, raqaigaxachi’, l-, n-, qar-,
raqaigaxachii, laqaigaxate’/ laqaicqate’.
laqalachi: su yuyal [de la chacra], pasto más crecido, pastizal. -Saqalachi’; sus varios pastizales.
laqaletenaxanaxat: su hilo para tejer. 1Sa17.8
( v lashi)
laqaletenaxanqate: su palito que gira para hilar,
su huso.
laqaletenec: su tejido que hace.
laqalgoxosoxonaxat: su palo para revolver [el contenido de la olla].
laqamaxa: su idelidad, ỹ-, raqamaxa’e’, i-, n-, qar-,
raqamaxahi, laqamaqa’. Gal5.22
laqana, acá: su trago, ỹaqana, raqana’e”’, l-, n-,
qar-, raqanahi, laqana’.
laqareue, saua: sus barbas, ỹ-, raqarivi’, l-, n-, qar-,
raqarivii, laqareue’.
laqase: de su pera. ỹoue ỹaqase; mi diente de abajo. (v laqa’)
laqata: está durmiendo, selaqata, laqaite’, l-, selaqsoqota, laxaita, laqate’. (v laq)
laqata, acá: su mazo, ỹaqata, qadaqata’i’, l-, n-,
qod-, qadaqatahi, laqata’.
laqatam; duerme profundamente, laqatem’. (v laq)
laqataxac: su consejo que da. ỹ-, raqataxaqui’, l-,
n-, qar-, raqataxaguii, laqataxague’. laqataxaco; sus
varios consejos, raqataxagohi’,. laqataxaquipi; sus
muchos consejos. (c naqataxac)
laqataxanaxac: su cosecha que hace. n-,. (c naqat)
laqatec: su cosecha, ñaqat-,. (c naqat)
laqatec: su atado que hace. (c laqata, ỹaxat)
laqategueñi: siente sueño, le ataca el sueño, dormita. laqai’segueñi, selaxasqotegueñi, laxaitegueñi,
laqasegueñi. 1Te5.6 (c laq)
laqauec: duerme al aire libre.
laqaugui: duerme adentro de algo. (v laq)
52
lashiviaqata
laqa’: 1. su mentón, su pera; 2. su labio inferior.
ỹaqa’, raqachi’, laqa’, naqa’, qaraqa’, raqarii, laqate’. ỹa’que’ta na laqa’; está muy enojado.
laqo’; habría dormido. (v laqase)
laqsoxoi: dormilón. (c laq)
laquí, aso: su lanza, ỹaqui, raqui’i’, laqui, niqui/ naqui, qaraqui, raquii, laqui’. (c liqui)
laquiaq: su viga [de sostén]. niquiaq; una viga.
laquiitaxanaxac: su crítica que da. (c raquiitaxan)
laquio’: ¿cuándo?. ¿Chi laquio’ ñaqai queeta quiyim..?; ¿Hasta cuándo continuará que..? (c lagui)
laquip: 1. su sed; 2. su agua para tomar, ỹ-, raquipi’, l-, niquip, qara-, raquipii, laquipe’. iuet laquip;
tiene sed.
lasaxaua: su rival.
lase, aca: oriunda de.., miembro de.., pertenece
a.., ỹase, rashi’i’, l-, nase, qarase, rashii, lase’.
lase’/ lasel; varias. lasellipi; muchas. moqoit lase;
mujer mocoví. (c le’ec)
lase, na: insectos.
lasectaxa: su rotura de ropa, piel.
laseego: el lado opuesto del agua.
laseeraxanaxaqui: su pipa. (v ỹase’, laseerec)
laseerec: su tabaco nativo. (c naseerec, ỹase’)
laseguec: su asado, ỹ-, rashiguigui, n-, qar-,
rashiguiguii, laseguegue’.
laseuete: su precio, su importe [producto de venta].
qaca acá laseuete; es gratis. acá rashivichii; el valor de ustedes. Mat 10.31
laseue’: su costo, su valor, su importe, su retribución, su recompensa. laseue’ ỹasauaxat; el costo de
mi culpa.
laso: seco [el árbol]. laso’; varios secos. (c lasooxoic)
laquipiaxaqui: para su sed.
lasoc: tizón para fuego. lasoqo; varios tizones.
laquitaxa: su humedad, n-, laquitaxa’.
(c ỹaquitaxat, ỹaquit)
lasocho’lli´, acá: su ramita.
lasaataxac: su contestación, su contestar, ỹ-, rasaataxaqui’, l-, n-, qar-, rasaataxaguii, lasaataxague’.
(v saat)
lasaguiric: su broma, ỹ-, rasaguiriqui’, l-, n-, qar-,
rasaguiriguii, lasaguirigue’.
lasapichi: su entusiasmo, su voluntariedad, rasapichii,.
lasaquinata: su pandereta, su sonajero. nasaquinataipi/ nasaquinatallipi; muchas panderetas.
(v ỹasaquin)
lasauaxac/ lasouaxac: su estado de luto, ỹ-, n-,.
‘ue da lasauaxac; está de luto.
lasogue: su punta, su esquina [casa, caja, mesa,
alambrado de campo]. lasoguel; sus varias puntas,
lasom: la puerta. lasomi’; varias-puertas. lasomyipi;
muchas puertas. ca neloxoỹaq quiñi lasom; el portero. lasom lahi; la jamba. (v nasom)
lasooc: su maxilar [de un solo lado]. naua lasooqo;
sus maxilares, ỹ-,.
lasoocse, naua: sus colmillos. ỹoue ỹasoogosepni;
mi diente o muela. (v lasooc)
lasoolaxanqa’: su lugar o era para trillar los granos.
lasouaxaqui: de su luto. ỹoho ỹasouaxaqui’; mis ropas de luto.
lasoxoc: su patio.
lashi: su jefe, su rey. ỹ-, rashi’i’, l-, n-, qar-, rashii,
lashi’. lashil; sus varios jefes. na lashillipi; las autoridades. ñi lashi na chicqashiguim qota’a lelaatqaipi; el arcángel. lasho’; sería su jefe.
lashi: su poste, parante, asta, tallo. aso higo lashi;
la higuera. uva lashi; la vid. Aso manzana lashi; el
manzano. ana laqaletenaxanaxat lashi; su bobina,
su portahilos par tejer.
lashic: su cara, ỹ-, rashiiqui /qashiiqui’, l-, n-, qar»,
rashiiguii qashiiguii, lashigo’. lashiigo; sus varias caras. (c qoshiiquiaxaua)
lashic: su clase, tipo, color.
lashiigo’; varias clases, rashiigori,.
lashicyaxac: sus facciones, su isonomía, su aspecto.
rashicyaxaqui’, n-, ra-/qashicyaxaguii,. (c lashic)
lashiila: su diosa, el objeto desús pedidos, n-, qar-,
rashiilahi,. Hchl9.37 (c lashiilec)
lashiilaxanaxac: su pedido, su apelación, ỹ-,
rashiilaxanaxaqui’, l-, n-, qar-, rashiilaxanaxaguii,
lashiilaxanaxague’. (v nashillaxac)
lashiliaxanaxat: su pedido, su cosa pedida, n-,.
lashiilaxanqa’: su lugar donde pide.
lashiilec: su dios al que él adora y presenta pedidos,
su ídolo, ỹ-, rashiilqui’, n-, qar-, rashiilliguii, lashiilegue’. lashiilqa; sus varios dioses, rashiilaxahi,.
lashiilqaipi; sus muchos dioses, rashiilaxahipi,. (c yashiila)
lashiiquiaxaua: su semejanza, su parecido, ỹ-,
rashiiquiaxaua’e’, l-, nishiiquiaxaua, qarashiiquiaxaua, rashiiquiaxauahi, lashiiquiaxaua’. (c nishiiquiaxaua’, qoshiiquiaxaua)
lasooro, añi: su tía [la hermana de padre o madre].
¡sooro’e’!; ¡tía!, ỹ-, rasooro’e’, qar-, rasoorohi, lasooro’. (c neteesqo’)
lasooxoic: picado [diente], seco [árbol, hojas].
lasooxoi; seca. (c laso)
lashilaxac: su boda, su casamiento, ỹ-, rashilaxaqui’
, l-, n-, qar-, rashilaxaguii, lashilaxague’.
lasauaxaset: su culpa, su pecado, ỹ-,rasauaxashichi’,
n-, qar-, rasauaxashichii, lasauaxasete’.
lasauaxasete’; sus varias culpas, rasauaxashichii’,
rasauaxashichiri.
lasauaxaseteripi; sus muchas culpas.
lasauaxasete’: sus varias culpas,
rasauaxashichichi’,rasauaxashichiri.
lasot: su medio, su cintura, isot, qasochi’, nesot,
qarasot, qasochii, lasóte’. so lasot lequet; su faja
[del recién nacido].
lashilete, añi: su bastón, su vara, y-, rashillichi’i’,
n-, rashillichii.
lasote, acá: su cuerno, su rama [árbol], ỹasote,
rasochi’i’, lasóte, nasote, qarasote, rasochii, lasóte’.
naua lasotee; sus cuernos. lasotellipi/ lasoteipi; sus
muchos cuernos o ramas.
lashile’: su cetro, rashillichi’, n-,.
lasaugaxanaxac: su arada o acción de arar.
lasaugaxanaxaqui: su instrumento para arar.
lasouaqa’: el lugar de su muerte.
lashiviaqata: lo que deseca, ỹ-, r-, l-, n-, qar-,
rashiviaqatahi. 1Sa25.18 (c ỹashiviaxat)
lasauaxanec: su muerto llorado, su cosa triste, y-,
rasauaxanqui’, n-, qar-, rasauaxanguii,.
lasauaxana; su muerta llorada. lasauaxanqaipi; sus
muchos muertos llorados.
lasouaxac/ lasauaxac: su duelo por muerto, su
lashilaxaua, ñi/ añi: su esposo o esposa, su compañero en casarse, ỹ-, rashilaxaua’e’, lñ-, n-, qar-,
rashilaxauahi, lashilaxaua’. Mat 9.15
lashilgue, añi: su mejilla, ỹ-,. lashilque; sus mejillas.
lashiique, naua: sus mejillas. naua rashilqui’; tus
mejillas. (v lashilgue)
53
lashiviaxa
lashiviaxa: la seca, la sequía, n-,.
lashiviaxaic: seco. (c rashivi)
lashivichaqa’: su valor alcanzado, hasta ése en valor.
lashivichaxac: su valor, rashivichaxaguii,.
latap: su frente, ỹ-, ratapi’, l-, n-, qar-, ratapii, latape’. lataapi’; sus varias frentes, ỹodootañi na latap;
[se inclina] con la frente hasta el suelo.
lauaanaxanaxac: su espera, ỹ-, qar-,.
(c lauanaxanaxac)
lauaanaxanqa’: su puesto donde espera.
lauaanaxanqate’; su varios puestos.
lauaanec/ lauaanecsec: su presa esperada,
y-, rauaañicshiqui’,.
lauashiguima’gue; suroeste o noroeste, hacia el oeste.
lauat: su supericie, la parte de arriba, na lauat na
laua; la supericie de la tierra. qaỹa’ue lauat; se
agrega un poco encima. (c lauajñi)
lauatqa’: campo de batalla.
se ra’ñiigui na lauel; está desanimado. ra’ñiigui
lauel; tiene coraje, ánimo. se ileuetapigui lauel; no
se acobarda, tiene coraje. (c lavinñi)
lauela: se lauela; no le gusta, no le quiere.
lauelese’, naua: sus entrañas, sus tripas.
na lauelesec; su tripa.
lauaataxanqate: su llave que usa. (c lauaatqate)
lauataq: guerra, batalla. lauataq lo’o; para guerra.
qaica ca lauataq; la paz. (c ỹalauat)
latapiaxa: su inlación, ỹ-, ratapiaxa’e’, l-, n-,.
(c ratapi)
lauaatec: su abertura que hizo, ỹ-, rauaachiqui’, l-,
lauataxac: una batalla, una campaña militar, guerra.
n-,qar-, rauaachiguii, lauaategue’.
laueque, naua: sus varias ganancias. (v lauegue)
lataplaxa: su atragantamiento, su atorarse, ỹ-,
ataplaxa’e’, n-, l-, qara-, rataplaxahi, lataplaqa!.
‘ue so ỹataplaxa; me atraganté. (v ỹatapla)
lauaatqate: su llave que lo abre. (c lauaataxanqate)
lauataxanaxai/ -c: asesino, homicida, matador, matón. lauataxanaxaqa; varios asesinos. lauataxanaxaiqui’ lauataxanaxairipi; muchos matones. (v ỹalauat)
lauataxaqui: de guerra. lauataxaqui’; varios deguerra. lauataxaquiripi; muchos de guerra.
laugolena/ lahoglena: su carro
latarenataxanaxac: su curación que hace. n-,.
(v nataren)
latau: su tobillo, -ỹ-, rataavi’, l-, n-, qar-, rataurii/
rataavii, lataavi’/ lataaue’. ỹataavi’; mis tobillos.
ratauchi; tus tobillos.
rataurii; los dos tobillos de ustedes.
lauac: su agujero, su cueva. lauaquipi; sus muchas
cuevas. ca lauac lo’o; punzón.
lauachi: lo mataste. [RR dice que sin -’ inal implica
falta de respeto de parte del que habla] Hch7.28
yalauachi; me matas. (c ỹalauat)
lauachi’: lo matas. (v ỹalauat)
lauago: agujero en la pared. (v lauac)
Lataxa: vino, bebida alcohólica. lataxa loxonec; borracho completamente caído.
lauaic: débil.
lauaiquipi; muchos débiles, (c ỹolaueta)
lataxañi: mosca común.
lauajñi: la parte de abajo, su fondo.
lauajñi acáhuaaxai; la profundidad de la mar. (v lauat)
lata’: su remedio para sí mismo, ỹ-, ratachi’, nata’,
qar-, ratarii, látate’. látate’; sus varios remedios.
(c nataren)
lateetaxachigui: agranda el agujero.
ll-, lateetaxachirigui,.
late, añi: su nuera, ỹ-, rachi’i’, n-, qar-, rachii, late’.
latel; sus varias. rachilli’; tus varias.
(contrastar nalate)
latenec: su lechado, su victima que alcanza con lecha, n-,.
late’e, añi: su madre, ỹ-, qachii’i’, i-, n-, qar, qachii’i, late’e’. la’uale late’e; su madrastra.
late’el; sus varias madres. late’ellipi; sus muchas
madres. qachi’illii; las madres de ustedes.
late’eñaxaua: su hermano o hermana de la misma madre pero de distintos padres, y- rate’eñaxaua’e’, qar-,
rate’eñaxauahi, late’eñaxaua’. nate’eñaxauaripi; un
grupo de la misma madre. (c leta’añaxaua)
laual: su nieto o nieta, iual, qaualli’, laual, naual,
qoual, qauallii, lauale’. so llaalec so laual; su bisnieto. lauaripi; muchos nietos/ nietas. iuaripi; mis descendientes. qauachí-ipi; tus nietos. qauari; vuestros
varios nietos. qauaripi; vuestros muchos.
laualate’, saua: su montura.
laualaxac: su grito, ỹ-, raualaxaqui’, n-, qar-,
raualaxaguii, laualaxague’.
laualaxaquipi; sus muchos gritos, su griterío.
lauanatec: su conocido, rauanachiqui’, qareuanatec, rauanachiguii,. lauanatqa; sus varios conocidos.
lauanatqaipi; sus muchos conocidos. (v iuan)
lauanaxanaxac/ leuanaxanaxac: su visión, qar-,
rauanaxanaxaguii,. lauanaxanaxaquipi; sus muchas.
(contrastar lauaanaxanaxac)
lauaq: su cabo. ca qai’pe lauaq; cabo de hacha.
lauaxa’; varios. lauaxaripi; muchos.
latinoipi: los latinos, la gente de habla latina.
lauaq: su llama, su brillo, su gloria, su esplendor, ỹ-,
rauaqe’, nauaq,. na norec lauaq; ardor del fuego.
na huaqajñi lauaq; el brillo de estrella, na ra’aasa .
latogot, añi: la laguna. latogot late’ogue’; laguna
grande. latogollii; varias cañadas.
lauaq: el brillo de sol. na lauaq; la claridad natural.
lauaxai lauaxa’; su brillo de varios.
latoina, ana: su campanilla, qar-,. 1Sal8.6
lauaquiaxa: su ruido que hace.
latoinec: su platillo.
lauaquiaxaqui, acá: su nido, su cueva detrás de la
entrada que es agujero nomás. (v lauac)
late’ ogue’: grande [cosa femenina].
latoxonata, añi: su larva de piojo, sus liendres.
latoyaxaraic: sonoro.
laua, ada: su ala, su brazo, ỹ-, raua’e’, n-, qar-, rauahi,
laua’. yaua’; mis dos brazos, rauachi’,. (c’laua)
54
lavigaxat
lauaróle: chi lauaróle; solamente con lo puesto,
nada en las manos, ỹ-, rauachi’óle, qar-, rauarihóle,.
lauashiguim: oeste.
lauaxanaxa: su ruido, n-,.
laue: su hoja, su cabello, su vello, su lana, sus plumas, iue, qavi’i’, laue, neue, qoue, qavihi, laue’.
na qo’paq laue; hojas de árbol. na-qagreta laue;
lana de oveja. na huaqa’e laue; plumas de gallo.
lauee; sus varias hojas.
lauegaxala’: su estaca. lauegaxalate; sus varias estacas.
lauegaxanaxac: su ganancia, su acción de ganar, su victoria, su acción de llevar arrastrándolo, ỹ-, rauegaxanaxaqui, n-, qar-, rauegaxanaxaguii, lauegaxanaxague’.
lauegaxanaxala’: su buey, su animal de tracción, n-,.
lauegaxauaxala’ tooro; su animal de tracción.
lauegaxanaxaqui: su yugo. n-,.
lauegaxanqachic: su deseo de ganar, ỹ-, r- -qui’, n-,
qar-, r- -guii, l- -e’.
lauegue, ana: su ganancia de plata, su salario, ỹ-,
ravigui’i’, n-, qar-, raviguii,lauegue’. naua ỹaueque;
mis ganancias. raviqui’; tus ganancias. raviguii;
vuestras. laue´que’; las ganancias de ellos.
laueguec: su premio, su cosa ganada, ỹ-, raviguiqui’,
n-, qar-, raviguiguii, laueguegue’.
lauel: su interior, iuel, qavilli’, neuel, qouel, qavilii,
lauele’. ñapoquena lauel; la palma de mi mano. qovilli’; nuestros interiores. qavilyii; vuestros interiores. Iavilli’; sus interiores. da lauel; su enojo. sqai
huapigui lauel; no se acuerda de.., ‘ñaxaic lauel;
valiente. se ỹa’maxagui lauel; se siente molesto.
paguelec lauel; muy enojado. ‘neetapigui lauel;
piensa de algo. ‘ ñiichiguio’ lauel; piensa dentro de
sí. qaica ca ‘ñigui lauel; no piensa de nada.
ỹolaugui lauel; se desanima. se illivigui lauel; atrevido. ‘ue da la’maxa lauel; está satisfecho por buena obra. ỹa’maqachigui lauel; está satisfecho por
buena obra. lo’daxachigui lauel; le consuela, le calma el enojo. ‘ue lauel; enojado.´xoico lauel; muy
enojado. chalego lauel; muy enojado. quena lauel;
por estar enojado. qaica huapigui lauel; está tranquilo, en paz. qaica ca hueetapigui lauel; en paz,
sin preocupación.
lauelgaxanaxac: su odio, su ira, su enojo, su resentimiento, su furor, qauelgaxanaxaqui’, ne-,. (c lauel)
laueraxaic/ laueraxai: de color negro.
laueraxaqa; varios de color negro. (c naue’)
lauguelena/ lahoglena: su carro. (c ỹauguelen)
lauochaqate, aso: su amada, querida,
y-, rauochaqachi’i’, l-, n-, qar-, rauochaqachii, lauochaqate’. ỹauochaqate’; mis varias amadas.
ỹauochaqateripi; mis muchas.
lauochaxa: 1. su amor, su cariño, su sentimiento por..;
2. su mezquindad, su recelo, ỹ-, rauochaxa’e’, qar-,.
lauochaxanqachic: su mezquindad, su amor, ỹ-,
rauochaxanqachiqui’, l-, n-, qar-, rauochaxanqachiguii, lauochaxanqachigue’.
lauochaxat: su amado, su querido, ỹ-, rauochaxachi’, l-, n-, qar-, rauochaxachii, lauochaxate’.
lauoic: lanatet; la avispa de las abeja.
naqatec lauoic; avispa de la lechiuana. qoñi la´la
lauoic; melipona’.
lauootoripi: sus muchas casas. (v lauo’)
lauooto’: sus varias casas, iuooto’, qauootoi´
qauootochi’, la-, neuooto’, qouooto’, qauootori,
lauooto’. (v lauo’)
lauora: vive con otro en la misma casa, su conviviente, su compañero de casa, su vecino, iuora,
qauora’e’, l-,neuora, qouora, qauorahi, lauora’.
neuora’; viven juntos, son compañeros de casa.
iuoraripi; los que viven conmigo. qouora’; nuestros
varios vecinos. qouoraripi; nuestros muchos vecinos.
lauotaxanqachic: su amabilidad.
lauoyac: sus parientes. (c lauo’)
lauo’: su casa, su pueblo, su gente, sus parientes,
iuo’, qauochi’, lauo’, neuo’, qouo’, qauori, lauoote’.
lauo’ na’daañi; su carpa, su choza. ñaua lauootori;
sus varias casas. lauoote’; sus varias casas.
iuooto’ leta’al; mis varios palacios. ñaua lauorí; sus
casas. qouoto’; nuestras casas.
lauo’oqui’: su casita, lauo’oqui’ na’daañi; su casita
enramada.
laviaxala’: su escalera.
lavigaxat: su combustible [de la lámpara]. lavicqate’; varios combustibles [de la lámpara].
55
lavillaxac
lavillaxac: su voz. ivillaxac, qavillaxaqui’, l-, nivillaxac, qar-, qavilliỹaxaguii, lavillaxague’.
lavilliñi’/ lavjlñi’: entre ellos, en medio de..,
(c lauel, lavinñi)
laỹi/ lahi: 1. un pedazo; 2. su costado. hualoq layi;
un pedazo de tela. laỹi yi na’a’; las afueras del pueblo, el costado del pueblo. ca pan laỹooqui’; pedacito de pan.
lavilshaxac: su voz , su sonido, su tonada, iuelshaxac, rauelshaxaqui’, lavilshaxac, nauelshaxac, qarauelshaxac, rauelshaxaguii, lavilshaxague’. (c lauel)
laỹim: hola [palabra Santafecina usada por hombres]. (c la’)
lavinñi: su medio, la mitad de.., na’xa’a lavinñi;
mediodía. lavinñi’; en medio de los varios. (c lauel)
laỹoxoc: su vuelo.
laỹi’/ lahi’: su contenedor, su recipiente.
la’alchigui: se ensombrece, está ensombrecido. (c la’al)
la’gaqa-, naua: su freno de caballo, su bocado.
la’guec; lo que su boca muerde. (v la’guec)
la’alchiguiñi: se ensombrece.
la’gaxalate: su jefa, su reina, n-,.
la’altalec: da sombra. la’altalec nqai’en; le hace dar
sombra. na ‘oochi la’altalec aỹim; el bosque me da
sombra. la’altalec nqaishin; le hago sombra. (c la’al)
la’gaxala’: su jefe, y-, ra’gaxalachi’, l-, n-, qar-,
ra’gaxalarii, la’gaxalate’. na’gaxalate’; varios jefes.
na’gaxalateripi; muchos jefes.
ra’gaxalachiri;
vuestros varios jefes. ỹaatqajasa na’gaxala’; de autoridad. ra’gaxalaripi; vuestros muchos jefes.
la’aq: marisca por varios días, lla’aq, la’qai’, la’aq,
lla’xasoq, la’xahi, la’xai’.
lavio, ana: su rueda. ñaua laviol; sus varias ruedas.
auto lavio; rueda de auto.
laỹoxonatec: su vela [del barco], lo que lo guía (en
el agua]. laỹoxonatqate’; sus varias velas. Hch27.17
lavio: su mortero, ỹ-, ravio’e’, l-, vio, qar-, raviohi,
lavio’. (c navio lo’o)
la’at: su carne, ỹa’at, ra’aachi’, la’at, la’at, qara’at,
ra’aachii, la’aate’. la’aachi’; sus carnes de él/ ella.
la’: hola [palabra chaqueña de hombres], buenos días.
laỹim; hola [palabra santafecina de hombres].qami’;
hola [palabra de mujer santafecina y chaqueña].
la’auaxana: su primera.
la’gaxanqate, naua: sus mandíbulas [de insecto],
sus dientes.
la’auaxanec: su primero.
la’gaxasete: su cerradura [de la puerta].
la’a, aca: su esclava, su sirvienta. ỹa’a, ra’a’e’,
la’a, na’á, qara’a, ra’ahü, la’á’. [nótese la distinción - na’a signiica menstrua, la’a’ signiica sus casas]. la’aa; sus varias sirvientas. la’aipi; sus muchas
sirvientas. la’o’; habría sido su esclava. (c la’ac)
la’axaic: malo, feo [en apariencia]. la’axahi; varias
feas. la’axaic lqahic; de mal genio, mal carácter.
la’axaqa la’qaatqa; palabras feas, la’axaqa.
(c la’aaxai)
la’guec: lo que él muerde, ỹ-, ra’guiqui’, l-, n-, qar-,
ra’guiguii, la’guegue’. (v la’gaqa)
la’aachicyaxac: su carnalidad, ra’aachicyaxaguii,.
la’axaset/ la’aqset: su defecto, su imperfección.
la’laaque: lo ignora. se la’laaque; lo conoce, lo
sabe. lla’laaque/ya’laaque, la’lliraque, qala’laaque,
qar-. la’lliyaque, la’leraque. 2Co11.14
láxale, ana: el racimo. uva la láxale; el racimo de uvas.
la’aagaxa: su favor que da a otro, ỹ-, qara’aagaxa,.
(v ra’aaca’gue, na’aagaxa)
laxasoxoi: dormilón.
la’aajshaxaua/ la’aashaxaua:
la’a’: su lugar, su terreno, su casa, ỹa’a’,
ra’aachi’,la’a’. na’a’, qara’a’, ra’aari, la’aate’.
la’a’; su tapera. la’aateripi; sus muchas casas.
(c la’aate’)
la’la’a: no le conoce, le desconoce, ya’ia’a,
ra’lli’ra’a, l-, qala’la’a, qara’la’a, ra’llii’a, la’lera’a.
se la’la’a; se da cuenta que.., conoce bien que..,
(c la’loxon)
laxataxahipi: sus descendientes, ỹ-,.
la’aamataxanaxat: su nombre, el apodo que da a otro.
laxa’: su envoltura. laxa’ lqahic; su vincha.
la’aashaxaua/ la’aajshaxaua: su compañero de carne que también es ser humano, su prójimo, su clase
de pez, animal, etc. ỹa-, qara-,. (c la’at)
laa’yi: su lugar ahí. ná’maq chi la’a’yi qomyipi; la
gente de ese lugar. (c la’a’, yí)
la’la’guit: le extraña, ya’laqa’guit/ qara’la’guit,
ia’lliya’guit, la’lera’guit.
la’daqate, aso: su estaca [de la carpa]. la’daqate ca
lauo’ na’daañi; la estaca de su carpa.
la’le, ana: su saliva, ỹ-, n-, qara’le, ra’ílii,.
naua ỹa’lee; mis salivas. (c na’le)
la’daxanaxac: su hincamiento que hace.
(c na’de, ỹa’yigui)
la’loxon: extraña, ya’loxonaq, ra’loxoñii, la’loxone’.
(c la’la’a)
la’daxanaxat: su hurgón ra’daxanaxachii,.
la’llaaqa’: parte blanda. lque’la la’llaaqa’; su lóbulo.
la’daxanqate, aso: su picana, tenedor, jabalina, horquilla, ỹ-, ra’daxanqachi’i’, l-, ~n-, qar-,
ra’daxanqachii, la’daxanqate’. (c ỹa’yigui, na’de)
la’llaaxai: blanda.
la’dec: su masa pisada, crubicada, apisonada, machacada, n-,. higo na’dec; torta de higos. (c ỹa’yigui)
la’maqataxanaxa: su justicia, ỹ-,- (v ra’maqataxan)
laxahi: duerman ustedes.
sqai Iaxaiỹo’; no duerman. (v laq)
laxaita: ustedes están durmiendo. (v laqata)
layaxanaxaqui: su guardería, su bolsillo. (c rayaxan)
layiloxo: su vergüenza, ỹ-, rayiloxo’e’, l-, n-, qar-,
rayiloxohi, layiloxo’/ layilqo’. nayiloxo lahi’; sinvergüenza, persona que causa vergüenza. (v ỹayiloqchit)
layiloxoc: su ira, su enojo, ỹ-, rayiloxoqui’, l-, n-,
qar-,rayiloxoguii, layiloxogue’.
layinaxanaxac: su engaño que hace.
layinec: su engañado, al que él engaña, ỹ-, rayinqui’, l-,n-, qar-, rayiñiguii, layingue’.
layoraxai, aso: oso hormiguero.
layoraxai late’e; oso grande [del circo].
laỹaac: su alegría, su alboroto, ỹaỹaac, raỹaaqui’,
l-,n-, qar-, raỹaaguii, laỹaague’. ‘ue da laỹaac; está
de iesta. (c raỹaacotac)
laỹaloxo: su demora.
laỹallieyaxac: su risa. n-,.
laỹalliguiric: su risa, ỹ-, raỹalliguiriqui’, l-, n-, qar-,
raỹalliguiriguii, laỹalliguirigue’. (v raỹaleguere)
pandorga.
la’deguesec: lo que él hinca, su masa. n-,.
laỹoxonata, ana: su barrilete,
ỹaỹoxonata; mi pandorga.
lavitari avitari’:
su
ra’alli’,la’al, la’al/na’al, qara’al, ra’allii, la’ale’.
eec so la’al; se va su espíritu, muere.
lavinñisec: lo del medio.
lavit: a la tarde. mashic lavit; ya es tarde. ma’ lavit;
después a la tarde. saqa’lavit; no es tarde todavía.
chita’gue lavit; recién es tarde.
vitári’; a mitad de la tarde. (c vit)
56
la’maqa’
la’aate’: sus casas de él. ỹ-, ra’aachichi’, l-. n-, qar, ra’aachiri, la’aate’. (v la’a’)
la’aaxa: 1. su confusión, alboroto, lío, su fealdad; 2.
su menstruación, ỹ-, ra’aaxa’e’, l-, n-,-qar-,
ra’aaxahi, la’aaqa’.
la’aaxai: está de mes ella, en regla, menstrúa.
(v na’á, la’axaic)
la’aayaxaua: su paisano, uno de su tierra, su coterráneo, su vecino, ỹa-, ra’aayaxaua’e’,
qar-, ra’aayaxauahi,.
la’ac: su esclavo, su siervo, ỹ-, ra’aqui’, l-, n-,
car-, ra’aguii, la’ague’. la’aqa; sus siervos varios,
qara’aqa, ra’axahi,. la’aquipi/’ la’aqaipi; sus muchos siervos. ra’aquüpi,. (c la’a)
la’ajnaxanaxac: su mirada, su exploración, ỹ-,ra—
qui’, l—gue´.
la’ajnaxanaxalate, ada: su torre mirador.
la’ajnaxanqajnec: su enviado para espiar.
layaxac: su producción, su fruto, su fructiicación,
su resultado. laỹaxague’; el fruto de los varios, los
varios frutos de él, los varios frutos de los varios.
la’ajnec: lo que él mira, espectáculo que él mira.
na’ajnec,. la’ajanqa; varios, na’ajanqa,.
laỹa’gue: sqa laỹa’gue; demás, en exceso. 1Pe4.3
la’al: su sombra, su alma, su espíritu, ỹa’al,
la’aqset/la’axaset: su defecto, ra’aqshichi’.
la’axaqa lo’o’: chismoso, inventacuentos.
la’deenataxanaxac: su pensar, su pensamiento, su
idea, su actitud, ỹ-,ra’deenataxanaxaqui’, l-, n-,
qar-, ra’deenataxanaxaguii, la’deenataxanaxague’.
yi la’deenataxanaxac loma’; su mente.
ỹoỹoota’a ca la’deenataxanaxac; cambia de idea.
Ia’deenataxanaxaco; sus varias ideas, ra—axagohi’,
ra’deenataxanaxagohi,. (c ra’deenataxan,
ỹa’den, na’ deenaxac)
la’deenaxaaaxa: su conocimiento, su sabiduría, ỹ-,
ra’deenaxanaxa’e’, l-, n-, qar-,
ra’deenaxanaxahi, la’deenaxanqa’.
la’deenec: lo que sabe, su conocimiento, ỹ-, ra’yiinqui’,
l-, n-, qar-, ra’yiiñiguii, la’deeriegue’. la’deenqaipi;
sus muchos conocimientos, su mucha sabiduría.
la’gaxanaxac: su acción de morder, su mordedura que causa, ỹ-, ra’gaxanaxaqui’, l-, n-, qar-,
ra’gaxanaxaguii, la’gaxanaxague’.
la’ira’que: la’ira’que qomi’; alivíenos, denos alivio.
la’maachic: su mentir, su mentira, ỹ-, ra’maachiqui’,
l-, n-, qar-, ra’maachiguii, la’maachigue’.
la’maqata sanaxac: su acción de guardar, su almacenamiento, ỹ-, ra’maqataxanaxaqui’, l-, n-,
qar-,ra’ maxataxanaxaguii, la’maxataxanaxague’.
la’maqataxanaxaqui: su depósito, su-guardería donde guarda algo, ỹ-, n-,.
ỹa’maqataxanaxaquiripi; mis muchos.
la’maqataxanqa’: su lugar de almacenamiento, ỹ,.
la’maqatec: lo que él guarda. la’maqatqa; sus varias
cosas guardadas, n-,.
la’maqa’: su signiicado, su forma, su oportunidad,
su paz. ỹ-, ra’maqachi’, l-, n-, qar-, ra’maxahi,
la’maqate’. qaica ca la’maqa’ nqai’en; le atormenta. qaica quet cá’maq la’maqa’; no puede ser verdad. (c la’maxa)
57
la’maxa
lecaic
la’maxa: su bienestar, su paz. ỹ-, ra’maxa’e’, l-, n-,
qar-, ra’maxahi, la’maqa’. paguec la’maxa queta’;
más valdría que...
la’meenaxat: su ungüento, su cosmético. nashic
la’meenaxat; ungüento o cosmético para la cara.
la’meenecsec: su objeto pintado, n-,. napal lahi´
na’meenecse; tumba pintada.
la’na: su aguja que usa, su aguijón, ỹa’na, ra’na’e’,
la’na, ‘na/ a’na, qara’na, ra’nahi, la’na’.
la’naxaset: su aguijón o espina, lo que le hinca, ỹ-. ra’naxashiehi’, l-, n-, qar-, ra’naxashichii,
la’naxasete’. (c ya’naq)
la’na’gue: su lazo.
la’ne’tegue: ensangrentado, empapado de sangre.
la’ne’teguelo qomi’; nosotros estamos ensangrentados.
la’ñaaqataxanaxac: su animación que hace, a-,qar-,.
(c na’ñaaqataxac)
la’ñaaqataxanaxat: lo que le da fuerza, su refuerzo,
su reforzante, ỹ-, ra’ñaaqataxanaxachi’, l-, n-, qar-,
ra’ñaaqataxanaxachii, l-e’.
ra’ñaaqataxanqachichi’; tus refuerzos varios.
la’ñaaqataxanqate’; sus refuerzos varios. 1TÍ4.6
la’ñaxac: su poder, su fuerza, su dureza, ỹ-,
ra’ñaxaqui’, l-, n-, qar-, ra’ñaxaguii, la’ñaxague’.
laiñaxanec: su campeón.
la’paqa’: su parte más honda del agua.
la’paqate’; sus varias partes profundas.
la’paxaqui:
su
estorbo,
ra’paxaqui’i’, qar-,.
ỹ-,
ra’paxagui´i’/
la’qaatecta’: quiere cerrarse un ojo.
(v laq, la’qaugui)
lca’acsec: su elegido, i-, rca’acshiqui’, n-, qar-,
rca’acshiguii, lca’acsegue’.
lca’acse’; sus varios elegidos. rca’acshichi’; tus varios elegidos. lca’acseripi; sus muchos elegidos.
lca’axanaxac: su escogimiento o elección que hace,
n-, rca’axanaxaguii,.
rcoỹeraxanaxaquillii; las lámparas de ustedes.
lcoỹeraxanaxat: su vela, su luz que ocupa en casa.
n- lcoỹeraxanqate; su linterna.
lcoỹeraxat: su luz que le ilumina.
lcoỹerqate: su lámpara que le ilumina. (v lcoỹeraxat)
lco’ic: lo que asa, su asado, i-, rco’qui’, n-, qar-,
rco’guii, lco’gue’. (c co’i)
la’qaatqa, naua: su idioma. (v la’qaatec)
lca’laqataxanaxa/ -c: su acción de dar vida o hacer
vivir, r—qui’, n-,.
la’qaugui: duerme adentro de.., pernocta adentro
de lla’qaugui, la’qa’iraugui, lla’xasqaugui,. (c laq)
lca’Iaqatec: su salvado, al que él salva. lca’laqatqa;
sus varios salvados. lca’laqatqaipi; sus muchos salvados.
la’qa’ñi: pernocta en tal lugar, la’qa’ira’ñi,
lla’xasqa’ñi, Ia’xaỹa’ñi.
la’qa’ñina; pernocta aquí. (c la’qaañi, laq)
co’oqset: su hijo, i-, rco’oqshichi’, n-, qar-,
rco’oqshichii, lco’oqsete’. lco’oqsete: su hija, i-,
rco’oqshichi´i’, n-, qar-, rco’oqshichii, lco’oqsete’.
lca’laxa: su vida, su salvación, i-, rca’laxa’e’, n-,
qar-, rca’laxahi, lca’laqa’.
lco’oxoc: su parto, sus hijos, n-,.
la’quiaaxat: del que él se queja, su acusado, ỹ-,
ra’quiaaxachi, l-, n-, qar-, ra’quiaaxachii,
la’quiaaxate’. la’taxanaxa, aso: el torbellino.
la’tec: su bosta, su estiércol, su excremento, su cagada. ỹ-, ra’chiqui’, l-, n-, qar-, ra’chiguii, la’tegue’.
huaqajñi la’tec; 1. estrella fugaz; 2. cierta clase de
hongo. (c ỹa’at)
la’uaachaqa’: su parte hinchada, su hinchazón.
(c na’uat)
la’ualaxanaxala’: su prestamista, que le presta, n-,.
la’uale, aso: su préstamo recibido en plata, su deuda
en plata, y-, ra’ualli’i’, qar-, ra’uallii, la’uale’.
(c ra’ualaxan, na’ualtecta’)
la’ualec: lo que él lleva prestado, su préstamo que recibe, su deuda, ỹ-, ra’ualqui’, l-, n-, qar-, ra’ualguii,
la’ualgue’. la’ualqa; sus varias deudas, ra’ualaxahi’.
la’ualec leta’a; su padre adoptivo.
lca’laxala’: su salvador, lo que le salva,
i-,rca’laxalachi’, n-, qar-, rca’laxalarii, lca’laxalate’.
Ica’laxaqui: su salvador, cosa para su salvación,
i-,rca’laxaqui’i’/ -gui’i’, n-, qar-, rca’laxaguii,
Ica’laxaqui’. Mat24.5
lca’laxaua: su compañero en vivir o ser salvo, i-,
rca’laxaua’e’, n-, qar-, rca’laxauahi, lca’laxaua’.
lconaxa: su rajadura, grieta, rendija. lconaxa’; sus
varias rendijas.
lcoñiita: su manojo que hace, su mazo, su puñado,
i-,n-, qar-, rcoñiitahi,.
lcoñiitaxanaxac: su apresamiento que hace, i-, r—
qui´. n-, qar-, r- -guii, l- -gue’. (c ncoñiitaxac)
lco’ỹaaqa’: su lugar para los pies. i-,.
lco’ỹaxala’: su plataforma [del carro], su rampa, su
andén, su andamio, su escalera, n-,.
(c co’uelecco’viñi, co’ỹaaxaic)
lco’ỹaxaric: su plan de hacer maldad, mama, picardía, astucia, gran inteligencia, i-, r—qui’, n-, qar-,
r~guii,l-gue’. (c co’ỹaxaraic)
le, ana: plantas con espinas. Gen3.18
la’qaañi: se queda de noche, pernocta, lla’qaañi,
la’qa’erañi, lla’xasaqañi, la’xahiỹañi, la’qarañi.
la’qaañi nqai´en; le hace pernoctar, la’qaashaxaua/
la’vii: ya hay varios. la’vii naua llaalqa; ya tiene varios hijos. (c ‘vii, ‘ue)
lcoñiitaxaset: su preso. n-,.
lcoñiitecse, aso: su presa, n-,.
la’xalenataxanaxac: su amenaza, su sentencia contra un reo. ỹ-, ra~qui’,.
lcoñiiteguesec: su preso, i-, rcoñiichiguishiqui’, n-,
qar-, rcoñiichiguishiguii, lcoñiiteguesegue’.
lcoñiitegueseripi/ tecseripi; sus muchos presos.
ncoñiiteguese’; varios presos.
la’qaataxanaxac: su mensaje que da. ỹ-, ra—qui’,
n-,qar-,. (c na’qaataxac, ỹa’xat)
la’xasqo’: su lugar de pasar-la noche o pernoctar.
lla’xasqo’, la’xasqochi’, la’xasqo’, na’xasqo’,
qala’xasqo’, la’xasqori, la’xasqote’. (c la’qaañi)
lcoñiraxa: su herida [abierta], su cicatriz [vieja],
i-, rcoñiraxa’é’, n-, qar-, rcoñiraxahi, lcoñiraqa lcoñiraxa’. lcoñirqate’; mis heridas, mis cicatrices.
la’qaataxanaxaua: su compañero en dar discurso,
en hablar, ra’qaataxanaxaua’e’, ra’qaataxanaxauahi,.
ra’qaataxanaxauachi’; tus varios compañeros en hablar.
Ia’xaỹaxac: su noticia recibida, lo que oye, su aviso
recibido, ỹ-, ra’xaỹaxaqui’, l-, n-, qar-,
ra’xaỹaxguii, la’xaỹaxague’.
lcopatoxonaxalate: su altar donde quema sacriicios. qar-,. (c ncopatoxolate).
lca’acse: su elegida, rca’acshi’i’, n-,.
lco’viichaxaqui: su nido.
lco’viichaxaquiripi; sus muchos nidos.
lcoñiitaxanaxaqui: su prisión que maneja, i-; rqui’i”-gui’i’, n-, qar-, r—i, l—’.
lcoñiitaxanaxat: su cadena o instrumento para apresarle a otro, i-, r—chi’, n-, qar-, r—chii, lcoñiitaxanqate’.
la’qaatec: su palabra, lo que dice, ỹ-, ra’qaachiqui’,
lco’ualaxanaxac: su celo, i-, rco’ualaxanaxaqui’, n-,
qar-, rco’ualaxanaxaguii, l-gue’.
lco’viichaqa’: su lugar donde anida, su nidal.
la’uaxac: su corriente, su caudal.
la’yaaxa, ana: su talón, ỹ-, ra’ỹaaxa’e’, l,-, n-, qar-,
ra’ỹaaxahi, la’ỹaaxal.
la’ỹoxolate: su cosa en que mira como espejo.
ya’ỹoxolate, ra’ỹoxolachi’i’, l-, n-, qar-,
ra’ỹoxolachii, la’ỹoxolate’. (c ra’igui, ra’igue)
lco’taxa: su pureza, su santidad, qar-, rco’taxahi,.
(c co’teeta)
lcomeena: su abuela, i-, r ecomeena’e’, n-, qar-,
rcomeenahi, Icomeena’.
la’qaachaxau-a/la’qaashaxaua:
la’qaataxanqajnec: su enviado para hablar, su mensajero, su testigo, ỹ-, ra’qaataxanqajanqui’, n-,
qar-,. so qota’a la’qaataxanqajnec; el profeta de
Dios. na’qaataxanqajanqa; varios testigos.
na’qaataxanqajanqaipi; muchos.
lco’taqa’: su lugar limpio.
lco’ue’,na: su huevo. lco’ueete’; sus varios huevos.
(c nco’ue’, co’o)
la’uallo’lli’, aso: su préstamo pequeño recibido.
(c la’uale, la’ualec)
la’xalec: lo que él ve, lo que él avista, ỹ-, ra’xalqui’,
l-,qar-, ra’xalliguii,. (c ỹa’xalen)
lco’oxoqui: su útero. (c co’o)
lconaxac: su cuidado que da. r-qui’, qar-,. (c cochaq’
la’piichaxala’: su anitrión.
ra’piichaxalachi’; tu anitrión.
la’qaachaxaua: su compañero de idioma [habla el
mismo idioma], ỹ-, ra’qaashaxaua’e’, l-, n-, qar-,
ra’qaashaxauahi, la’qaashaxaua’.
na’qaashaxaua’; son compañeros del mismo idioma.
58
l-, n-, qar-, ra’qaachiguii, la’qaategue’. i’taxajñi da
la’qaatec; promete. qaicaua la’qaatqa; es mudo.
ra’qaataxahi’, ra’qaataxahi,. na’qaatqaipi; muchas
palabras, conversación. ra’qaataxai’ipi; tus muchas
palabras. (v la’qaatqa, na’qaatec)
lcopatoxonaxala’: su altar, n-,.
lcopatoxonaxat: su material para construir altar.
(c copata’a, ncopatoxonaxalate)
lcoỹeraxanaxaqui, añi: su luz, su mecha, su lámpara, rcoỹeraxanaxaqui’i -gui’i’, n-, qar-, r- -guii,.
qarcoỹeraxanaxaqui’; nuestras lámparas.
le-/ li-: que se quede. leneetagui; que se quede ensartado. leueetagui; que se quede en el ichero. leueeto’ot; que se quede abajo así nomás.
leneeto’ot; que se quede abajo ijo. le’neetari’;
que siga así. chaqai seuetagui; me quedo ensartado,
(c le’neetari’)
lecaachigui: su capacidad.
lecaachiguiñi: su distancia alrededor [de un pueblo],
su extensión, su ancho, su anchura,
lecaata: su tamaño. lecaate’; de varios.
lecaatolli’; chiquitita.
lecagui: su anchor o anchura.
lecaguiñi: su ancho, su grandor. lecalliñi; su anchura
de varios.
lecaic: grande, su grandeza, icaic, recaiqui’, necaic,
qarecaic, recaiguii, lecaigue’.
chalego lecaic ỹale; un gran hombre.
chalego lecai na´lliripi; un gran ejército.
59
lecalliñi
lecalliñi: su anchura de varios. ‘xoic lecalliñi; ancho. (v lecaguiñi)
lecat: su cuchillo, su espada, metal, ierro, llicat,
re-/ lecachi’, lecat, lecat, qaret-/qalecat, recachii/
lecachii lecate’. lecat lahi; un ierro. lecat lo’o; metalúrgico. llecachi; mis varios cuchillos. lecachi; sus
varios cuchillos. lecaachiri; los varios cuchillos de
ustedes. lecaachiripi/ lecaachipi; sus muchos cuchillos. Iecatoqui’; su cortaplumas.
lecata, ana: tacho, tarro, balde. (v necata)
lecaugui: grande el grupo, numeroso. lecauguíi; muchísimos, una multitud.
leca’gue: su anchor. da leca’gue; su anchor.
leca’tegue: su anchura.
lecmaxaic: malo, loco, descontrolable.
so ne’ec lecmaxaic; espíritu malo. (c neleguemaxat)
llidiỹaugui, qale-, lliyaaqaugui,- (c lediỹalec)
ledo: su mal agüero, ido, redo’e’, nedo, qaredo, redohi, ledo’.
ledoonaxa: su veneno, su envenenar. (v idoon)
ledoonqatec: al que él envenena. (c idoon)
leela: vilela , grupo indígena conocido por los mocoví.
leenaxat: su nombre, yeenaxat, qadeenaxachi’, leenaxat, neenaxat, qodeenaxat, qadeenaxachii, leenaxate’/ leenqate’. sqa yeenaxat; no es mi nombre.
se qadeenaxachi’; no es tu nombre. sqai leenaxat;
no es su nombre. sqai neenaxat; no es nombre.
leenqateripi; sus muchos nombres.
leenqashaxaua: su tocayo, y- qadeenqashaxaua’e’,
l-, n-, qod-, qadeenqashaxauahi, leenqashaxaua’.
leenqate’: el nombre de ellos. (v leenaxat)
lelaqsoqo’/ lelaxasoqo’: su lugar de dormir, su dormitorio, relaqsoqochi’, lelaxasqote’.
lemanaxa: su costa, su orilla [del lago]. da lemanaxa so ca’megue; el otro lado del valle.
lelaqsoxoqui/ lelaxasoxoqui: su dormitorio, su mosquitero, su tiempo de dormir, relaxasoxogui’i’,.
lemaqachic: 1. su honor recibido, su condición de
recibir alabanza, su encanto; 2. su iesta, i-, remaqachiqui’, le-, ne-, qare-, remaqachiguii, lemaqachigue’. lemaqachico; sus varias iestas, remaqachigohi,. lemaqachiquipi; sus muchas iestas.
lelauaqa’: su lugar de muerte, el lugar de su muerte.
relauqachi’,. lelauaqate’; sus tumbas.
lelauaxa: su muerte. i-, relauaxa’e’, le-, ne-, qare-,
relauaxahi, lelauaqa’.
lelauaxat: su veneno que le mata, i-, relauaxachi’,
le-, ne-, qare-, relauaxachii, lelauaxate’.
lelauaxaua: su compañero en la muerte, mueren los
dos.yi-, relauaxauahi,.
ỹileuaxaua; moriremos los dos. Jue16.30.
lelaxac: su dormir, su sueño, ilaxac, relaxaqui, le-,
ne-, qare-, relaxaguii, lelaxague’. (c laq)
lelaxase, añi: su aleta dorsal. (c lelaq)
lecocho’quí’: un corto tiempo, un rato, poca cantidad. (v cocho’qui’)
leesat: espinar.
legaxa, ada: la zarza, planta con espinas. Luc6.44
lelaxasec: 1. de la espalda; 2. su cumbrera, tirantes,
tijeras de la casa.
lecolaxa: su color azul. (c icolaq)
legaxanaxat: su apodo, lo que le llaman, yi-,
qad~chi’,l-, qod-, qad~chii, l-e’.
lelaxasoqo’/ lelaqsoqo’:
lecolaxaic: moro, tordillo, barroso, [caballo blanco
con un poquito de negro]
legaxasete, aso: su bulón [removible], su sujetador.
lecolaxaraic: lagarta pequeña.
leho’/ leuo’: su sangre.
leconaxanaxat: su pinza.
lelaata: su esclava, su enviada, su carta enviada, i-,
relaata’e’, le-, ne-, qare-, relaatahi, lelaata’.
lelaatal; sus varias sirvientas.
’lelaataipi/ lelaatallipi; sus muchas sirvientas.
-ñilata; lo mando acá. (v nela’, lelaatec)
leconaxanqate, aso: su tenaza.
leconec: su agarradero, su asidero, ne-,. leconqa;
sus varios. (v icona)
leconecsec: lo que él agarra, su presa, iconecsec, ne-,.
ledaaqa’: su tiempo libre para algo, su oportunidad,
i-, redaaqachi’, ne-, qare-, redaaqari, ledaaqate’.
ledam: su ombligo, i-, redami’, ne-, qare-, redamii,
ledame’. so ledam lequet; su cordón umbilical.
ledamshaxaua: su hermano carnal.
nedamshaxaua’; hermanos carnales. (c ledam)
lelaataxanaxac: su mandato que da, su mandamiento, su ley que da. i-, re-qui’, le-, ne-, qare-, relaataxanaxaguii, lelaataxanaxague’. lelaataxanaxaco;
sus varios. nelaataxanaxaquipi; muchas leyes.
relaataxanaxagohi’; tu mandato que das.
lelaalaxanqate, aca: su vara de mando, su cetro.
ledaxaqui: para su trabajo o actividad.
neuaxaquiripi; muchos para e! trabajo. (c reda)
lelaatec: su esclavo, su sirviente, su enviado, i-,
relaachiqui’, le-, ne-,_qare-, relaachiguii, lelaategue’. so Jesús lelaatec; el apóstol de Jesús.
so nelaatec queso Jesús; el apóstol de Jesús.
so qota’a lelaatec chicqashiguim; el ángel.
lelaatqa; sus varios siervos. relaataxahi’; tus varios
siervos. relaataxahi; vuestros varios siervos.
relaataxai’ipi; tus muchos siervos. qarelaatqaipi;
nuestros muchos... relataxahipi; vuestros muchos...
ledaxaset: su quehacer, i-, redaxashichi’, le-,.
idaxaseteripi; mis muchos quehaceres.
lelamaxa: su ruido, su sonido, ne-,. lelamqa’; el ruido de ellos.
ledec, ñi/ añi: su amante ilegítimo, su prostituta.
ledega, añi; su amante, ỹ-, riyiqui’, nedec, qaredec,
riyiguii, ledegue’. (c nedequen) (no es igual a lerec)
lelamecse, ana: lo exprimido.
ledaxac: su movimiento, su trabajo, su actividad, su
diligencia, i-, redaxaqui’, ne-, qare-, redaxaguii, ledaxague’. (c reda)
ledaxanataxanaxac: su molestia que hace, se molesta en hacerlo.
lediỹalec: lo respeta, lo teme, no lo quiere tocar.
llidiỹalec, ledi’ralec, qale-, lliyaaqalec,
leyiiỹalec, leyiralec.
lediỹaugui: no quiere entrar en.., teme entrar en...
60
leñatee
lelamecsec: lo que exprime, lo exprimido, ne-,.
lelamecse’: las leches que él ordeña, i-, relamecshichi. le, ne-qare-, relamecshiri, lelamecse’. (v nelam)
lelaq: su espalda, su lomo, su techo, ilaq, relaqui’,
lelaq. nelaq, qarelaq, relaxahi, lelaxai’.
lelaq lpi’nec; su espinazo.
lelaxasoxoqui/ lelaqsoxoqui:
leleetecta’: se alborotan ellos o ustedes, nos alborotamos. (v leliỹata’)
leleguemaxa: su maldad [como de espíritu malo].
leleguemqa’; la maldad de ellos.
leletaxat: lo que usa para regar [cosa masculina].
leletqate, ana; lo que usa para regar [cosa femenina]. (v ilet),
lemaqajnataxanaxa/ -c: su alabanza que hace, su
exaltación que hace, su iesta que hace, i-, re~’e’,
le-, ne-, qare-, re~hi, le—’,
lemaqajnataxanaxaquipi; sus muchas iestas.
lemaqajnataxanaxaqui: para su iesta.
lemaqajnatec: su alabado, gloriicado, su cosa importante, i-, remaqajnachiqui’, le-, ne-, qare-,
remaqajnachiguii, lemaqajnategue’.
lemaqatet: su adorno, su condecoración, su señal de
importancia, lemaqatete’.
qaremaqatet; nuestra condecoración. qaremaqateteripi; nuestras señales importantes.
lemaxasoxonqate: su palo [para empujar, para
arrear animales, para remar barco], i-, re—chi’i’,
ne-, qare-, re-chii, le--’.
lemeenaxanaxala’: su mesa de cambios o ventas, su
mostrador de ventas, ne-,. ne—axalateripi; muchas.
lemeenaxanaxaqui: su casa de comercio, ne-,.
lemeenaxanqajnec: su comerciante que emplea.
-qajnqaipi; muchos.
leloleguese, ana: su torta frita,
lemeenec: su cosa para vender, su mercadería para
venta, i-, remiinqui’, ne-, qare-, remiiñiguii, lemeenegue’. lemeena; su cosa femenina para venta.
(c nemeenec)
leloquiaxac: su lucha, i-, ne-, qare-,. Flp 1.30
(v reloqui)
lemeetaxanqate, acá: su pala ancha.
(c remeetaxan, imeet)
leloquiaxaua: su contrincante, su rival, su opositor.
leloxoiqatecse/ leloxoiqateguese; su cargo de dirigente de una Iglesia, qareloxoiqatecse, reloxoiqachicshii.
lemicse’/ limicse’:
leliỹata’: se alborotan entre sí. (v leleetecta’)
leloxoiqatecsec/ leloxoiqateguesec: su cargo de
jefe, i-, reloxoiqachicshiqui’, le-, ne-, qare-, reloxoiqachicshiguii, leloxoiqatecsegue’.
leloxoiqa’: su lugar de vigilancia, reloxoiqachi’,.
leloxoỹaxac: su posición, su manera de proceder, su verdad, i-, reloxoỹaxaqui’, le-, ne-, qare-,
reloxoỹaxaguii, leloxoỹaxague’.
so nashillipi ỹo’ueetegueñi na leloxoỹaxaquipi; la
Junta Suprema o Sanhedrin. da mese leloxoỹaxac;
lo que es falso, la falsedad.
leloxoỹaxanatec: su agregado. añi leloxoỹaxanata;
su agregada [esposa], o sea su concubina.
reloxoỹaxanata’e’ipi; tus muchas. (c iloxoỹaxañiguit)
leloxoỹaxaua: su coesposa.
lellipaxac/ lillipaxac: su mamada.
lemiitaxanaxac/ limiitaxanaxac: su búsqueda, su
juzgamiento que hace, i-, re~qui’, ne-, qare-, re—
guii, le-gue’.
lenaqsoxonaxac/ lenaxasoxonaxac: su tirada o acción de tirar, ne-,. (c inaq)
lenat: su uña, su pezuña, su garra, inat, renachi’,
nenat, qarenat, renachii, lénate’. iñachi’; mis varias
uñas. renajchi’, lenachi’, nenachi’, qarenachi’, renachirii, lenachi’.
lenataxanaxac: su pregunta o preguntar, i-, re-qui’,
ne-, qare- re-guii, le—gue’. lenataxanaxaquipi; su
mucho preguntar. (c inat, nenataxac)
lenataxanaxalate: su carta de preguntar. renataxanaxalachii,. 1CO7.1 (c inat, renataxan)
leñatee: su consultor, al que él pregunta, inatec,
renachiqui’, lenatec, nenatec, qarenatec, renachiguii, lenategue’. lenatqaipi; sus muchos consultores.
61
lenaxasoxonaxat
lenaxasoxonaxat: lo que tira, su proyectil.
aso lenaxasoxonaxat lahi’; su honda. (c inaq)
lenaxasoxonqate, aso: su proyectil para arrojar, su
honda, su arma arrojadora. aso lahi’ aso
lenaxasoxonqate qa’; su honda.
lenaxasoxoqui: su honda.
leneetagui: que se quede ensartado, leneesagui.
(v le-)
lenoteguesec: su hijo robado [no con su esposa], ilegítimo, i-, qare-, renochiguishiguii, lenoteguesegue’.
lenoỹaxai: lores, sus lores. ana peue lenoỹaxai;
lores del campo. ana qo’paq lenoaxai; lores de árboles. (v renohi)
lenoỹaxaic: crespo. (c renohi)
lepachigui: le envuelve [una nube]. (c lepatetagui)
lepagaxallic: su insistencia, su requerimiento, exigencia, paciencia, persistencia, i-, repagaxalliqui’,
ne-, qare-, repagaxalliguii, lepagaxalligue’.
lepagaxat: su insistido, su preferido, i-, repagaxachi’, le-, ne-, qare-, repagaxachii, lepagaxate’.
1TÍ5.21 (c lepagaxallic)
lepajlec: da la vuelta sobre algo, va alrededor de
algo. llipataxalec, lepachilec,. lapajlgoto; los cubre.
lepajta’: lo enrolla, lepachireta’, qale-, llipataxata’,
lepachiỹata’, lepatereta’.
leparaxanaxac: su cazar, su caza, i-, re—qui’, le-,
ne-, qare-, re—guii, le—gue’.
lepataxañigui: le envuelve en algo.
lepataxaqui: su envoltura propia, su pañal propio.
repataxagui’i’, repataxaguii,.
lépate, ana: tela, género en rollo.
lepategue: lo envuelve [un cuerpo], lepachitegue,
qalepategue, llipataxague, lepachiigue, lepajtegue.
lepeetec: su cálculo, su parecer, lo que le parece. ipeetec, ripiichiqui’, nepeetec, qarepeetec,
ripiichiguii, lepeetegue’.
leseequete’oga: está cerca de.., leseequete’oga
nqai’en; lo acerca a..,
lépetaxanaxat: su comida escasa, i-, re—chi’, le-,
ne-, qare-, re-chii, le—e’,.
leseeque’ta/ seeque’ta: cerca de..,
lepitaxat: su cosa codiciada, i-, repitaxachi’, le-,
ne-, qare-, repitaxachii, lepitaxate’. (v ipiteta’a)
lepoxolaxanaxala’: su tropiezo de siempre, la cosa
sobre la cual siempre tropieza, ne-,.
lequeetenaxanaxat: su correa, cuerda,.soga, atadura [con que ata a otros], ne-,. (c lequet)
leseeque’ta’uegue: sigue cerca yendo.
lesega: su distancia hasta ahí.
paguec lesega; lo más lejos.
lesega’a: 1. su distancia adentro [en un pueblo];
2. su valor. paguec lesega’a; es de mucho precio o
valor, es caro, un tesoro.
leseguec: su distancia afuera.
leraxanaxac: su literatura que escribe, su acción de
escribir, ne-,.
leso: sus escamas, su cascara [de árbol].
leraxanaxala’: su tabla donde escribe, ỹiraxanaxala’,.
leraxanaxalate, aso; su libro que escribe.
leraxanaxaqui: su escritorio o su tiempo para escribir.ne-,.
leraxanaxat: su tinta que usa para escribir, su lápiz, ne-,.
lesegueta/ lesecta: su distancia al otro lado.
lesoochi: su cansancio, i-, resoochii, qare-, lesoochi’. (c isot)
lesotaxa: su ternura.
lesoỹaqa’: su parte-arrugada, i-, resoỹaqachi’, le-,
ne-, qare-, resoỹaqari, lesoỹaqate’.
leta’a: grande. leta’allípi; son grandes, gigantes,
enormes. Mat20.25
leta’al: sus padres [padre y madre], ita’al, qata’alli’,
leta’al, neta’al, qareta’al, qata’allii/ reta’allii, leta’al.
saua ‘auaxaqa leta’al; sus antepasados.ita’alolqa; mis
queridos padres. qata’alli’ipi; tus padres.
leta’allipi: grandes, ne-,.
‘imqaipi leta’allipi; casas grandes.
leta’añaxaua: su hermano o hermana del mismo padre, pero de distintas madres, i-, re—’e’, le-, ne-,
qare-, re-hi, leta’añaxaua’. nera’añaxauaripi; grupo
con el mismo padre.
leta’guellic: el caracol, moja su ruta. (c ilet, llic)
lesoỹaxa: su condición de arrugada, i-, resoỹaxa’e’,
ne-, qare-, resoỹaxahi, lesoỹaxa’. (c isoỹaxat)
lete, acá: su mancha, su raya. letee; varias manchas, rayas. letellipi; muchas manchas, rayas.
lere: un libro, su libro. lliyo’lli’; su librito. lerel; varios. -lerellipi; muchos. (v nelere)
leshintari’: sigo así. (c le’neetari’)
lete, ca: sus basuritas, su pedacito. loq lete; su migaja que come. lete na pan; migajas de pan. ‘ue na
lete na huaxaỹaq; hay basuritas en el agua. ca lete
loma’; un basural. (c lichooqui’)
lerec: su escrito que hace, su letra que escribe,
ỹirec,qayiriqui’, lerec, nerec, qoderec, qayiriguii. leregue\lerqa; sus varios escritos. ỹirqa, qaderaxahi’,
lerqa, nerqa, qoderqa,. lerqaipi; sus muchos escritos. (contrastar ledec)
lerecse, acá: su escrito que hace, ỹirecse,
qayiricshi’i’, nerecse, qoderecse, qayiricshii, iereese’. nerecse’; varios escritos, ỹirecse’, qayiricshichi’, qayiricshirii,. nerecseripi; muchos escritos.
lesalaxa’: su humo. lesalaxaripi; su mucho humo.
(v nesalaxa’)
lesallaqataxanaxaqui: su balanza, ne-, qare-,.
lesallaqatec: su pesa.
lesallaxa: su riqueza, su peso, i-, resallaxa’e’, ne-;
qare-, resallaxahi, lesallaqa’.
letaguillic/ leta’guellic: la babosa [moja su camino].
(c llic, ilet)
letana, acá: su señal, su bandera, i-, ne-,. (v letanec)
letanaxanaxac: su darse cuenta, su experiencia. retanaxanaxaguii,. (v retanaxan)
letanaxanqate, acá: su marca que
retanaxanqachi’i’, ne-,. (c netanqate)
usa.
i-,
letanec: su marca que hace, su linea trazada, itanec, retanqui’, netanec, qaretanec, retañiguii, letanegue’.(v letana)
letaxaỹaqa’: su lugar para dar discurso, su tribuna,
i-retaxaỹaqachi’, le-, ne-, qare-,
retaxaỹaqarii, letaxaỹaqate’.
letelaxa: su cuidado, su interés, su-preocupación. i-,
leteraxa: su oxidación, su herrumbre, su moho.
(c iterañi)
leteraxaic: viejo [libro, ropa], mohoso.
leteraxai; vieja, mohosa. (c iterañi)
leuacqataxanaxac: su desparramo que hace, su
lepeetaxauaxa: su duda, repeetaxanaxahi,. (c peeta’a)
leseequeta’chi: cerca uno del otro, o entre varios.
letaxaỹaxaquí, añi: su sala o tiempo de discurso.
leseca’oga: cerca, su distancia de adentro hasta
afuera (c lesega’a)
leteguese, acá: su riñon, i-,.
letoc: su victima, su presa, netoc, letogue’.
letoqo; sus varias víctimas,
leseequejlec: se leseequejlec; no se acerque a..,
leseeca’a: cercano a...
leteesec: su sobrino [hijo de su hermana o hermano], i-, richiishiqui’, le-, ne-, qare-,
richiishiguii, leteesegue’.
leto: viejo, de antes, antiguo, ne-,.
ladonaxanec leto; su yerno de antes [está rota la
relación por muerte o divorcio].
lepe/ pe:
lesallaxaret: su contrapeso, su ancla.
leteese, acá: su sobrina, i-, richiishi’i’, le-, ne-,
qare-, richiishii, leteese’.
letaxaỹaxac: su discurso, sermón, consulta, discusión en grupo. i-,retaxaỹaxaqui’, le-, ne-, qare-,
retaxaỹaxaguii, letaxaỹaxague’.
letaxaỹaxanqajnec: su enviado para hablar,
su lenguaraz, su representante, su profeta,
retaxaỹaxanqajñiguii,. retaxaỹaxanqajanqui’pi;
tus muchos. so letaxaỹaxanqajnec lqoshaxaua; su
abogado. ñi letaxaỹaxanqajnec na qomyipi quena’
qaretaxaỹa’pegue’ ñi qota’a; el sacerdote.
letaxaỹaxanqajna; su profetisa.
lepateta’piguit: se da vuelta hacia algo, vuelve al [pecado], llipateta’piguit, lepachisa’piguit,
qalepateta’piguit, llipatqata’piguit,
lepachita’piguit, lepatesa’piguit.
letaxaỹaxaua: su compañero en hablar, su espíritu
adivino. Matl.18 leta’a; su padre, ita’a, qataa’i’,
neta’a, qareta’a, qata’ahi/ qataa’i, leta’a’.
la’ualec leta’a; su padrastro. qota’allipi; nuestros
padres, los dioses. qareta’allipi; nuestros antepasados. itaa’i’; tú mi padre.
leraxanqajnec: su secretario, su escribano.
lepatetalec: está enrollado.
lepateta’gue: lo envuelve [un cuerpo humano],
qale-,. Luc2.12
leseeque’ejta: cerca de la orilla.
leseguegue: su distancia (de viaje, o en camino trazado) paguec leseguegue; más distancia de camino.
(c lishiguiñi)
lesalaxat: su vómito, isalaxat, resalaxachi’, le-, ne,qare-, resalaxachii, lesalaxate’.
lepatetau’a: da la vuelta a algo. llipatetau’a,
lepachisau’a, qalepatetau’a, llipatqatau’a,
lepachitau’a, lepatesau’a.
letaxaỹaxaqui: su medio para hablar, i-,
retaxaỹaxagui’i’, ne-, qare-, retaxaỹaxaguii,
letaxaỹaxaqui’. retaxaỹaxaquichi’; tus varios.
retaxaỹaxaqui’i’ipi; tus muchos. netaxaỹaxaquiripi;
muchos. so letaxaỹaxaqui ñi qota’a; el profeta de Dios.
lequet: su atadura, soga, collar [de animal], o cuerda [de guitarra], iquet, riquichi’, ne-, qare-, riquichii, lequeete’. lequeeteripi; sus muchas ataduras.
riquiichiri; varias ataduras propias de ustedes.
iqueete’; mis varias ataduras propias.
lepatetagui: lo envuelve [con un lienzo], lepachisagui,. (c lepachigui)
lepatetashiguim: sube en forma de espiral.
62
leuacqataxanaxac
letogaxa: surojo,-su rojez. i-, retogaxa’e’, le-, ne-,
qare-, retogaxahi. letocqa’. naue’ letogaxa; púrpura.
letogaxaic: rojo, colorado. letogaxaqa; varios.
leuarec: su costura, ne-,.
63
leuagaxa
destrucción que causa.
fácilmente, qal-, lliuotaqa’ta,. Apo9.15
leuagaxa: su paz, su tranquilidad, i-, reuagaxa’e’,
le-, ne-, qare-, reuagaxahi, leuagaqa’. Job39.5
leuotqajantec: le mata en el acto, le contesta en el
acto. lliuotqajanqatec.
leuagaxaric: su bondad, su amabilidad, reuagaxariqui’, neuagaxaric,.
leualaxainataxanaxac: su inmorahda sexual,
su fornicación.
leualaxait: su juguete. se neualaxait; es santo, no
es juguete.
leualaxavic: su paciencia, i-, reualaxaviqui’, ne-,
qare-, reualaxaviguii, leualaxavigue’.
leualoxonqaishic: su pecaminosidad, maldad, estupidez, locura, i-, reualoxonqaishiqui’, ne-, qare-,
reualoxonqaishiguii, leualoxonqaishigue’.
leuallaxauqa’: su lugar de juego, su plaza.
reuallaxauqachi’, reuallaxauqari, leuallaxauqate’.
(v reualaxaue)
leuallaxaviaxac: su diversión, su juego.
leuanata, acá: su conocida, iuanata, reuanata’e’,
reuanatahi, leuanata’. (c leuanatec, iuana)
leuanatec: su conocido, iuanatec, reuanachiqui’,
neuanatec, reuanachiguri, leuanategue’.
iuanatqa; mis varios conocidos. (c lauanata)
leuanaxanaxac/ lauanaxanaxac: su-visión, su revelación, reuanaxanaxaqui’, re—guii,.
leuaxaic: muerto. leuaxai; muerta.
leueetaxanaxa: su dolor, i-, reueetaxanaxa’e’,
reueetaxanaxahi, leueetaxanaxa’. (c-iuet)
leuogoxo: su entusiasmo, esfuerzo, procurar,
preocupación, angustia, alicción, i-, reuogoxo’e’,
ne-, qare-, reuogoxohi, leuogoqo’.
leuolec: lo que él/ ella cocina, su guiso o sopa que
hace, su guisado, i-, reuolqui’, na-, reuolguii, leuolgue’. leuolec li’i; su caldo.
leuo’, naua: su sangre, iuo’, reuochi’, leuo’, neuo’,
qareuo’, reuorii, leuote’.
naqueta’pe naua leuo’; tiene derrame de sangre.
iuoripi; mi sangre. reuochi’ipi/reuori’ipi; tu sangre.
leuoripi; su sangre.
leviigaxanaxac/ liviigaxanaxac: su acción de tocar
la guitarra.
leviigue/ liviigue: su instrumento de música [guitarra. acordeón, arpa], lo que se toca con los dedos,
iviigue, reviigui’i’, reviiguii, leviigue’.
le’coota, añi: su rodilla, i-, re’coota’e’, re’cootahi,
le’coota’. le’cootal; sus rodillas. i’cootal,
re’cootalli’, ne-, qare-, re’cootallii, le’cootal.
le’ec: su contenido, lo de adentro, un miembro, una
que pertenece a.., oriundo de.., i’ec, ri’qui’, ne’ec,
qare’ec, ri’guii, le’gue’. ne’equipi; muchos miembros, moqoit. le’ec; indígena mocoví. (v lase)
le’eetaxat: su cosa que le da gozo, el objeto de su
gozo. i’eetaxat, re’eetaxachi’, ne’eetaxat,.
le’en: ¡deja!, no incluido, excluido, sin. le’ne’; los
varios no incluidos. le’en nqai’en; lo rechaza, lo
abandona. shic, le’en acá ỹoxoqui; voy sin bolso.
le’en dajo; deja eso, déjalo.
le’guemataxac: su visión en sueño, su sueño,
i’-, re’guemataxaqui’, ne’-, qare’-,
re’guemataxaguii, le’guemataxague’.
re’guemataxagohi’; tus varias visiones.
le’guenaxala’: su refugio, i-, qare-,.
le’gueníixanaxac: su prueba que hace.
le’guenaxaqui: su refugio, i-, re’guenaxagui’i’,.
le´guenec: su prueba que hace, i-, qare-,.
leuoose: lo que cocina [zapallo, batata], reuooshi’i’,
reuooshii, leuoose’.
le’guenqa’: su refugio, su fortaleza, ne-, re’guenqari.
le’guenqate’; sus varios.
leuoosec: lo que cocina [carne], reuooshiqui’,
reuooshiguii, leuoosegue’.
le’laalec: su colcha, su frazada.
le’laalqo; sus varias frazadas.
leuore’tegue: manchado de sangre.
le’laalo, aso: su capa.
le’laalqo; sus varias capas. Mrcl0.50
leuoripi: su sangre. (v leuo’)
leuoshaqa’: su cocina [abierta].
leuoshaxanqajnec: su cocinero empleado.
leuoshaxanqajna; su cocinera empleada.
le’laxa: su admiración dada, i’laxa, re’laxa’e’, le-,
ne-. qare-, re’laxahi, le’laqa’. ná’maq ỹo’uet ca
ne’laxa: las maravillas.
leuoshaxaqui: su olla para cocinar, ne-,
le’legaxanqate, acá: su escoba. (c i’lec, re’legaxan)
leuotauec: instantáneamente, de golpe.
le’loxolaxa: su temblor. le’loxolaxa na-laua;
terremoto. lé’loxolaxaripi; muchos. (c i’loxol)
leuoteta: sin demora, pronto. aỹim leuoteta quiyim..; sin demora yo.., qomi’ leuotete’ quiyim..;
sin demora nosotros... (c chaqa’ma’)
leuote’ta: está listo para.., enseguida lo encuentra,
64
limiitaxanaxac
le’maxasoxonaxat: su instrumento para sacar agua
[polea, cuerda, etc.].
re’maxasoxonaxachi’/ -aqchi’,ne-,. (c i’maqot)
le’maxataxaric: su rectitud, su buena conducta.
‘maxataxaric,. (c ‘maxataxaraic)
le’naxanaxa/ -c: 1. su burla que hace; 2. su hechicería que hace, ne-, re’naxanaxaguii,. (v ne’naxac)
le’naxanaxaqui: su brujería, su hechicería.
re’naxanaxaqui’ipi; tus muchas burlas, ỹo’ueetetac
ana le’naxanaxaqui; está haciendo brujería.
Apo22.15
le’naxanaxaric: su generosidad, su caridad, qare-,
re’naxanaxariguii,. (c ‘naxanaxaraic)
le’naxat: del que se burla, el objeto de su risa. ne-,.
le’xoyaxac: su sufrimiento, su sufrir. i-, re—i’, ne-,
qare-, re-guii, le’xoryaxague’. (c le’xoric)
le’xoryaxaqui:
su
tiempo
de
sufrimiento.
re’xoryaxaquichi’; tus tiempos de sufrir.
qare’xoryaxaqui’; los tiempos de nuestro sufrimiento.
le’xoryaxaua: su compañero en sufrimiento, qare-,.
li-/ le-: lishintari’; sigo así. le’neetari’; sigue así. (c
le’neetari’)
lichaaxa: su humo.
lichaxasec: su cosa que cortó, ni-,,
lichaxasoxonaxat/ lichaqsoxonaxat: su hoz, su cortador, su serruche, richaxasoxonaxachi’, ni-, richaxasoxonaxachii,.
le’nec: el objeto de su risa, su hazmerreír.
lichi: su pierna, i-, richi’i’, nichi, qarichi, richii,.
(v lichil)
le’neetari’: sigue así. lishintari’, li’ñiisari’,
lishinqatari’, li’ñiitari’, le’neesari’. (c le-,’neetari’)
lichic: su peligrosidad, ichic, richiqui’, nichic, qarichic, richiguii, lichigue’.
le’neete, acá: su úlcera abierta, su llaga que se
agranda, su grano en el cuerpo, i’neete, ri’ñiichi’i’,
le’neete, ne’neete, qare’neete, ri’ñiichii, le’neete’.
lichicshaqate, acá: su anillo, i-, ni-,.
lichigoxosoxonaxac: su molienda [acción]. lichi-
le’ne’: su enfermedad, i’ne’, riñichi’, le’ne’, ne’ne’,
qare’ne’, ri’ñirii, le’nete’.
guec: su roedura, su molienda [producto]. richiguiqui’, ni-, qari-, richiguiguii,.
le’ne’: deja los varios. (v le’en)
lichiguiraxa: su podredumbre.
le’pala, aso: el fruto de su rebusca, re’pala’e’,.
le’palec; el fruto de su rebusca.
lichiic: su productor. uva lichiic; viña, lo que produce uvas. lichiiqui; sus varios,
le’palaxanaxac: su rebusca, su rebuscar, i-, qare-,.
lichiinaxanaxat: su incienso, i-, ri—chi’, ni-, qari,richiinaxanaxachii, li—e’.
le’palaxanaxat: su recogido, re’palaxanqachi’,.
le’paloxo: su ampolla que sufre, i’paloxo,
re’paloxo’e’,ne’paloxo, qare’paloxo, re’paloxohi,.
le’taxaloxo: sus malos actos, su maldad,
i-,re’taxaloxo’e’, ne-, qare-,
re’taxaloxohi, le’taxaloqo’.
le’taxanata,
añi:
su
corazón,
i’taxanata,
re’taxanata’e’, ne-, re’taxanatahi, le’taxanata’.
ne’taxanatai; varios corazones. netaxañatallipi; muchos corazones. re’taxanatallii; vuestros corazones.
lichiinaxanqate, acá: su incienso, ni-,.
lichil: sus piernas, sus pies, ichil, richilli’, nichil, qarichil, ricnillii, lichil. (v lichi)
lichimaxa: su amargura.
lichooqui’: sus basuritas. (c lete)
lichoxoric: su fama, su gloria, ichoxoric, richoxoriqui’
nichoxoric, qarichoxoric, richoxoriguii, lichoxirigue’.
lillicota: su balsa, rillicota’e’, ni-, qari-,
rillicotahi, lillicota’.
le’taxanataxanaxaqui: su bebedero donde da de tomar, ne-,. (v ne’et)
lillicotaxanaxat: su remo. (c illicot)
le’taxanatec: al que hace beber. le’taxanata; a la
que hace beber. (c ne’taxan, le’taxanata)
lilliguisec: lo que empeña o da de prenda, i-, rillicshiqui’, ni-, qari-, rillicshiguii, lilliguisegue’.
lillicse, acá; su prenda. nillicseripi; muchas prendas.
le’uegaxa: su grasa que sale del sebo (lo’ỹo).
le’xorenataxanaxa: su compasión que-tiene, su misericordia, i-, re—’e’, le-, ne-, qare-, re--hi,
le’xorenataxanqa’. (c i’xoren, ne’xorenataxa)
le´xorenatec: su amado, i-, re’xorenachiqui’,.
le’maqa’: su tranquilidad, i’maqa’, re’maqachi’,
re’maqari,. ‘iue=da le’maqa’; está tranquilo.
le’xoric: su sufrimiento, su pobreza, i’xoric,
re’xoriqui’, le’xoric, ne’xoric, qare’xoric, re’xoriguii,
le’xoregue’. ỹó’uet da le’xoric; le empobrece.
le’maxa: su tranquilidad, re’maxa’e’, re’maxahi,.
le’xoyaqa’: su lugar de sufrimiento, ne-,. (c le’xoric)
lillipaxac: su mamada.
limic: su nariz, imic, rimiqui’, nimic, qarimic, rimiguii, limigue’. limic lauac; su fosa nasal.
limiaqa lauaco; sus fosas nasales.
limicse’/ lemicse’, naua: su bozal que tiene puesto
[tapa nariz], imicse’, rimicshiqui’,. (c limic)
limiitaxanaxac: su juicio que hace, su examen que
hace de otro, i-, ni-, rimiitaxanaxaguii,.
(c nimit, nimiitaxac)
65
lipiichi
lipiichi: su codicia, ipiichi, ripiichi’i’, nipiichi,
qaripiichi, ripiichii, lipiichi’. (c ipiteta’a)
liqui/ laqui, acá: su lanza. riqui’i’, qariqui,.
liquinaxanaxac: su acción de saludar, su saludo que
hace, i-, ri—qui’, ni-, qari-, ri—guii,.
lishaaqatchiqui: su sobaco, i-, rishaaqatchiqui’i’,
ni-, qari-, rishaaqatchiquii, lishaaqatchiqui’. .
rishaaqatcbiquil; sus sobacos. Jer38.12
lishícshi’megue: su altura.
da lishicshi’megue; su altura. lishicshi´ma; está
muy arriba. lishicshi’mque; son más altos.
liviigue/ leviigue, acá: su instrumento musical
[guitarra, tambor, acordeón, violín, arpa],
i-, riviigui’i’, ni-, qari-, riviiguii, liviique’.
niviiguellipi; muchos.
riviiguillipi; vuestras muchas arpas.
livilaxac: su voz. ni-,.
livilli’chiguit: lo acepta.
rivillichichiguit, qarivilli’chiguit / lliuelqa’chiguit,
livillii’chiguit, livilchichiguit.
liỹaho: lo acompaña hacia adentro.
liỹalaxa: su apuro, su prisa, su ansia, i-, riỹalaxa’e’,
ni-, qari-, riỹalaxahi, liỹalqa’.
liỹaretac: le está acompañando,
qariỹareta’pe; les acompañamos.
liỹaresac.
liỹaretaho: le acompaña adentro, liỹaresaho.
liỹaretashiguim: le acompaña hacia arriba.
liỹaresashiguim.
liỹaretec: le acompaña saliendo, liỹareterec.
lishiguiñi: su profundidad [agua]. (c lesega’a)
liyaqajnauec: se liyaqajnauec; con conianza,
coniadamente, se lliyaqajnauec, se liyaqajñirauec, se qaliyaqajnauec, se lliyaqajanqauec, se
liyaqajñiỹauec, se liyaqajandauec.
lishigui’ña: su profundidad.
liyaxa: su deseo, sus ganas, su ansia, riyaxa’e’,.
lishigui’ñigui: su profundidad [pozo].
liyi: ya, suiciente, basta.
liỹa’ñi’: va abajo junto con.., cae junto con...
(c liỹaatac)
ishiiqui’ischi: está cerca a.., (c seeque’ta)
liyic: su velocidad,
iyic, riyiqui’, niyic, qariyic,riyiguii, liyigue’.
lishiiquishi’megue/ lishicshi’megue:
lishilaxat: su perfume aplicado. (v nishilaxat)
lishile: su suciedad, ishile, rishilli’, nishile, qarishile,
rishillii, lishile’. rishilli’i’; tu impureza. Isal.25
lishintari’: sigo así. (c le’neetari’, le-)
lishiquiaxa: su picazón, qarishiquiaxa,.
lishiquiaxac: su diversión, juego, ni-,.
ishitaxanaxat: su poder que da a otro. (c ishito)
lishite, naua: sus aretes redondos [en las orejas],
naua rishichii’; tus aretes. nishitellipi; muchos.
lishitec: sus aretes alargados [no redondos]. (c ishito)
lishiuenaxanaxac: su insulto que hace, ri-qui’, qari-.
(v nishiuenaxac)
lishiuetenaxanaxac: su pagar, n-,.
(v ishiueten, nishiuetenaxac)
lishiuetenaxanaxat: su pago que hace
con cosa masculina.
lishiuetenaxanqáte, acá: su tributo o impuesto que paga, su pago que hace con plata, i-, rishiuetenaxanqachi’i’, li-, ni-, qari,rishiuetenaxanqachii, lishiuetenaxanqáte’. lSal7.25
lishiuetenaxanqa’: lugar donde él paga. ni-,.
lishiujnaxanaxat: su compra [tierra], ni-,
lishiujnaxanaxate’. (c lishiuetenaxanaxat)
lishiujnaxanqate, acá: su compra.
lishiujñaxanqate’; sus varias.
lishiujnaxanqateripi; sus muchas.
lishoxo: su deseo, su afán, sus ganas, i-, rishoxo’e’,
nishoxo, qarishoxo, rishoxohi, lishoxo’/ lishoqo’.
Iiviigaxanaxac: su toque de instrumento con los dedos,
su rascarse, su rascadura que hace, i-, r-qui’, ni qari-,
riviigaxanaxaguii, liviigaxanaxague’. (c riviigaxan)
66
loguii
liỹaripi: muchos otros, los demás.
liỹa’ogue’: está junto con...
liỹa’ta: le acompaña al otro lado. riỹa’isa’ta; te
acompaña al cruzar.
liỹa: su compañero, otro, también, además, otra
vez. iỹa, riỹa’e’, niỹa, qariỹa, riỹahi, liỹa’. ỹim liỹa;
yo también. na liỹaripi; los demás. na riỹaripi; los
demás de ustedes. iỹaripi; mis compañeros. iỹa’;
mis varios compañeros. riỹachi’; tus varios. qariỹa’;
nuestros varios compañeros. riỹachi’ipi; tus muchos.
liỹa’uegue’: va junto con.., lo acompaña.
liỹegue: su cadera, la articulación de su cadera, i-,
qari-,. liỹegue la’at; su nalga.
liỹeguel la’aachi’; sus nalgas.
liỹoqa’piguit: lo desprecia, lo rechaza, lliỹoqa’piguit,
liỹoqaira’piguit, qali-, lliỹoxosqa’piguit,
liỹoxoỹa’piguit, liỹoqora’piguit.
se liỹoqa’piguit; lo recibe, no le rechaza.
li’ỹac: su excavación larga, su cuneta, su zanja, su
represa larga, ni-,. ni’ỹaqa; varias. (c li’ỹa)
li’ỹaxanqate, aca: su pala de punta. (c ri´ỹaxan)
li’ỹaxaqui: su refugio, i-, ri’ỹaxagui’i’, ni-, qari-,
ri’ỹaxaguii, li’ỹaxagui’. ni’ỹaxaqui’; varios refugios.
Luc9.33
li’ỹoxot: sus sobras, i-, ri’ỹoxochi’, ni-, qari-,
ri’ỹoxochii, li’ỹoxote’. li’ỹoqote, acá; sus sobras
[cosas femeninas].
li’ỹoxoua, ca/ acá: su cuñada viuda, su cuñado viudo.
i-, ri’ỹoxoua’e’, ni-, qari-, ri’ỹoxouahi, li’ỹoxoua’.
lo: grande en tamaño [manada, riqueza].
sqa lo; pequeño, chico. sqa lote’; pequeños los varios. looc; medio grande. loteu’; medio grandes los
varios. lodegaxat; muy grande. ỹaatqajam lo; realmente grande.
lo/ alo: cenizas.
locaaxaic: mataco, wichí.
locallaxaic: mohoso.
locana, aso: lo que persigue.
locanec: lo que persigue, rocañiqui’, n-, qar-, rocañiguii, locanegue’. 2Rel7.4
locataqate, acá: su cosa robada, ỹ-, rocataqachi’i’,
l-, n-, qar-, rocataqachii, locataqate’. (v rocachi)
liỹaachi’ñi’: le acompaña hacia abajo, i-,
riỹa’ichiri’ñi’, ni- qari-, riỹahichi’ñi’, liỹaachiri’ñi’.
qariỹaachi’ñi’; le acompañamos hacia abajo.
Rom 6.4 (c liỹaatac)
liỹoxosec: su agua para tomar de viaje,
liỹaashi’me’: lo acompaña hacia arriba.
liỹaarashi’mto; les acompañan hacia arriba.
liỹoxoso, aca: su odre, su cántaro para viaje,
su cantimplora.
liỹaata: les acompaña.
liỹo’: otra vez. (c liỹa)
locataxat: su cosa robada, su despojo, su botín, ỹ-,
rocataxachi’, l-, n-, qar-, rocataxachii, locataxate’.
(v rocachi)
liỹaatac: le acompaña. i-,riỹa’isac, ni-/riỹaatac,qari-, riỹahitac, liỹaasac. liỹaata’pe/ liỹareta’pe;
les acompaña a varios. (c liỹa, liỹaatec)
Ii’i: su jugo, su zumo, su pus. rapic li’i; miel de rapic.
locoraxanaxat: su ungüento con que unge a otros, n-,.
li’llivioxoqui: su fuente de agua de tomar. ni-,
(c ri’llivi)
locoraxanqate, ana: su recipiente para
ungüento. rocoraxanqachi’i’,.
locoraxat/ nocoraxat: lo que lo riega, lo que lo unge,
su ungüento propio,
liỹaatashiguim: le acompaña hacia arriba, riỹa’isa-,
qariỹaatashignim, riỹahitashiguim, liỹaasashiguim.
liỹaatashi’me’; le acompaña hacia arriba.
riỹahitashi’me”. Co12.12
li’llivioxot: su agua de pozo para tomar, i-,
ri’llivioxochi’, li-, ni-, qari-, ri’llivioxochii,
li’llivioxote’. (c ri’llivi)
li’miaqataxanaxa: su desánimo, su desgano, i-,.
(c i’miaqta’a)
lochaxaratec: al que él engorda, ỹ-,.
liỹaatau’e’: le acompaña.
li’ñiitari’: sigues así. (c le’neetari’)
liỹaataxosom: le acompaña al agua.
li’ỹaqtaxaic: 1. manchado, con manchas; 2. el tigre.
liỹaata’ñi’: le acompaña hacia abajo, qariỹaata’ñi’,
riỹahita’ñi’,. (c liỹa´ñi’)
li’ỹa, aca: su pozo, su excavación redonda, i-,
ri’ỹa’e’, li’ỹa, ni’ỹa, qari’ỹa, ri’ỹahi, li’ỹa’.
ri’ỹalli’; tus pozos. (c li’ỹac, ni’ỹa’ñigui)
liỹaataho: le acompaña hacia adentro, qari-,
riỹahitaho, liỹaasaho.
liỹaata’ogue’: le acompaña, qari-,. liỹaatec; le
acompaña saliendo, i-, riỹa’iterec, qar-, riỹahitec,
liỹaaterec. Mat 2.14;Hch21.29;15.33 (c liỹaatac)
liỹaategueñi: le acompaña, riỹa’isegueñi, qari-,
liỹaasegueñi. (c liỹa’ñi)
liỹaateu’e’:
le
acompaña
adentro,
liỹaate’uegue’: le acompaña saliendo.
qari-,.
liỹorete’: su cantidad. (c ỹorete’)
li’ỹaac: 1. su carga; 2. su panal de miel.
i’ỹaac, ri’ỹaaqui’, ni’ỹaac, qari’ỹaac, riỹaaguii,
li’ỹaague’. ni’ỹaaquipi; mucho equipaje. (c li’ỹac)
li’ỹaaquioxola’: su cargador donde lleva cargas, su
animal de carga, su portacargas, su yugo para
cargas.i-, ni-,.
li’ỹaaquioxoqui: su bolsa para cargar algo.
locataxac/ locuataxac: su robar, su robo que hace,
n-, rocataxaguii,. (c rocachi)
locuataxac/ locataxac: su robar, su robo que hace.
lochigoxosoxonaxat: su zaranda.
lochiviaxa: su estado de ser salado, su salinidad.
lochiviaxaic: agrio [vinagre].
lochiviaxai; agria [uvas].
lochi’in/ lochi’n: ¡maldito!, ¡qué muera!.
lodegaxat: muy grande. (v lo)
logoñi: mediano en supericie, medio extenso.
logoñom; medio grande en supericie, bien extenso.
sqa logoñoqui’; poco extenso en supericie
[pueblo pequeño].
logui: sqa logui; angosto.
loguii: ustedes luchan. (v reloqui)
67
loguioc
loguioc: medio amplio, medio ancho.
looc: medio grande. (v lo).
loho, naua: su ropa, ỹoho/aỹoho, qatohi’, loho,
noho, qotoho, qatohi, loho.
looqui: sqa looqui’; poquito. (c lo)
loic: 1. su lado derecho; 2. su costumbre mala, ỹoic,
qatoiqui’, loic, noic, qotoic, qatoiguii, loigue’. naua
loico; su varias malas costumbres. loiquipi; muchas
costumbres o cosas que hace. da loic; su mano derecha. pa’aata’gue da loic aso’maxare; está al lado
derecho de ella. naua qatoigohi; las malas costumbres de ustedes.
loicse, aca: lo de su lado derecho [cosa femenina].
ỹoicse, qatoicshi’i’, noicse, qotoicse, qatoiguishii,
loicse’. (v loic)
loicsec: lo de su lado derecho [cosa masculina],
ỹoicsec, qatoicshiqui’, noicsec, qotoicsec, qatoiguishiguii, loicsegue’. (v loic)
loiquenataxanaxac: su brujería que hace, ỹ-,
qat~qui’,n-, qot-, qat-guii, l—gue-’. Apol8.23
looỹac, ca/ aca: su ropa, pertenencia, propiedad, sus órganos sexuales, ỹ-, qat—qui’, n-, qot-,
qatooỹaguii,l-gue’.
lopelete: lo que le hace sombra, su sombrilla
ropillichi’i’, no-, qaro-, ropillichii, lopelete’. (no es
igual a lopilete)
lopiichi: su hermano mayor, ỹo-, ropiichi’i’, no-,
qaro-, ropiichii, lopiichi’.
loquiiaxa: su odio, ỹo-, roquiiaxa’e’, noquiiaxa,
qaro-, roquiiaxahi, loquiiqa’. (c noquii’a)
louaxana, aso: su tambor o bombo, no-,.
nouaxanallipi; muchos.
lopilaxac: su vuelta allá, su regreso, ỹo-, ropilaxaqui’, no-, qaro, ropilaxaguii, lopilaxague’.
loquiiaxat: su odiado, al que él odia, ỹo-,
roquiiaxachi’, no-, qaro-, roquiiaxachii, loquiiqate’.
loquiiqate’; sus varios odiados. (v noquii’a)
lopilaxaset: su respuesta, contestación, lo que él devuelve [recompensa].
lopilete: su hermana mayor, ỹo-, ropillichi’i’, no-,
qaro-, ropillichii, lopilete’. (no es igual a lopelete)
lopoxoiqataxanaxat: su instrumento para moler,
para destruir, para romper, no-,.
loq/ aloq: su comida, su alimento, noq/ anoq, qanoqai’/ qanoqe’, qonoq, qanoxohi, loxai loxe’.
lolamec: su hígado, qaro-, rolamguii, lolamgue’.
loqo: su comida de fruta, ñoqo, noqoi’e’, loqo, qanoqo, noqohi, loqo’.
lolauaxa: su debilidad, no-, qaro-,
rolauaxahi, lolauaqa’.
loqogaxanataxac: su violación que hace.
lolo: cascote, terrón. ‘laua lolo; cascote de tierra.
la’at lolo; albóndigas. soca lolo; terrón de azúcar.
lomalate: su documento, qaro-, lomalate’.
lómala’: su cama, ỹ-, romalachi’, n-,.
li’ỹaac lómala’; su cargador, el lugar donde lleva su
carga. (c li’ỹaaxiola’)
lomashaxame/ lomajshaxac: su familia, su hogar,
su casa, ỹo-, romashaxaqui’, no-, qaro-, romashaxaguii,. lo—gue’.
loma’: su puesto, oicio, puesto oicial, su lugar o
localidad, ỹoma’, romachi’, noma’, qaroma’, romarii, lomaate’.
lone, ana: su vulva, ỹone, roñi’i’, none, qarone, roñii, lonel.
lonogoxonaxac: su enojarse, su enojo, su ira. ỹo-,
ro—qui’, no-, qaro-, ro—guii, lo—gue’.
lonoxoỹaxac: su rugido, su bramido. (c ronoqo)
lòni, aso: hielo, escarcha. aso loñi nacañi; la nieve.
louaqse, ana: su reloj pulsera.
loquiaxaic: luchador. loquiaxai; luchadora.
lopoxoiqatec: lo que destruye. nopoxoiqatec; ruinas.
lolgaq: tapir, gran bestia. lolgaqaipi; muchos.
loqo’: su comida en panes, ñoqo’, noqochi’, loqo’,
qanoqo’, noqorii, loxoi’. (c loq)
louainaxanaxac: su tener loua o esposo/esposa, ỹo-,
ro—qui’, no-, qaro-, ro—guii, lo-gue’. (v loua)
lopele’: su carpa, no-,. Hch7.43
loiquiaxa: su costumbre, su obra milagrosa. (c loic,
‘viiquiaxai, lo’viiquiaxac) (no es igual a loviquiaxa)
lole’: su fuego, ỹ-, rollichi’, n-, qar-, rollini, lolete’.
loqosote: su garganta, ỹo- roqosochi’i’, no-,
-qaro-, roqosochii,.
qarouaaripi; nuestros maridos.
louauq: resina. lque’la louaaq; cera de los oídos.
qo’paq louaaq; resina dura.
louaqsec/ louaxasec: su brazalete, pulsera.
nouaqse’; varios.
lopoxoiqataxanaxaqui: su molino, no-,.
lolegaxanqate: su azada, su descascarador.
(c nolec, rolegaxan)
loqopiaqset: su golpe recibido, ỹo-, roqopiaqshichi’,
no-, qaro-, reqopiaqshichii.-loqopiaqsete’.
loqo’m: o, es decir, o sea, ¿acaso...? napio’o loqo’m
se no’uen; sucio o malo, (c ‘o’m)
loiquenatec: lo que él mismo hace a su parecer, lo
que está bajo su solo cargo, su propio asunto, ỹ-,
qat—chiqui’, n-, qot-, qat—chiguii, l—gue’.
lola, añi: su testículo. naua lolaa; sus testículos, ỹ-,
rolahi’, ñola, qar-, rolahii, lolaa.
68
louooqo’
loqoichiguit: estás frente a otro. (v reloqoguit)
loqoichiqui: su tráquea, ỹo-, roqoichiqui’i’, no-,
qaro-, roqoichiquii,.
loqoina: su trampa, noqoina,. (c ỹoqoin)
loqoinaxanaxac: su atrapamiento
que hace. roqoinaxanaxaguii.
loqoinaxanaxaqui: su cerco para atrapar o agarrar.
ỹo-, ro—qui’i’, no-, qaro-, roqoinaxanaxaguii, lo—
qui’. (v ỹoqoin)
loquiigaxac: su crecimiento. (v noquiigaxac)
losoc: ladrillo. losoc lo’o; albañil, ladrillero. losoc
toquichigui; adobe.
loshicmaxa: su cuero, su caparazón, su piel, su cuerpo. ỹo-, roshicmaxa’e’, lo-, lo-, qaro-, roshicmaxahi,
loshicmaxa’. loshicma’; varios cueros, etc.
aca-isecỹac loshicmaxa; bolsa de cuero para líquido.
lot/ lotqai:
lota: su odre, ỹo-, rota’e’, nota, qarota, rotahi,
lota’. lSal6.20
lotaanaxanaxac: su ayuda que da. ỹo-, ro—qui’,
qaro-, rotaanaxanaxaguii, lotaanaxanaxague’.
(v notaanaxac)
lotaanaxanaxat: su ayuda, cosa con que ayuda a otro.
lotaanaxanqate, acá; cosa femenina para ayudar a
otro. rotaanaxanqachii; de ustedes. (v notaanqate)
lotaua: su ayudante, ỹo-, rotaua’e’, notaua, qarotaua, rotauahi, lotaua’. lotaua’; los ayudantes de él.
lotauaripi; sus muchos. rotauachi’ipi; tus muchos.
(c ỹotauan)
loteleta’: su muslo, ỹo-, roteletachi’, no-, qaro-,
roteletachii,. loteletari; sus muslos, su falda.
loqoinaxanaxat: su anzuelo que usa.
roqoinaxanaxachi’,no-,roqoinaxanaxachii,.
loqoinaxanaxat lequet; su hilo para pescar.
loteu’: medio grandes. (v lo)
loqoineesec: su capturado, presa, con laso, anzuelo
o trampa, ỹo-, roqoiñicshiqui’, no-, qaro-, roqoiñicshiguii, loqoinecsegue’. loqoinecseripi; muchas presas. (v ỹoqoin)
lotogoxosoxonaxat: su martillo, no-,. (c ỹotogoq)
loqoira’a: cuídale. (v roloxoi’a)
loqoirec: sales de acá yendo. (v reloqouec)
loqoisa’a: lo cuidas. (v reloqota’a)
loqallictaxanaxa/ loqoilictaxanaxac: su contradicción, su contrariedad, su duda, roqollictaxanaxahi,.
(v noqollictaxac)
lote’: sqa lote’; pequeños. (c lo)
lotogoxosoxonaxala’: su bigornia o yunque. (c ỹotogoq)
lotogue, ana: su pecho, ỹo-, rotogui’i’, no-, qaro-,
rotoguii, lotogue’.
lotqai/ lot: otra vez, al contrario, cá’maq ñauochaxaua. ca lotqai ñipa’guenaxaua; mi amigo resultó ser mi enemigo.
loua, ñi/ añi: su marido, esposa, esposo, ỹoua,
roua’e’. noua, qaroua, rouahi, loua’. loua’; los varios maridos de ella. rouachi’; tus varios maridos,
loua liỹa; su concubina, rouarii; vuestros maridos.
louaxanaxanaxac: su castigo, golpeo o golpeadura
que hace, rouaxanaxanaxaqui’, rouaxanaxanaxaguii,. (v nouaxanaxac)
louaxanaxanaxat: su látigo, palo para pegar, rebenque, chicote, arreador, ỹo-, no-,. (v ỹouaxan)
louaxanaxanqate, acá: su plaga que causa. ỹ-,.
ỹouaxanaxanqateripi; mis muchos.
louaxanaxaset: su castigo recibido, ỹ-,.
louaxaset: su brazalete, ỹo-, rouaxashichi’, qaro-,.
(c louaqsec)
louaỹaxac: su tener esposa o esposo, su vida de matrimonio, ỹo-, rouaỹaxaqui’, no-, qaro-,
rouaỹaxaguii, lo—gue’.
loua’: macho. louaari; varios machos. louaripi; muchos machos. nouaxaỹaxa loua’; zorro macho.
qagreta loua’; cordero.
loue: su diente, ỹoue, rovi’i’., noue, qaroue..rovii, loue’. ỹouee; mis varios dientes, rovii’, louee,
nouee, qarouee, rovihi, louee. ỹouehipi; mis muchos
dientes. ỹoue la’at; mi encía. ỹoue ỹasoogose; mi
muela. ỹoue ñiñipse; mi diente de arriba.
ỹoue yaqase; mi diente de abajo. (v la’at, lasoogose, niñipse, laqase)
louenaxanaxa: su necesidad. louenaxanaxaco; sus
varias necesidades, ỹo-, no-,qaro-,
rouenaxanaxahi, louenaxanqa’.
louenec: su cosa masculina necesaria para vivir, su
pertenencia, ỹo-, rovinqui’, qaro-, roviñiguii,.
louena; cosa femenina. rouenahi; vuestra cosa necesitada. louenqaipi; sus muchas cosas necesitadas.
louenqa; varias. rouenaxahi’; tus varias (m).
rouenaxahi; vuestras varias (m). rouenaxahipi;
vuestras muchas. na louenqaipi na qaroshicmaxa;
los miembros o las partes de nuestro cuerpo.
louetaxa: su cuidado, su desconianza, ỹo-,
rouetaxa’e’, no-, qaro-, rouetaxahi, louetaqa’.
louetaxañatec: lo que tiene reservado, ỹo-,
rouetaxanachiqui’, no-, qaro-, .rouetaxanaxachiguii
,louetaxanategue’. louetaxanata, aso; cosa femenina reservada por él o ella.
louooqo’: su plaza, su paseadero, ỹouooqo’, rouooqochi’, no-, qaro-, rouooqori, louooqote’. (c louoxoc)
69
louootaxanaxac
louootaxanaxac: su despojo que hace. no-,.
louootaxanaxat: lo que despoja, su despojo, su botín, lo que quita, ỹo-, ro~chi’, no-, qaro-, ro~chii,
lo—e’. louootaxanqate; cosa femenina que quita.
louoxoc: su caminar, andar, su caminata, andada,
ỹo-, rouoxoqui’, nouoxoc, qaro-, rouoxoguii, leuoxogue’. (c ỹouo)
louoxola’: su anitrión, rouoxolachi’,.
louoxoqui: su lugar para caminar, su plaza, para su
paseo, su día para pasear, ỹo-, rouoxogui’i’, no-,
qaro-, rouoxoguii, lo—qui’.
louo’: loua +-o’, era su esposa antes. Matl4.3
lovi: su cascara seca de la víbora, sus callos secos
que se desprenden, ỹovi, novi, qarovi, lovi’. so necoguec lovi; cascara seca de la cigarra/ chicharra.
nanaic lovi; cascara de víbora. 2Sal 7.19
lovic, na: 1. su lecha completa; 2. su cosa muy útil
y necesaria, ỹovic, roviqui’, novic, qarovic, roviguii,
lovigue’. lovioqo; sus varias lechas. noviquipi; muchas lechas. roviqui’ipi; tus muchas lechas.
aso lovic lahi’; su aljaba. (c ỹouen)
lovic, da: el lado de atrás de la casa.
loviquiaxa: llovizna.
loviraxac: su llegada, ỹo-, roviraxaqui’, no-, qaro-,
roviraxaguii, lo—gue’.
loviraxaqui: su tiempo de llegar, ỹo-, roviraxagui’i’,
no-, qaro-, roviraxaguii, lo—’,.
lovirqataxanaxac: su crítica que hace. no-,.
(c novirqataxac)
loxonec: su presa, su víctima, ỹoxonec, qadoxonqui’, noxonec, qodoxonec, qadoxoñiguii, loxonegue’.
loxonqa; sus varias presas, ỹ-, qadoxonaxahi’, qadoxonaxahi,. loxonqaipi; sus muchas. (c doxonaxan)
loxoqui: vestido. loxoquiripi; muchos vestidos.
(v neloxoqui)
loyac: su hermosura, ỹoyac, royaaqui’, noyac, qaroyac, royaaguii, loyaague’.
ỹaatqajam chalego loyac; excelente [una tierra].
qaica ca loyac; feo, malo.
loyagaxat: lo hace hermoso, lo hermosea, loyagaxat
da. la’qaatec; bendice, lio-/ so-,.l-/ oyagaxachi’,
qal-, lio-/so~aq, l-/ oyagaxachii, loyagaxate’.
loyaxanaxac: su llamado que hace. ỹo-,. Apo3.20 (v
noỹaxanaxac)
loỹaxanaxat: al que llama, ỹo-, roỹaxanaxachi’,
no-,qaro-, ro-chii, io~e’. loỹaxanqate’; a los que
él llama. noỹaxanqateripi; muchos llamados.
loỹaxanqatecsec: su llamado, al que llama.
loỹo, aca: su tronco, su base cortita de palo, su base
de antena de radio.
nanecsec loỹo; tallo o tronco de planta.
loỹootaque: seloỹootaque; está cerca,
se loỹoochiraque,.
loỹoote’oga: lo aparta o aleja de otro,
lio-/so-,loyoochire’oga, qaío-, lloyootqa’oga,
loyoochihe’oga, loỹootre’oga.
(c ỹoỹottec, ỹoỹoote’oga)
lovirqa’: su tiempo o lugar de llegada, ocurrencia, ỹo-,.
lo’: su espacio por debajo, su lado inferior, su lado
anterior de persona erecta, yo’, qadochi’, no’,
qodo’,qadori,.
lovi’: su fondo interior de un salón.
lo’daqain: le consuela. llo’daqainaq,.
lovi’: su venganza, ỹovi’, rovichi’, novi’, qarovi’, rovirii, lovite’. qaica lovi’; pierde la batalla.
ỹa’ue lovi’; se venga. qaỹa’ue ca ỹovi’; se hace mi
venganza. sqaica lovite’; pierden la batalla.
loxai’/loxe’: la comida de ellos. (v loq)
loxogue: aquel lado, esta o aquella orilla/’ costa del
mar. (c lasego)
loxoita’a: lo cuidan ustedes. (v reloqota’a)
loxoi’a: lo cuidan ustedes. (v reloxoi’a)
loxona: su presa femenina. ỹoxona; mi presa femenina. q adoxona’e’; tu presa (f). qadoxonahi; vuestra
presa (f). Ioxona’; presa (f) de ellos. ỹoxonal; mis
presas (f). qadoxonalli’; tus presas (f). qadoxonallii;
vuestras presas (f). loxonallipi; sus muchas presas.
loxonaxanaxac: la derrota que causa, el vencimiento que hace, la captura o victoria que él hace, ỹo-,
qado—qui’, qodoxonaxanaxac, qadoxonaxanaxaguii,
loxonaxanaxague’. (c loxonec)
loxonaxanaxaqui,-aca: su trampa para otro. qod-,.
70
lo’ueenataxanaxalate, ana
lo’daxaqui’chiguit:
lo’daxaqui’chiguit da lahita; huele bien/ delicioso.
lo’daxaqiri’ chiguít nqaishin; para mí es bueno el
gusto, olor, mensaje, etc. Can-1.3
(c lo’daxa, qui’chiguit)
lo’daxaraic/ ño’daxaraic: dulce, delicioso.
lo’daxaraic na lahita; es fragante.
lo’daxarai ana la; dulce la fruta.
lo’daxaset: lo’daxaset iuel; mi complacencia.
lo’daxai: se lo’daxat; le molesta, le perturba, qaỹ-,.
lo’daxatetapigui: le da paz,
lo’daxatesapigui.- (c lo’daxachigui)
le
consuela.
Io’goxonaxat: su arma, herramienta o instrumento
como machete, pico, cuchillo o palo, ỹo-, ro—chi’,
no-, qaro-, ro—chii, lo—e’. lo’goxonaxat lo’o; su escudero. ỹo’goxonaxat lo’o; mi escudero.
lo’goxonaxat lahi’-; su arsenal o armería.
(c ro’goxona)
lo’goxonqate, aca: su instrumento o herramienta
[como escopeta], pala, azada, ỹo-, ro—chi’i’, no-,
qaro-, ro~chii,lo—’. lo’goxonqate’; las varias herramientas de él. ro’goxonqachiri; las varias de ustedes. (c lo’goxonaxat)
lo’gueteguet: el mate que se toma. (dialecto de SFe)
lo’guilii, ana: el zapallo.
Io’i’, naua: su leche que produce ella, ỹo’i’, ro’ichi’,
no’i’, qaro’i’, ro’viri, lo’ite’.
Io’i’: dulce. lo’iu’; un poco más dulce, bastante dulce. lo’te’; varios son dulces. lo´laate, ana: su vestido, qaro-,.
lo’la’: su delantal, su chiripá, seqoỹoxaa’’, ro’Iaachi’,
no-. qaro-, ro’laarii,. lo’laate’; sus varios.
lo’maxaset: su hecho malo, su acto erróneo, ỹo-,
ro’maxashicbi’, no-, qaro-, ro’maxashichii, lo—sete’.
qaro’maxasete’; nuestros varios errores. (c ỹo’maac)
lo´naqa’: su lugar nupcial, su lugar de boda.
lo’naxac: su casamiento, no-, ro’naxaguii,.
lo’naxaqui: para casamiento, ro’naxaquichi’,.
lo’naxaua: su concuñado. aso lo’naxaua; su concuñada, ro’naxaua’e’,.
lo’o: su contra, su contrario, su atacante, su encargado, ỹo’o, ro’o’e’, no’o, qaro’o, ro’ohi.
ỹo’o qo’paq; el palo con que me pegan. lauataq
lo’o; para guerra. lo’ol/ lo’o’; varios.
lo’oipi/ lo’ollipi; muchos.
lo´oochaxa: maleza alta y tupida, yuyal, pastizal, cardal.
lo’oomaxa: su frió, su frescura. (c no’oomaxa)
lo’ooqotaxanaxac: su insultar, no-, qaro-,.
lo’oota, ana: su tendón, su vena, ỹo-, ro’oota’e’,
no-, qaro-, ro’ootahi, lo—’,
lo’paxa: las olas. lo’paxaripi; las muchas olas.
ro’paxa’e’ipi; tus muchas.
lo’paxala’: su cama con patas, no-, qaro-, ro’paxalari,
lo’paxalete’. Luc8.16
lo’qa’a: lo tiene en la mano, lo agarra con la mano.
llo’qa’a, lo’qa’ira’a, qalo’qa’a, llo’xosqa’a,
lo’xoi’a, lo’qora’a.
lo’qoochiguiñi: lo tiene irme en la mano, lo agarra
bien, echa mano a.., llo’qoochiguiñi, lo’qo’ichiriñi,
llo’xosqochiguiñi, lo’xoichiguñi, lo’qoochiriñi. (c loqa’a)
lo’qootañi: lo agarra, lo sujeta con la mano.
lo’qo’isañi, lo’xoitañi,.
lo´leentaqate, aca: su recuerdo, no-,.
lo’leentaxa; su recordar, su recuerdo,
qaro-, ro’leentaxahi,.
Lo´qoota’a/ no’qoota’a: lo tiene en la mano, llo-/
ño-, no- / lo’qo’isa’a, qano’qoota’a, llo’xosqota’a,
lo’xoita’a,lo’qoosa’a.
lo’qo’isa’a’lo; los tienes en la mano,
lo’leentaxanaxac: su recordar, ỹ-,.
ro’leentaxanaxaqui’, l-, n-, qar-, ro’leentaxanaxaguii,
l-e’. 1Ti1.4 (c ỹo’leente’te, lo’leentaxat, ro’leentaxan)
lo’uala: su choclo inmaduro, su boca del estómago,
retoño. imic lo’uala; la punta de mi nariz, o sea la
parte blanda. (c lo’ualaxa)
lo’daxa: su dulzura, su paz, tranquilidad, ỹolo’daxa’e’, no-, qaro-,. i’guen da lo’daxa; lo saborea, prueba el gusto. no’daxa lo’o; paciicador.
huaxayaq lo’daxa; la sed. lo’daxa quichicñigui; se
traga lindo, se desliza por la garganta. (c ỹo’daqain)
lo’leentaxat: su recuerdo o recordado, ỹo-, no-,
qaro-, ro’leentaxachii,. no’leentaqate’; varios.
(c yo’leente’te)
lo’ualaxa: su renuevo, su retoño, su brote.
(c no’ualauec, lo’uala)
lo’daxachigui: le da paz, le consuela, llo’daxachigui,
lo’daxachirigui, llo’daxataxagui(ỹ), lo’daxachirigui.
lo’daxachigui iuel; me consuela.
lo’daxachigui lauel; le consuela, le calma su enojo.
lo’daxachigui qouel; nos consuela nuestra tristeza.
(c lo’ỹigui)
lo’lo: su punta, cabecera, extremo, borde de género
otela. lo’lo’; varios extremos. lo’loipi; muchos extremos. (v no’lo)
lo’ueenata: su obra que es cosa femenina, ỹo-,
ro’ueenata’e’, no-, qaro-, ro’ueenatahi, lo--’.
(v lo’ueenatec)
lo’losec: lo de la punta, lo’losec lecat lahi; su punta
de hierro.
lo’ueenataxac: su manera. (c no’ueenataxac)
lo’daqamataxanaxac: su consolación o consuelo
queda. no-,.
lo’daqaintac: le habla tiernamente para engañar,
le consuela, lo’daqaiñisac, qalo-, llo’daqainqatac,
lo’daqaiñitac, lo’daqainsac. (c ỹo’daqain, lo’daxa)
lo’daqa’: qaica ca lo’daqa’; está sin tranquilidad.
lo’daxaquichi’ñigui: se traga fácilmente con mucho
gusto. (c lo’daxa, quiichi’ñigui)
lo’legaxanaxat: su lengua, ỹo-, ro~chi’, qaro-, ro—
chii,. no’legaxanqateripi; muchas.
lo’maxac: su ignorancia, sus errores, su acción de
perderse, ỹo-, ro’maxaqui’, no-, qaro-, ro’maxaguii,
lo—gue’. ỹo’maxaquipi; mis muchos errores.
lo’ualqa’: su lugar donde brota.
lo’ualqate’na ‘uaqapi; lugares de pasto verde.
lo’uaxanaxa, na: la arena.
lo’ueenataxanaxac: su trabajo o trabajar, ỹo-,ro—
qui’, no-, qaro-, ro~guii, lo—gue’.
lo’ueenataxanaxalate, ana: su carnet o credencial
71
lo’ueenataxanaxaqui
de trabajo, su libreta de desempleo, ỹo-, ro—chi’i’,
no-, qaro-, ro—chii, lo—’. 2Co3.1
lo’ueenataxanaxaqui: su taller, oicina o despacho,
el tiempo de su trabajo, ỹo-, ro—gui’i’, no-, qaro,ro—guii, lo--’,.
lo’ueenataxanaxat: su herramienta, no-,.
lo’ueenataxanqate, ana; su herramienta femenina.
lo’ueenataxanaxaua: su colaborador. ỹo-, no-.
no’ueenataxanaxauaripi; muchos.
lo’ueenataxanqachic: su deseo de trabajar mucho.
ỹo-, ro—qui’, no-, qaro-, ro—chiguii, lo—gue’.
lo’ueenataxanqajna, aca: su empleada.
lo’ueenataxanqajnec: su empleado, ỹo-,
ro’ueenataxanqajanqui’, no-, qaro-,
ro’ueenataxanqajñiguii, lo’ueenataxanqajñigue’.
lo’ueenataxanqa’: su lugar de trabajo, ỹo-, qaro-,.
lo’ueenatec: su trabajo, su producto, lo que hace o
produce, so obra, ỹo-, ro’ueenachiqui’, no-, qaro-,
no-, ro— ro’ueenachiguii, lo’ueenategue’.
lo’ueenatqa; sus varias obras. ro’ueenataxahi’; tus
varias. ỹo’ueenatqaipi; mis muchas obras.
ro’ueenataxahi; vuestras varias.
lo’ueenaxanaxac: su cantar, su culto que hace, ỹo-,
guii,. no’ueenaxanaxaquipi; muchos cantos.
ro’ueenaxanaxaguiipi; vuestros muchos.
lo’aeenaxanaxalate, ana: su cancionero, hirmnario
o cuaderno con cantos, no-,.
lo’ueenaxanaxaqui: su iglesia para cantar, su templo.ỹo-, ro—qui’i/ -gui’i’, no-, qaro-, ro~guii, lo—’.
no’ueenaxanaxaqui’; varias.
no’ueenaxanaxaquiripi; muchas.
lo’ueenaxanqajna: su cantora que emplea, ỹo-,.
lo’ueenaxanqajnallipi; sus muchas.
ro’xaqui’, no-, qaro-, ro’xaguii, lo’xague’.
rpa’guenaxanaxahi; águila, de pájaro.
lo’xaiqa’: su cabecera para descansar la cabeza,
ỹo-, ro’xaiqachi’, no-, qaro-, ro’xaiqarii, lo’xaiqate’.
lpa’xanqate, caua: sus calzoncillos.
lo’xayoqsoqo’: su cabecera.
lo’xonaxac: su nadar, su natación, ỹo-, ro-qui’, no-,
qaro-, ro—guii, lo—gue’.
lo’xonaxala’: su nadadera o lotante para nadar.
(c ỹo’xonta)
lo’xonaxanaxala’: su fundamento o cimiento que
hace, su telar para tejer, no-,
no’xonaxanaxaiateripi; muchos. (cuo’xonaxala’)
lo’xonaxanaxat: lo que construye o fabrica, su hilo
para tejer.
lo’xonaxanaxaua: su coconstructor, colaborador.
qaro´xonaxanaua’; nuestros vanos.
lo’xonec: lo que fabrica [de tejido, de barro, etc].
ỹo-,ro—nqui’, no-, qaro-, ro’xoñiguii, lo’xonegue’.
cá’maq ỹo’ueetac ana no’xona ´laua; el alfarero.
no’xonqa; varios.
lo’xoso: su lecha sin punta, su asta de lecha, ỹo-,
ro’xoso’e’, no-, qaro-, ro’xosohi, lo’xoso’. (c lovic)
lo’xoshic: su arco, ro—qui’, no-,. lo’xoshiquipi; sus
muchos arcos. (c lo’xoso) (v no’xoshic lo’o)
lo’yaxanec: lindo, hermoso, bueno. lo’yaxana; hermosa. lo’yaxanaipi; muchas hermosas.
lo’yichigui lauel; contento.
lo’yigui: dulce adentro. lo’yigui lauel; contento,
consolado. lo’yigui lauel nqaishin: le consuelo.
(c lo’daxachigui)
lo’yiñi/ lo’yiiñi: tranquilo.
se lo’yiñi; molesto, intranquilo. se lo’yiñi nqai’en;
le molesta. (c lo’daxat)
lo’ueenaxanqajnec: su cantor que emplea, ỹo-,.
lo’ueenaxanqajanqaipi; sus muchos.
lo’ỹo, aso: su sebo, grasa.
lo’ueenaxanqa’: su lugar de cantar, no-,.
(v lo’ueenaxanaxaqui)
lpachoxonaxac: su encantamiento que hace el
pi’xonaq que canta, i-, r—qui’, n- qar-, r—guii, l-gue’.
lo’ueenec: su canto o canción, ỹo-, ro’viinqui’, no,qaro-, ro’viiñiguii, lo’ueenegue’. lo’ueenqa; sus varias. lo’ueenqaipi; sus muchas canciones. (v ỹo’uen)
lpalaaqate, ana: su dedo de la mano, i-, r-chi’i’, n-,
qar-, r—chii, l—’. lpalaaqate late’ogue’; su pulgar.
lo’ueetaxat: su adorno. (v no’ueetaxat)
lo’ỹoqo’: su parte grasosa.
lpataxasoxonaxac: su opresión, su apretadura que
hace. n-,.
Ipatenaxala’: su cruz en que fue cruciicado.
(c npatenaxala)
lo’ueete, añi: su pecho de hombre o mujer, su mama
de mujer, su teta de la vaca, ỹo-, ro’viichi’, no-, qaro-,ro’viichii, lo’ueetel. lo’ueete lqahic; su pezón.
ñaua lo’ueete/ lo’ueetel; sus pechos.
lpa’ataxaric: su voluntariedad, su agilidad, i-, r—
qui’, n-, qar-, r-guii, l- gue’. 1T14.8
lo’ueetqate/ no’ueetqate:
lpa’axaua: su sucesor, su compañero al lado.
lo’ ueetqa’: el lugar donde se lo hace.
lpa’a’: su raíz, lpa’yii; sus varias raíces.
lpa’yiipi; sus muchas raíces.
lo’viiquiaxac: su brujería, su obra milagrosa,
ro—qui’, qaro-, ro—guii,. (c ‘viiquiaxai)
lo’xac: su troja o depósito, su guardería, seqo´ỹo,
72
lqolac
lpa’guenaxanaxac/ lpa’guenaxanaxa: su envidia.
i-, rpa’guenaxanaxa’e’, n-, qar-,.
lpa’ỹaaxa: su iebre, su calor, su pasión sexual, i-,
r-’e’, n-, qar-, r-hi, lpa’ỹaaqa’. (c npa’ỹaaxa)
lpelogoxonaxat: su rastrillo.
lpe’e: su conianza, i-, qar-,.
lpe’eete: aquel en que confía; i-, rpi’iichi’, n-, qar-,
rpi’iichii, lpe’eete’. npe’eeteripi; muchos de conianza. añi lpe´eete; aquella en que confía.
lpe’tanqate, aca: su inlador, su levadura del pan.
lpe’taxanaxac: su toque de trompeta u otro instrumento de viento, i-, n-, qar-,. lpe’te; su lauta,
corneta, trompeta u otro instrumento de viento, i-,
rpi’chi’i’, n-, qar-, rpi’chii, lpe’te’.
lpe’tel: varios. lpeltellipi; muchos. (c pe’tetapigui)
lpi’nec: su hueso, su tallo, i-, rpi’ñiqui’, n-, qar-,
rpi’ñiguii, lpi’negue’. lpi’naqa; sus varios huesos.
lpi’naqaipi; sus muchos huesos.
lpi’necshaxaua: su compañero que es de sus propios
huesos, i-,.
lqalanec: su cosa imposible, i-, rqalanqui’, n-, qar-,
rqalañiguii, lqalanegue’.
qaica ca lqalanec; todopoderoso,
lqalaqa’: paguec lqalaqa’; muy estrecho,
lqasac: su espacio entre piernas, su horqueta. i-,
rqasaaqui nqasac, qarqasac, rqasaaguii, lqasaague’.
lqasaguiachi’: su horqueta, su entrededos, entre ramas de árbol.
lqashilegaxa: su resplandor, su destello, su brillo, nlqatagoxosoxonaxac: su parpadeo, su pestañeo.
r-qui’, qatag—, qar-,.r—guii, l-gue’.
lqatelaxanaxaqui: su horno que usa. n-,.
lqatelaxanqa’: su lugar donde hornea, n-,.
lqatelecse: su torta hecha al horno.
lqateleasec; cosa masculina, n-,. lqatelecse’; sus
varios horneados. lqauaxac; su movimiento al caminar, i-, rqauaxaqui’,.
lqauaxaqui, aca: su caminata, sus pasos, su vida, i-,
rqauaxagui’i’, n-, qar-, rqauaxaguii, lqauaxaqui’.
lpotorishic: su brío, su pujanza.
lqaỹa: su hermano o hermana, i-/ ỹa-, rqaỹa’e’, n-,
qar-, rqaỹahi, lqaỹar. nqaỹa’; son hermanos entre sí.
lqaỹarolqa; sus varios hermanos.
lqaỹa lpi’ỹaxaua; su hermano en la fe cristiana.
liỹa lqaỹa; otro de sus hermanos. lqaỹa liỹa; su primo. lqaỹaripi; sus muchos hermanos. lqaỹaripioqui’;
sus muchos hermanos. lqaỹachiipi; tus muchos hermanos. rqaỹairipi; vuestros muchos hermanos, tus
varios hermanos. rqaỹachi’ipi; tus muchos. lqaỹa’;
los varios hermanos de él. qarqaỹoole; nuestra querida hermana. qarqaỹooqui’; nuestro hermanito.
lpo’aanec: su prenda que deja, i-, rpo’aanqui’, n-,
qar- rpo’aañiguii, lpo’aanegue’. Deu24.11
lqaỹarinquipi: su parentela, parentezco. i-/ ỹa-,
rqayarinqui’ipi, n-,.
lqahic: su cabeza, i-, rqahiqui’/ rqaiqui’, qarqahic,
rqahiguii/rqaiguii, lqahigue’. lqahigo; sus varias cabezas. rqahigori; vuestras varias cabezas.
lqahigo’; las varias cabezas de ellos. lqahic lpi’nec;
su cráneo. rañaagui lqahic; es sordo. lqahigoripi;
sus muchas cabezas.
lqaỹolec: su hermamto. ỹaqaỹoolec; hermano mío.
lpi’xonqaishic: su trabajo de pi’xonaq,
su curanderismo.
lpi’ỹaxac: su fe. i-, r—qui’, n-, qar-, r—guii, l-gue’.
lpi’ỹaxaua: su compañero de fe en qota’a. i-,
rpi’ỹaxaua’e’, qar-, r—hi, lpi’ỹaxaua’.
qarpi’ỹaxauaripi; nuestros muchos compañeros de fe.
lpocoxo/ npocoxo: lpoqo, na: sus chispas, sus brasas.
lqai’iiteue, na: sus plumas de cola, su aleta caudal.
lqai’it, na: su cola de la vaca, perro, langosta, pez.
na lqai’it laue; sus pelos o plumas de cola.
lqai’iteripi; sus muchas colas.
lqai’laxa: su ceguera, i-, rqai’laxa’e’, n-, qar-, r—hi,
lqai’laqa’. (c qai’laq)
lqai’laxat: su brazo, mano, i-, r~chi’, n-, qar-, rchii,le’. nqai’laqate’; varios brazos, i-, rqai’ laqachichi
rqai’laqajchi’, qarqai’laqate, rqai’laqachiri, Iqai’laqate’.
lqaỹole: su hermanita.
lqa’viic: su crueldad, i-, rqa’viiqui’, n-, qar-,
rqa’viiguii, lqa’viigue’. (c nqa’viic)
lqodoc: su in, su frontera, su término, su alcance, su
muerte, su destino, i-, rqodoqui’, n-, qar-,rqodoguii,
lqodogue’. lqodoc da’guiñi; polo sur.
lqodoc da rapiguim; polo norte. sqaica lqodoc; eterno, siempre. lqodoco; varios términos.
lqodoigue: el este. lqodoica’gue; sureste o noreste.
lqodoiguesec: cosa del este, del oriente.
na lqodoigueseripi; los orientales.
lqodoquiaqa’: su término, su in, su tiempo o época.
Iqai’Iegaxa: su destello, n-,. (v nqai’lliguiñi)
lqola, ana: su collar, i-, rqola’e’, n-, qar-,.
lqolac; su collar con medalla pendiente, rqolaguii,.
lqalaic: su diicultad, i-, r-qui’, n-, qar-, r~guii, l—
gue’. ‘ue lqalaic caỹim; es difícil para mí.
‘uelqalaic; ella está de mes, menstrua.
lqolac: su ídolo. lqolaqa; sus varios ídolos.
rqolaxahi’; tus varios ídolos.
lqolaqaipi/ lqoláquipi; sus muchos ídolos.
73
lqolo
lqolo: su ano.
lqolonaxa: su miedo, su temor, i-, r— ‘e\ n-, qar-,
r—hi, lqolonqa’.
lqoñoxo: su yema del huevo,
lqopaaxa: su hambre, i-, r—’e’, qar-, rqopaaxahi,
lqopaaqa’. (c qopat)
lqosojsec: su yugo.
lqosot: su cuello, su cogote, i-, rqosoochi’, nqosot,
qar-, rqosoochiri, lqosote’. lamaxaqui lqosot; cuello de camisa. lqosoochi’; sus cuellos de los varios.
lqoshaaqa’: 1. su defensa, su lugar de retroceso, i-,
rqoshaaqachi’, n-, qar-, rqoshaaqari, lqoshaaqate’.
lqoshaxac: sudefensa. i-, rqoshaxaqui’, rqoshaxaguii, lqoshaxague’.
lqo’naxac/ nqo’naxac: su desarrollo, su cambio,
su movimiento.
lqo’xo: su vejez, iqo’xo, rqo’xo’e’, lqo’xo, nqo’xo,
qarqo’xo, rqo’xohi, lqo’xo’.
lqo’xonec: su padre más viejo, su viejo [jefe], i-,
rqo’xonqui’, n-, qar-, rqo’xoñiguii, lqo’xongue’.
lqo’xonqaipi; sus muchos viejos.
lqo’xoshaxaua: su compañero en vejez, que también es viejo o vieja, i-, qar-,.
lquelolaxa: su servicio, su atención prestada a otro,
su trabajo de dirigente, i-, rquelolaxa’e’, rquelolaxahi, Iquelolqa’.
lquemaraxa: su saciedad, su estado de estar satisfecho. rquemaraxahi,. Luc6.21 (c quema’)
qarque’la, rque’lahi, lque’la’. lque’la lauac; su
oído. ique’laa; mis orejas, rque’lahi’, nque’laa,
qarque’laa, rque’lahi, lque’laa.
lquelaipi; las orejas de los muchos.
lque’maxa; su lastimadura, herida o castigo.
qochaale, qachaallii, llaale’. la’uale llaale; su hijastra. llaallipi; sus muchas hijas. llaalo’Ili’; su pequeña
hija. qachaallipi/ qo-; las hijas de ustedes.
qachaalli’; tus varias hijas. qachaalli’ipi; tus muchas
hijas. ỹaalole/ỹaalo’lli’; hija mía, hijita.
lquiñiuguetaxaqui: su tiempo de borrachera, i-, r—
qui’i’,n-, qar-, r-guii, l--’.
Ilaalec: su hijo, su descendiente, ỹaalec, qachaalqui’, llaalec, ñaalec, qochaalec, qachaalliguii, llaalgue’. la’ualec llaalec; su hijastro. llaalcoqui’; su
pequeño hijo. sqai ỹaalqa; no son mis varios hijos.
sqaiqachaalaxahi’; no son tuyos. sqai llaalqa; no son
de él. sqai qochaalqa; no son nuestros.
sqai qachaalaxahi; no son vuestros. qachaalaxai’pi;
tus muchos hijos. qachaalaxahipi; vuestros muchos
hijos. qochaalqaipi; nuestros muchos hijos.
lquiñiuquichi: su borrachera, i-, rquiñiuquichj’i’, n-,
qar-, rquiñiuquichii, lquiñiuquichi’.
lquipitqachic: su apresuramiento, su apuro.
(c nquipit)
lquiỹocsec: lo que pule, lo que limpia, n-,. Apol.15
lquiỹoxonaxaqui: su palangana, n-,.
lquenaxa: su sarna, n-,.
lquiỹoxonaxat: su jabón, i-, r—i’, n-/ quiỹoxonaxat,
qar-, rquiỹoxonaxachii l-e’.
lquenoxonaxac: su mirar.
lquiỹoxonqa’: su lugar donde lava. n-,.
lqotaqui: su bolsa grande.
lquenoxonqa’: su mirador, n-,.
lqouagaxa: su favor o beneicio que da. i- r—’e’, l-,
nqouagaxa/qouagaxa, qar-, rqouagaxahi, lqouagaxa’/ lqouagaqa’. lqouagaxaco; sus varios beneicios
dados. lqouagaxaquipi; sus muchas beneicios dados. (c nqouagaxa)
lquepaqataxanaxac: su protección dada.
lquiỹoxot: su jabón para sí mismo, su lavador de sí
mismo, ii-,. lquiỹoqte’; sus varios lavadores propios,
el lavador de los varios.
lqoshaxaua: su defensor, i-, rqoshaxaua’e’, n-, qar-,
rqoshaxauahi, lqoshaxaua’. (v qoshiilec)
lqouagaxanqate, aso: su ofrenda que da, su regalo
que da. i-,rqouagaxanqachi’i’, n-, qar-, rqouagaxanqachii, lqouagaxanqate’. lqouagaxanaxat; su regalo
[masculino] que da.
(c nqouagaxa, nqouagaxain, nqouaguegue)
lqouagaxaqui: para favorecer, para beneiciar.
lqouagaxaqui’; varios.
lqouagaxat: su favorecido, i-, r—chi’, qouagaxat,
qar-, rqouagaxachii, lqouagaxate’.
(c nqouaguegue, nqouagaxa)
lqo’goxoso, aso: su caramelo o pastilla, su besada, a
la que besa, i-, rqo’goxoso’e’, n-, qar-, rqo’goxosohi,
lqo’goxoso’. lqo’goxosec; su besado, al que besa.
lqo’gue: su codo, su esquina [en camino o ediicio],
i-, rqo’gui’i’, n-, qar-, rqo’guii, lqo’guel.
lqo’iichi: su amor, i-, rqo’iichi’i, n-, qar-, rqo’iichii,.
(c nqo’ta)
Iquepaqataxanaxat: su muro [protector] o muralla,
su instrumento para escudarse, r—chi’, n-, r—chii,.
rquepaqataxanqachichi’; tus varias murallas.
lquepaqataxanqateripi; su armadura [en general].
(c quepaqataxan, quepaxat)
lquepaqataxanqate, aso: su protector, su escudo, i-,
r-chi’i’, n-, qar-, r-chii, l-’. acá lqnepaqataxasqate
cana lotogue; su armadura del pecho.
lquepaqataxat: su propio muro
o protector. lquepaqatqate’.
lquepaxaset: su muro protector, lo que le protege,
i-, rquepaxashichi’, n- qar-, rquepaxashichii, lquepaxasete’. lquepaxaset na lichi; protector de su
pierna. lquepaxaset ierro; su reja [de ventana].
lqo’itaxat: su querido, su amado, i-, r—chi’, n-, qar-,
r-chii, l-e’.
lqo’itqate, aso; su amada, su querida. rqo’itqachi’i’,.
lque’eenaxanqate, aso: su palo con gancho en la
punta, rque’eenaxanqachi’i’,. (c lque’e)
lqo’lec: lo que tiñe.
lqo’leguesec: lo que tiñe. n-,. (v nqo’lliñi)
lqo’naqa’: su cambio o movimiento, su grado de movimiento, su movimiento graduado, lqo’naqate’. (c nqo’in)
llaaqa’: su lugar donde se madura, el tiempo de su
madurez, ỹaaqa’, qachaaqachi’, ñaaqa’, qochaaqa’,
lqui’ỹaaqa’: su comedor, su espacio donde come, i-,
rqui’ỹaaqachi’, n-, qar-, rqui’ỹaaqari, Iqui’ỹaaqate’.
lque’eenaxanaxat: su gancho.
lque’guenataxanaxa/ c: su acción no voluntaria,
obligada, su obligación o exigencia sobre otro, su vanidad, n-, qar-, rque’guenataxanaxahi,.
(c que’guenataxan)
lque’gue’: el dolor de ellos. (c lqui’ic)
lque’la: su oreja, ique’la, rque’la’e’, nque’la,
qachaaqari, llaaqate’.
lqui’ỹaxac: su comida, su comer, i-, r-qui’, n-, qar-,
rqui’ỹaxaguii, lqui’ỹaxague’. lqui’ỹaxaco; sus variascomidas. rqui’ỹaxagohi; las varias comidas de ustedes. lqui’ỹaxac lodegaxat; su banquete, (c que’e)
llaaxa: su ilo. llaaxa’; varios ilos. llaaxa: su madurez, ỹaaxa, qachaaxa’e’, ñaaxa, qochaaxa, qachaaxahi, llaaqa’. (c ñaaxa, niñaaxa)
lqui’ỹaxala’:
su
mesa
rqui’ỹaxalachi’,n-, qar-,.
llapoxota’: nos reunimos entre nosotros.
para
comer,
i-,
lqui’ỹaxanataxanaxac: su comida que da, su alimentación que da, su iesta que da.
lque’e, aso: su vara con gancho para sacar fruta, i-,
rque’i’i’, n-, qar-, rqui’ii, ique’e’. Mat27.48
llaaqainata, aca: tu criada, qachaaqainata’e’,.
lqui’ic: su dolor. lque’gue’; el dolor de ellos.
lqueualata, ana: su torta hecha sobre brasas.
lqueuoguecsec: lo que pule, frota, n-,. (c queuoc)
llaa’quenaxanaxac: su acción de tener hijos,
ỹ-, qach—qui’, ñ-, qoch-,
qachaalquenaxanaxaguii, llaalquenaxanaxague’.
llaaqainatec: su criado, ỹ-, qachaaqainachiqui,
ñ- qochaaqainatec, qachaaqainachiguii, llaaqainategue’. ỹaaqainatqa; iris varios.
ñaaqainatqaipi; muchos. (c iỹaqain, llaqainatec)
lqui’ỹaxalate: su mesa redonda de comer. I-,.
lqueualatec: su asado que hace, i-, rqueualachiqui’, n-,
qar-, rqueualachiguii, lqueualategue’. (v queualachit)
llaalqolqai: sus varios hijitos. llaalqaipi; sus muchos.
na’ualqa ñaalqa; hijos bastardos.
ỹaalcolec/ỹaalcoqui’; hijo mío.
lqui’i: 1. su espíritu, alma, su fantasma; 2. su imagen, su foto, iqui’i, rqui’i’i’, nqui’i, qarqui’i, rqui’ii,
lqui’i’. nayoxonec Iqui’i; se asusta. Iqui’il; sus varias fotos. lqui’illipi; sus muchas fotos.
lquepaxat: su impedimento, qar-, rquepaxachii,.
qaica. ca lquepaxat; está libre.
lqo’itaxanqachic: su deseo, codicia, viciosidad, placer. i-, r—qui’, n-, qar-,
rqo’itaxanqachiguii, lqo’ itaxanqachigue’.
lqo’laxanaxat: su tintura. (c qo’le, nqo’lliñi)
74
llaxataxac
lqui’ỹaxanata: la que él alimenta.
lqui’ỹaxanataxanqa’: su lugar donde sirve comida,
su prado donde apacienta animales, i-,.
Iqui’ỹaxaqui: su comedor, su utensilio cuando
come.n-, qar-,. lqui’ỹaxaquiripi; sus muchos utensilios cuando come.
Lqui´ỹaxaua: su compañero al comer, su comensal,
su convidado a comer, r-’e’, n-, qar-, rqui’ỹaxauahi,
lqui’ỹaxaua’. lqui’ỹaxauaripi; sus muchos convidados.
lqui’ỹo’: lqui’i +-o’.
Ll ll
llaale: su hija, ỹaale, qachaalli’i’, llaale, ñaale,
llapitetegue: te metes en algo. (c rollapi’tegue)
llaq/ llaqai/ llaqa/ llaqo: todavía.
llaqainatec: su criado que cria, ỹ-qachaqainachiqui’,
ñ-, qoch-, qachaqainachiguii, naqainategue’.
(c llaaqainatec)
llaqatachiguiñi: comenzó, el principio.
na’ llaqatachiguiñi; cuando empezó [pasado], su comienzo. (c na’, llaqai, taachiguiñi)
llaqaỹim: yo todavía.
llaqtaxac: su crecimiento, su resultado, ỹaqtaxac,
qachaqtaxaqui’, ñaqtaxac, qochaqtaxac, qachaxataxaguii, llaqtaxague’.
llaqtaxai/ llaxataxai, aca: su brote, retoño, su descendencia, ỹaxataxai, qachaxataxa’i’, qochaxataxai,
qachaxataxahi, llaqtaxa’.
qachaxataxai’pi; tus muchos descendientes. llaxataxaipi; sus muchos descendientes.
llaxataxa/ llaqtaxai:
llaxataxac/ llaqtaxa/ llaqtaxac: su crecimiento.
75
lla’te
qachaxataxaqui’, qachaxataxaguii, llaxataxague’.
llitaxanaxac: su descarrío, su extravío.
lla’te: su pantorrilla. ỹa’te,.
llitec: su cosa masculina escapada, lo que se le escapa, ỹitec, rayichiqui’, ñitec,qoyitec, rayichiguii,
llitegue’. sqai ỹitec; lo que no se me escapó.
se rayichiqui’; lo que no se te escapó. sqai llitegue’;
lo que no se les escapó. sqai ñitec; no es cosa escapada. (c ỹit)
llic: cierto, verdad. llicsa; muy cierto.
ỹaatqajam llic; muy cierto.
¡mesqai llico’daỹ!; ¡es cierto eso!.
llic: su.sendero, su canal o vía. ỹic, qayiqui’, ñic, qoyic, qayiguii, lligue’. lliquipi; sus muchos senderos.
ỹaho’te llic; lo esquiva. qayigohi’; tus caminos.
lliralec/ lli’ralec:
llicsa: ¡por supuesto!, ¡claro!, ¡como no!.
lliyo’lli’, ana: el librito. (c lere)
llicshignim: su rampa para subir, su subida.
lliquishiguim; sus rampas. ñicshiguim; una rampa.
lliỹaiec: lo ponen ustedes encima de algo. (v illaalec)
llicta: su cruce, su paso o pasadera, su vado, su
puente o pasarela, ỹicta, qayiquereta, nieta, qoyicta, qayiguita. lliguereta.
lli’ralec: lo pones encima de algo. (v illaalec)
llicyaxac: 1. su camino, ruta, viaje, marcha; 2. su
vida, destino, ỹ-, qay—qui’, ñ-, qoy-, qay—guii, ll—
gue’. llicyaxaco; sus varios. ‘maxaraic da llicyaxac;
es persona justa. ỹa’maxate’tegue da llicyaxac;
está en su sano juicio.
llichi’: lo remojas. (v ilet)
lligo: su entrada, su oportunidad, ỹigo, qayiquiro,
ñigo,qoyigo, qayiguiho/ -iuo, lliguero. (v llic)
lliguec: su lugar de salida, su salida, ỹiguec, qayiguiqui’, ñiguec, qoyiguec, qayiguiguii, lliguegue’.
da lliguec na ỹa’qaatec; mi refrán. ñiguerec; varias
salidas. (c ỹeguec)
lliguiñi: su huella. ipia’ Iliguiñi; mi huella.
lliquiñi caua..; las huellas de.., (c llic)
llinataxanaxac: su permiso que da, su orden que da.
ỹi-, qachi-qui’, ñi-, qoyi-, qachi-guii, lli—gue’.
lliỹapeguem: sqo lliỹapeguem; no se lo prohiban.
lli’ra’ñi: lo colocas. (v illa’ñi)
lli’re’oguiyi: lo colocas ahí.
lloxoqui: su bolso o bolsa pequeña, su morral,
ỹoxoqui, qachoxogui’i’, ñoxoqui, qochoxoqui, qachoxoguii, lloxogui’/ lloxoqui’. lloxoquio’lli’; su bolsita. qachoxoquiri; las bolsas de ustedes.
qochoxoqui’; nuestras varias bolsas.
Mm
maam: mamá.
maca: alguna que no se encontró todavía. Apol. 11
(c meca)
machic, ayi: la boa, lampalagua.
machirec: le sanas. (v ỹomatec)
machiro’ot: lo entregas todo a otro. (v ỹomato’ot)
llima, yi: la tierra seca.
machiro’ot: lo miras. (v ỹamato’ot)
llimaxanaxai: un hervidero. (c ỹ)
machi’: lo terminaste. (v ỹomat) (c’machi’)
llip: mama, sellip, llipi’, sellipaq, llipii, lhpe’.
se sellip; no mamo. sqai llipi’; no mamas. sqai llip;
no mama. (v qarillipegue)
malagaxa, aso: bandurria mora, ave similar a la garza.
llipetac: está mamando.
lliqueta: verdad, cierto. lliquetam; muy cierto.
lliquete’; ciertos los varios. (c llic)
lliquiaxac: 1. su comportamiento; 2. su forma de
caminar. ỹi-, qayi—qui’, qoyi-, qayi—guü, lh—gue’.
1Ti4.12
Iliquinaq: carrera. (c nalliquinaxac)
lliquiriñi: tu echas la red. (v yalliguiñi)
76
naari’
maxasoxoñirelec: das orden de algo.
(v ramaxasoxonlec)
mesqaqamii: no son ustedes.
mesqaqamiita; no sólo ustedes.
mayan: águila colorada.
mesqaqami’: no es usted. mesqaqamite’; no sólo
usted. mesqaỹim: no soy yo.
mesqaỹimeta; no sólo yo.
mayóca: mandioca.
maỹim: como yo. shinta quet maqamiri; yo sería
como ustedes. shinta quet maqami’; yo sería como
usted. shinta quet meca noctoqui’; yo sería como
un niño. shinta quet malam; yo sería como él/ ella.
‘ñiite’ quet maỹim; usted sería como yo. ‘ñiite’
quet moqomi’; usted sería como nosotros. maca
nocto’lli’; como una niña. shinqatam ñi’maxare;
somos como él. Hebl2.10 (v meca)
ma’: los cuales, el cual, que. caqamiri ma’ sqai qamiri judío lase’; a ustedes que no son judíos.
ma’: porque, yaque, (cha’ayi en toba), ỹim ma’ỹim
nashi; yo soy quien es jefe, yo porque yo soy jefe.
Ma’. ma’ novi’..; Porque cuando llega acá...
(c ma’ cuando)
ma’: cuando, después cuando. (v ma’le, noma’)
ma’chaqai: después, al in. (c na’chaqai)
ma’le: después. toco’ ma’le; después, más tarde.
ma’le’: enseguida. (c ma’le)
ma’taq: será que.., capaz, a io mejor. ¿ma’taq llic?;
¿será cierto? (c ma’taxare)
ma’taxare: capaz, a lo mejor. (c ma’taq)
meca: alguno [que no se encuentra todavía]. ¿meca
noctoqui’?; ¿hay niños?. ’neeta’gue meca noctoqui’; le tratará como a niño. ná’maq ‘neetari’ meca
noctoqui’; los que son como niños. meca lauataq;
en cualquier guerra. qamiri shintari’ meca qom; les
trato como a seres humanos. (c maca, maỹim)
mese: no. (v se)
mesqa: no, no es. mesqa nac; no viene. (c mesqai)
mesqo/ mesqa/ mesqai: no.
mesqoqomi’: no somos nosotros. mesqoqometa; no
sólo nosotros.
michiraque: lo buscas. (v imitaque)
miiñii: lo venden ustedes. (v imen)
miiñi’: lo vendes. (v imen)
mogola, ana: tonta, mala. moguel; tonto, malo.
mogollishic: una tontería. (v namogollishic)
moguel: tonto, malo. (c mogola)
mohi: andan, vayan ustedes. (c mo’e’)
moorotec: mudo. mooro’lli’; muda.
moqoichigui: está mezclado con moqoit.
moqoirañi: eres polvo. (v ramoxoỹañi)
moqoit: mocoví. moqoit le’ec; hombre mocoví.
(v natoqoit)
moqomi’: como nosotros. (v maỹim)
moro: mudo. (v moorolec)
mote, acá: nudo, botón. ñaua motel; varios nudos.
so’uet mote; hago un nudo.
moxoiyañi: son polvo ustedes. (v ramoxoỹañi)
mo´e: anda vaya. (c mohi)
Nn
mesqaca: ninguna, no es ella, mesqada, mesqana,
mesqañi, mesqaso mesqayi.
na: el. (v ca)
malam: él, ella. malame’; ellos, (v ‘neetarn, maỹim)
mañic: el avestruz. mañiguiripi; los muchos avestruces.
mesqacaata: no es ésa sola.
map: la algarroba.
mesqaca’ogue: no es descendiente de ella.
maq: el cual, la cual, los cuales. ñi maq Dios maq
ỹo’uet; Dios es el que lo hace. ñi’maxare maq
ỹaatqaja Dios; él es quien es realmente Dios.
mesqaco’: no sería ella, mesqado’, mesqano’, mesqaño’, mesqaso’, mesqayo’.
naagui: está en [la piedra], está adentro de [la pared
en un hueco], está en [el árbol entre las ramas], senagui, ñiragui, senqagni, ñiyagui, neragui. Luc23.53
maqachaqaic: llamativo, llama la atención, encantador. maqachaqai; encantadora. (c imaqachin)
maqajnaxac: orgullo. (v nemaqajnaxac)
llita: su cosa femenina escapada, ỹita, rayita’e’,
ñita,’qoyita, rayitahi, lliíal. (c llit, llitec)
maqajñitac: ustedes se enorgullecen. (v nemaqajan)
lllitaxac: una echada de suertes. (v nallijlec)
maqami’: como usted. (v maỹim)
llitaxai: su gota. so huaxaỹaq llitaxai; gota de agua.
llitaxahi; varias gotas.
llitaxahipi; muchas gotas. (c ñijñi)
mashic: ya mashiguere’; ya está listo.
maqamiri: como ustedes. (v maỹim)
maxasa’/maqsa’: sí. nagui maxasa’; ahora si está
muy bien. da maqsa’...; eso sí que...
mesqai: no, no es. mesqaica; no es él (ausente).
mesqaicaata; no es él sólo [ausente]. mesqaicaua;
no son ellos. mesqaicauate’; no son sólo ellos, mesqaida, mesqaidaata, mesqaina, mesqainaata, mesqainaua, mesqainauate’, mesqaiñi, mesqaiñiita,
mesqaiso, mesqaisoota, mesqaiyi, mesqaiyiita.
(c-mesqa)
mesqaico’: no sería él. mesqaido’, mesqaino’, mesqaiño’, mesqaiso’, mesqaiyo’.
ná/ na’maxare: él. Lucl2.24
naalec: está en un lugar, se radica en tal lugar, acampa en.., senalec, ñiralec, naalec, qoyinalec, senqalec, ñiỹalec, neralec. sqai naalec na ‘laua; no vive
en esta tierra [es del cielo]. naalgoto; acampa en
varios lugares.
naanoc: el yacaré. naanoc lapooto; una planta acuática de hojas anchas.
naañi: de sobra, en abundancia, abunda.
naañi nqohin; lo hace en abundancia.
mesqaida: al contrario.
naañigui: vive en tal pueblo, se sienta en
barco. nerañigui.
mesqaiqami’: no es usted.
naari’: viene acá hacia mi. ñanaari’, na’iriri’,
77
naari’ña
ñanaxari’, nairi’, naareri’.
naari’ña: ellos vienen a...
naashiguim: viene hacia arriba, sube, se pone a hablar. ñirishiguim, ñanaxashiguim,.. naashiguim ana
lachiugue; se forma el rio [el agua sube].
naashi’ma: sube hasta...
naata: viene, está viniendo, ñanaata. nanaite”, naata-’ nanaata, ñanaaqata, nanaita. naate nanaate.
da ñaqa naata; el porvenir.
naataho: viene, naasaho.
ñaqa naataho: futuro, venidero.
naatalec/ nanaatalec: viene sobre algo, nanaasalec
naasalec. naatailec; viene sobre mí.
naatañi: viene bajando, baja viniendo, ñanaatañi,
na’isañi, ñanaaqatañi, nahitañi. naasañi. (c taatañí)
naconec: su manija de una puerta, su agarradera, su
mango. naconqa; sus agarraderas del cofre.
nacpegue nanacpegae’: viene a alguien, ñanac-,
nanaquire-/ naquire-, nac-/ nanac-, qananac-,
ñanaguinaq-/ -axa-, nanaguii-/ naguii-, naguere-/
nagre-/nanaguere-. nacpegueto; viene a los varios.
nachaachichicñigui: se para en [tal lugar,
o entre grupo].
nachaachichiguiñi: se para, se pone de pie.
ñachaatqachiguiñi. nachaachii nachaachichiriñi.
nachaachirac: salga para pararse.
Nachaaho lo trae qa (v ñachi)
nachaalataxac: su vida de andar, ñ-, n—qui’,
chaalataxa qa-, n—guii, nachaalataxague’.
ñi neetagui da nachaalataxac; su espíritu [de la persona]. eec so nachaalataxac; muere.
nachaqñitem, ñachaxanqahem, nachaxañihem.
nachiltac: se baña, (c nachil)
nachaxaneu’a: se presenta adentro a..,
nachaxañireu’a, nachaxañiu’a.
nachilqa’: su lugar de bañarse.
nachaxanshiguim: lo muestra hacia arriba.
nachaxañirishiguim,.
nachinchigui: en [tal tiempo], coincidente, coincide
con.., lo acierta, nachinchirigui, ñatenqachigui, nachiñiichigui, nachinchirigui. Deu18.10-11; Luc14.5;
Hch8.1 chi nachinchiquio’; por pura casualidad.
(c natena’guit)
nachinchiguiñi: está bien, en perfectas condiciones,
nichinchiriñi, qana-, ñatenqachiguiñi, nachiñichiguiñi, nachinchiriñi.
nachaxanta: se presenta. Jual8.20 ñachaxanta,.
(v nachaxan)
nachaxantac: se presenta, ñachaxanqatac,
nachaxañitac. (v nachaxan)
nachaxantapega: está presentándose a..,
nachaxañim: se muestra a mi.
nachaxañitem: te muestras a otro. (v nachaxanem)
nachaxasoxonaq: langosta grande verde.
(lit. pateador)
ñachi: lo trae acá. nachi’i’, qanachi, ñachoq, nachii,
ñachi’. (c nachiita)
naatapegueu’a: está viniendo adentro a...
nachaalataxana’a: le pone de pie en tal lugar.
naatashiguim: viene subiendo.
naataxaso’ma: viene a él cerca del agua.
nachaalataxanñi: le pone de pie, le detiene [de pie],
qana-, ñachaalataxanaxañi,.
yachaalataxanñi; me pone de pie.
yachaalataxañiriñi; me pones de pie. (c nachajñi)
naata’a: viene a.., ñanaata’a, naisa’a, qananaata’a,
ñanaaqata’a, naita’a, naasa’a.
nachaalataxano: le pone de pie adentro.
nachaalataxando.
naata’ña: baja a [tal lugar].
naata’quena: viene acá.
nachaalataxantañi: le mantiene parado, qa-,.
(v nachaalataxanñi)
nachiguit: lo choca, nachichiguit, qaỹanachiguit, sanataxaguit, nachiiguit, najchiguit.
naatougui: sale de adentro, viene de adentro.
naatapougui; siempre sale de adentro, naaterougui.
nachaata’guit: le hace frente, le resiste, se le opone. nachaachira’ guit, nachaachiỹa’ guit,.
nachihot/ nachiỹot: me ataca. (v natot)
naauec: sale hacia acá, viene hacia afuera, sobra,
es restante, nerauec. (c nauec)
nachaatetañi: está de pie, está parado, ña-, nachaachisañi, nachaatesañi.
naaugui: se asienta adentro de.,. neraugui.
nachaatetaugui: está parado adentro o entre grupo.
nachaachisaugui, ñachaatqataugui, nachaachiitaugui, nachaatesaugui. 1CO3.22 (c nachaatetañi)
naatau’a: viene adentro a...
nac: viene. naco’; habrá venido. nacte qami’; vinieron por ti. (v nanac)
nac: se despega, sale un diente, se suelta (soltar),
naqui’, naguii, nague’. naquito’; viniste, (c nanac)
nacallicshiguim, ana: su pocito en la base de cuello
donde dicen que sale el aire, ñ-, nacallicshiguimi’,
qan-, n—ii, n—e’. ỹa’yi’ñigui ana nacallicshiguim; le
degüella. (v lacat, nac, llicshiguim)
nacantauec: tiene temor o.miedo o recelo, teme.
nacañisauec, ñacanqatauec, nacañitauec, nacansauec.
nacañi: viene hacia abajo. loñi nacañi; nieve.
nachiñi: ellos caen. (v najñi)
nachiñigui: se nachiñigui; no lo acierta, lo yerra.
nachicoxo lahi’: causante de tristeza.
(c lachicoxo, lahi’)
nachiñira’guit: le encuentras.
nachiñiỹa’guit; le encuentran ustedes.
nachicsec: el que es incitado por otro.
nachiñi’chiguit: le encuentra
ñatenqa’chiguit,. (c natena’guit)
nachiita: está trayendo algo, ñ-, nachiite’, qanachiita, ñachoqota, nachiita, nachiite’.
nachiitauo: lo está trayendo adentro. nachiita’ta’;
setrampean entre sí, se engañan entre sí.
(c ỹachiguiñi)
nachíjta’: se convidan entre sí.
viniendo,
ñ-,
nachipiaxatashiguim: lo explota, lo hace estallar, lo
arranca de cuajo, lo libra de golpe. ñachipiaqíaqashiguim, nachipiaxaterashiguim. nachipiaqtashiguim
nqohin so nelauaxa; le resucita. Flp3.ll
nachipinec: su explosión. nachipinec da qaracat; se
explota nuestro aliento. [después de un apretón].
(c rachipi)
nachipishiguim: arde. (c rachipi)
nachiraxauot: te ataca. (v natot)
nachaatetauo/ nachaatetaho: está de pie adentro.
nachil: se baña, nachilli’, ñachilaq, nachillii, nachile’.
nachaateo’a: se presenta a otro adentro, o a uno sentado, nachaachireu’a, ñachaataxau’a, nachaachiu’a,
nachaatera’a. rom14.10
nachilaxac: su lavamiento recibido, su baño recibido, su bautismo recibido, nachilaxaqui’, chilaxac,
qanachilaxac, nachilaxaguii, nachilaxague’.
nachishin: se persigna, se marca con una cruz.
(c ỹachishin)
nachaato: se presenta hacia adentro, ñachaataxauo.
nachilaxana: le baña, Je bautiza, nachilaxañi’, qan/ qar-, ñ—aq, n-ii, nachilaxane’. nachilaxañi’; te
bañé. yachilaxañi’; me bañaste. qayachilaxan; me
bautizan. qanachilaxane’; les bautizan.
qarachilaxañi’; te bautizan.
nachiua’: sqa nachiua’; no me encuentran ustedes.
(v ỹanata) nachiỹaxauot; os ataca, les ataca a ustedes. (v natot)
nachaatou’a: se para delante de...
nachajñi: se pone de pie, se para, se detiene [en
posición parada] de dos o cuatro pies, ñachajñi, nachaachiriñi, ñachaataxañi, nachaachiiñi, nachaachiñi.
nachaxanaxac: su presentación personal, su mostrarse, su presentarse.
nachilaxanataxanaxac: bautismo que se hace.
(v Iachilaxanataxanaxac)
nachaxanaxai: se muestra siempre, le gusta lucirse.
nachilaxañigui: le bautiza en.., qan-, ñachilaxanaxagui,.
naciudad: su ciudad.
nachaxana’a: se presenta ante otro.
nachilaxaqui: su propio baño.
naconaque: se da cuenta en sí mismo. 1CO3.18
nachaxanem: se muestra a otro, se presenta a otro.
nachilaxasom: se baña en un cuerpo de agua.
naca’ogue’/ nanaca’ogue’: nace con algo, crece con
algo, desde su nacimiento, nanaquira’ogue’,
ñanacqa’ogue’, nanaquiỹa’ogue’, naquera’ogue’.
(v nanac)
nachinñi: está bien, es normal, nachiñiñi.
se nachinñi; no está bien, es anormal.
nachinñi nqai’en; pone en claro, juzga.
nachiñiguit: se nachiñiguit; no concuerda con otro.
nachiñichiguit, qanachiñiguit, ñatenaxaguit, nachiñiiguiLnachinyiguit. (c natena’guit)
nachaxan: se muestra, se revela, se presenta, aparece, se maniiesta, nachaxañi’, ñachaxanaq, nachaxañii, nachaxane’. nachaxañiua’; se me aparece. nachaxana’; se muestra a.., nachaxañita, qan-,.
naca’guit: viene al encuentro de alguien. (c ca’guit)
nachilligui: se baña en., ñ-,.
nachicochiguiñi: silencio triste, no se oye nada.
(c rachicota)
nachilaxana: le baña con [agua], le bautiza con
[agua]. nachilaxanataxac; su bautismo recibido.
(v lachilaxanataxanaxac)
nacategaxan: respira. (v lacat)
78
nadalaxashiguim
nachilaxanataxantaq: el bautista.
nachiriua’: me encontraste. (v ỹanata)
nachita: lo encuentras. (v ỹanata)
nachi’ñigui: aborta, sanataxa’ñigui, nachi’ñiguilo.
nachoxoc: su engaño sufrido, su atrapamiento [por
engaño]. (c lachoxonataxanaxac, ỹachiguiñi)
nacho’lec: ése pequeño. (c cacho’lec)
nacho’lli’, aca: ésa pequeña. (v cacho’qui’)
nacho’qui’: ése pequeño. (v cacho’qui’)
nadalaxashiguim: lo transforma, lo renueva, lo cambia, nadalaxachirishiguim, ñadalaqtaxashiguim, nadalaqchiishiguim, nadalaqchishiguim.
ñadalaxachishiguim; los renuevo.
79
nadalaxat
nadalaxat: se renueva, se cambia de ropa. nadalaxachi’, ñadalaxataq, nadalaxachii, nadalaxate’.
(v ỹadalaxat)
nadalaxatalta’: se cambia, se renueva. nadalaxachiralta’, qan-, ñadalaxatqalta’,
nacalaxachiyalta’, nadalaxateralta’.
nadalqataxac: su renovación de sí mismo, su conversión, nadalqataxaqui’, dalqataxac, qanadalqataxac,
nadalqataxaguii, nadalqataxague’.
nade: cosa guardada [comida].
aca nade lahi’; caja, cajón. (v lade)
nadenaxatalta’: imita a sí mismo.
nadenqata, acá: su propia imagen.
nadenqataxanaq: imitador, escultor, pintor [de copias de cosas]. (c ỹadenaxat)
nadenta’pegue’: se amenazan entre sí.
ñadenqata’pegue’,. lSal7.19
nado’in: lo pone de sombrero en la cabeza, nado’iñi’,
qanado’in, ñado’inaq, nado’iñii, nado’ine’.
nado’inñi: lo pone de sombrero, se corona con...
nado’iñiriñi, qanado’inñi, ñado’inaqñi, nado’iñiñi,
nado’inyiñi. nado’inñinqai’en; le corona.
nahinaxanec: lo tira, lo dispara. (v ỹaỹin)
nahinec: brota [agua], mana. (v ỹaỹin)
nalatec: su encontrado, ñalatec, nalachiqui’, qanalatec, nalachiguii, nalategue’.
muchos hombres. nallichi’ipi; tus muchos hombres.
nahiquena: vengan acá. (c na’itquena)
naláte’e’: le divorcia, ñ-nalachiri’i’, qanaláte’e’,.
nalecqajantaugui: se entremezcla con un grupo,
ñ-,-saugui.
nahiquinchiguiñi: lo rodea, qan-, ñahiquinqachiguiñi,. yahiquinchiguiñi; me rodean.
yahiquinchiriñi; me rodeaste.
nalauajlec: guerrea por o en defensa de.., pelea por...
nalecqajneu’a: participa en.., está presente en...
nalecqajnougui: se mete entre otros, se entremete
en.., participa en.., nalecqajñirougui,.
nahiquinñi: lo rodea, nahiquiñiñi,.
nalauajñi: los mata [a un grupo], lo extermina. nalauachiriñi, qan-, ñalauataxañi, nalauachiñi nalauachiñi. qanalauachiñi; los matan.
nahiquintañi: lo están rodeando.
nalauajta’: se matan entre sí.
nahi’ta: lo aprendes. Pro22.25
nalauajto: hace guerra con...
nalecsec: su convidado, un invitado.
nalecseripi; losmuchos invitados. (v lalecsec)
nahochaxaua/ nauochaxaua: su querido o querida.
nalauat: combate, hace guerra, ñalauataq, nalauachii... (c ỹalauat)
nahoglena/ naugolena, aso: el carro. (v lahoglena)
nahoglenec: le arrastra, ñahoglenaxauec, nahogliñiuec, nahoglendec.
nahougui: sale de adentro. sqai narougui; no salen
de... (c naugui)
naho’quena: qué venga acá. (c naiquena)
naico’na: ¡venga acá!.
naigue: viene a radicarse en tal parte.
naiquena/nanaiquena: viene acá. naiquenajo; qué
venga él acá.
nalauatalta’: se suicida, se mata a sí mismo.
(c ỹalauat)
nalauatata’: se matan entre sí. nalauachiỹata’,.
nalauataxac: su muerte, como le mataron, la guerra
que hace, ñalauataxac, nalauataxaqui’, lauataxac,
qanalauataxac, nalauataxaguii, nalauataxague’.
nalauataxai/nalauataxaic: soldado de combate,
guerrero. nalauataxairipi/nalauataxaiquipi;
muchos guerreros.
nalauataxala’: su montado de guerra.
nalecqajno: se entremete.
naleesen: se cree más que otro, se hace más que
otro, soberbio, orgulloso, se engrandece, ñaleesenaq, nalliishiñii, naleesene’.
naleesenaxai: se cree más o superior, soberbio,
orgulloso. (c naleesen)
nalegaxanaq: pescador con red. nalegaxanaxa;
pescadora con red.
nalogoñi: está completo, yalogoñi, ralo’iriñi,
qaralogoñi, ralohiñi, nalo’iñi.
naloguilo: está repartido entre los varios.
nalojlec: se extiende directo sobre...
nalolaxaset: una enfermedad. nalolaxaseteripi;
muchas enfermedades.
nado’o: su sombrero, ñado’o, nado’i’, do’o,
qanado’o, nado’ii, nado’o’.
nado’ollipi; sus muchos sombreros.
nado’o lauataxaqui; su casco de militar, de soldado,
para guerra.
naisa’a: vienes a... (v naata’a)
nalauataxanaq: matador, asesino.
nai’a: viene a algo, ñanai’a, na’ir’a, nai’a, qananai’a,
ñanaqa’a, nahi’a, naira’a/ nara’a. (c naỹa’a)
nalauataxanqa’: lugar de matanza.
naje’e/nase’e: (c caje’e)
nado’ontañi: lo tiene puesto de sombrero.
najñi: se cae de arriba, sanajñi, nachiriñi, sanataxañi, nachiiñi, nachiñi. najñi llaalec; aborta.
nalauataxaua: su compañero en ser matado.
nalauataxaua’e’ipi; tus muchos compañeros en
ser matados.
naloochiguiñi: es completo, perfecto, yaloochiguiñi,
ralo’ichiriñi, qar-, ralohichiguiñi, naloochiriñi.
najo: ése. (v cajo)
nalauatetac: hace guerra.
nalooshi’ma: justo arriba de...
nalacqatec: palidece, ñ-,. nalacqaterec qomi’; palidecemos. (c ỹalagaq)
nalauateta’pegue’: le está haciendo guerra, qan-,.
(c ỹalauat, nalauate’e’)
nalootagui: cabe adentro de...
naga’ỹo’: ése o ésa es. (v caga’ỹo’)
nalachiguit: le divorcia, ñalachiguit,
nalachiriguit, qanalachiguit,.
nalauateta’piguit: lo aguanta, se mata aguantando.
ñalauatqata’piguit,. Mat20.12
nago: viene acá adentro. (v nac)
nalagaxashiguim: aclara el día. (v ỹalagaxaguit)
nalauatetecta’: se matan entre sí.
naguegue/ nanaguegue: le sigue viniendo, nanaquitegue, qonaguegue, ñanaguinaxague, nanaguiigue,
nanactegue. nagueco’; que venga siguiendo.
nalajta’: se separan, se abandonan entre sí. ñalataqata’, nalachiỹata’.
nalauate’e’: le combate, le hace guerra, guerrea contra... nalauachire’e’, qan-, ñalauataxa’e’,
nalauachii’e’, nalauatere’e’. Deu20.3
nalootañi: completo, suiciente, naloosañi.
naguelec: viene encima de.., naguelecna; viene sobre el mundo.
nalarnaxajñi: se endereza.
nalauatqa’: un campo de batalla.
naloota’a: frente a...
nagueu’a: viene a., ñanagaxau’a, naguiu’a,. (c naga’a)
nalamaxashiguim: derecho hacia arriba.
nalauatqa: su lugar de ser matado.
nague’: vienen ellos. (v nanac)
nalamaxate’te’: se dirige a...
nalaugui: alcanza para.., es suiciente para...
nalamqataxac: su rectitud.
ñalamqataxac, nalarnqátaxaqui’, qanalamqataxac,
nalamqataxaguii, nalamqataxague’.
nalau’a: alcanza para.., es suiciente para..,
yalau’a,. (c nalootau’a)
naloota’pegue’: le puede resistir, yaloot-, ralo’is-.
qanaloot-, qaraloot-, ralohit-, naloos-. Efe6.ll
(c naloote’e’)
nalaqachiguiñi: se cae de arriba,
ñalaxasqochiguiñi,nalaqachiriñi,.
nala’ta’: parejo. se nala’ta’; desparejo, desnivelado. (c nalo’ojta’)
nalataxa: ruido grande, trueno.
nale: su hombre, su gente, su discípulo, ñale, nalli’i’,
ale, qanale, nalli, nale’. bale’; sus varios hombres,
ñale’, nalüchi’, qanale’, nalliri,. ñalliripi; mis
naga: viene a [buscarlo], sqai naga; no viene a buscarlo.
nagaxaso’ma/ nanagaxaso’ma: viene al agua.
naga’a: viene a.., ñanaga’a, ñanagaxa’a,.
(c nagueu’a)
nague’oga: viene afuera a buscarlo,
naquire’oga, qonague’oga, ñanaguinaxai’oga,
naguii’oga, nagnere’oga.
nagui: ahora.
naguii: ustedes vienen. (v nanac)
nahi: imita, ñahi, nahi’i’, ñayoq, nahii. nahi’. (c naỹa’a)
nahigue: vengan ustedes (v na’itegue)
80
naloote’oga
nalamaqchi’chiguit: se dirige directamente a...
nalate, aso: su encontrada, ñalate, nalachi’,
late,qanalaíe, nalachii, nalate’. (c late, lalatec)
nalauataxaqui: su tiempo para ser matado.
nala’guit: lo alcanza, es suiciente para...
nalolec: lo cubre todo, ralo’irelec,.
se nalolec; no cabe.
naloochi’ña: justo debajo de...
nalootalec: alcanza sobre.., lo puede, tiene capacidad para.., es igual a.., es capaz de.., yalootalec,
ralo’isaiec. n-, qaralootalec, ralohitalec, raloosalec.
Ecl9.10
nalootau’a: concuerda con..,
corresponde a.., ralohitau’a,.
naloota’piguit: lo aguanta, lo soporta, raloita’piguit.
1Co1O.13 (v nalo’guit)
nalootelec: está extendido sobre., nalooterelec.
naloote’e’: lo iguala, le puede resistir, y-, ralo’ise´e ´,
qan-, qar-, ralohite’e’, nalootere´e´naloose´e’.
naloote’oga: está en frente de algo, y-, ralo’itere’oga,
qan-, qar-, ralohite’oga, nalootere’oga.
81
naloqochin
naloqochin: lo mide, lo cuenta, saca la medida
[profundidad], ñ-, naloqochiñi’, qan-, ñaloqochinaq,
naloqochiñii, naloqochine’. qanaloqochine’; los miden. naloqochintac; lo medita, lo considera.
(c naloqojon)
naloqojontecta’: los mide entre sí. ñ-,.
nachaalataxac; jura por su vida.
nalouec: se nalouec; no alcanza, no es suiciente,
es insuiciente.
nallitetapigui: echan suertes por algo. Luc23.34
(c nallichigui)
nalouo: se nalouo; desigual, no igual, inferior.
namaañi’chiguit: le gusta [el olor]. (c naman)
naloqochinta: lo raciona [la comida], qan-,. naloqojnañi mide. se naloqojnañi; sin medir, en abundancia.
nalou’a: lo alcanza, cabe bien en algo, es capaz de...
yalou’a, ralo’ira’a, qan-, qar-, raloiua’a, naloora’a.
2ec8.12; lCo6.3 (c nalau’a)
naman: le gusta, le es dulce o delicioso, ñ-, namaañi’, qan-, ñamaanaq, namaañii, namaane’.
naloqojnaxaqui: su medida de [trigo], ñnaloqojna’oga: se naloqojna’oga; no los cuenta.
qan-,. Mat14.21
naloqojnec: lo reparte a medida, naloqojñirec, qan-,.
naloqojnejlec: lo extiende derecho sobre...
naloqojñiterelec,.
naloqojne’: los calcula, los cuenta.
na’loqojne’ejta’: son iguales, los considera iguales.
naloqojne’ta’: los hacen planos, qan-,.
naloxoua: su par, su compañero de igual edad.
ñaloxoua; mi par. qaraloxoua;nuestro par.
ñaloxouarípi; mis muchos pares. Efe4.13
nalo’chiguit: justo frente a.., de acuerdo con..
nalo’chiguit nqai’en; le hace igual a...
nalo’guit: se nalo’guit; no lo aguanta, no lo alcanza
o iguala, y-, ralo’ichiguit, qan-, qar-, ralohiguit, naloochiguit. se yalo’guit; no lo igualo, no lo aguanto.
se qaralo’guit; no le igualamos.
namaq: le manda acá. ramaqai’; te manda. yamaq;
me manda. qaramaq; nos manda. (c ỹamaqata)
namaq: torcido, curvado, es curvo.
namaqachigui: se retuerce (retorcer), se tuerce.
namaqachiguilo; se retuercen.
namaqatajlec: van al rumbo, ñamaqategueri’, namaqaisegueri’, ñamaqategueri’, ñamaxasqotajlec, namaxaitajlec, namaqatajlec. Rom3.12 (v ñamaqategueri’)
namaqatari´: medio torcido.
namaqategueri’: anda sin rumbo, va o viaja al rumbo. ña-, ñamaxasqotegueri’, namaxaitegueri’, namaqasegueri’. (v namaqatajlec)
nague´/ nanague’.
naquetoxouot; pasa al lado nuestro.
nanacpegue’/ nacpegue’:
nanagata’: se juntan de todas partes, ñanagaxata’,
nanaguiỹata’,. N
anagaxaso’ma/ nagaxaso’ma: viene al agua, ñ-,
ñanagaxaqso’ma/ ñanaguinaqso’ma,. Jua4.15
(v nanac)
nanaguegue: viene acompañándole, ñanaguinaxague,.
nanahiquena: vengan acá. (c na’itquena)
nanaho’quena: qué venga él acá.
nanaic: víbora. nanaqa; varias. nanaiquipi; muchas.
nanaigue: viene acá. ñ-, na’itegue, qan-,
ñanaguinaxague/ ñanaxague, nayigue, naategue/
nanaategue. (c nanac)
nanaiquena/ nanaiquenajo/ naiquena: viene acá.
ñ-, nana’itquena/ na’itquena, nanaiquena/ naiquena, qananaiquena, ñanaqquena/ ñanaxaquena, nanahiquena/nahiquena, nanatquena. (c nanaỹa’quena)
naloqojno: lo mide con otro, lo compara con. ñ naloqojñiro, qan-, ñaloqojnaxauo, naloqojñiuo, naloqojondo. naloqojñiuo; les mido o comparo a ustedes
con otros. 2CoT2.13
nalo’ojta’: están parejos, es plano, qaralo’ojta’,
ralohi’ijta’,. 2Co8.14 (c nala’ta’)
naloqojñi: está organizado, agrupado, naloqojñi.
nqai’en; lo organiza, lo agrupa. 1 Sa 11.11
nallaa: se detiene (detener), ñallaa, nalli’ra, ñallaaqa, nalliỹa, nalliira.
naloqojñiguit: se mide con.., se compara con..,
compara éste con aquél, ñ-, naloqojñichiguit/ -ñiriguit, qan-, ñaloqojnaxaguit, naloqojñiiguit, naloqojonchiguit. 2CO10.12
nallaaqa: recién, hace unas horas, no alcanza medio día.
namat: quiere tener todo, es avaro, codicioso, ñ-,
namachi’, ñamataq, namachii, ñámate’.
nallaaqo’: en aquel tiempo antiguo.
namatañi: mira hacia acá abajo, namachirañi,.
nallaacsenta: lo lleva al hombro. (c lallaac)
naloqojñiñi: están organizados.
naloqojñiñi nqai’ne’; organiza a los varios.
nallaaquen: lo pone al hombro, ñallaaquenaq,.
(c lallaac)
namatashiguim: mira arriba, levanta la vista, ñ-,
namachirashiguim, namaterashiguim.
naloqojñi’chiguit: se alinea con..,
se compara con... Mat7.2
nallaaquenta: lo lleva al hombro, nallaaquente’.
namataxaic/ namataxai: avaro, quiere tener todo.
namataxaiquipi; muchos avaros. (c namat)
nallaqai: en aquel tiempo.
namataxalaic: avaro. (c namat)
naloqojon: da cuenta de.., lo calcula, lo mide. naloqojñi’,. (c naloqochin)
nallicaic, ada: el guayacán.
namata’ña: lo mira acá abajo, namachira’ña, qan-,
ñamatqa’ña, namachiỹa’ña, namatera’ña. Deu26.15
nanaqataxac: su diicultad, su impedimento, ñ-,
qan-,. nanaqataxaco; varias. qananaqataxaquipi;
nuestras muchas.
namaxagui: es curvo, namaxaguilo; son curvos.
Matl2.20 (c namaq)
nanaqatec: atado. (v laqatec)
nalo’ojta´a: frente a...
nalo’tegue: están esparcidos por un valle.
namaquinaxanaxaqui, ana: namaquinaxanaxaqui
qa’; el molino de piedra.
lo’o ana namaquinaxanaxaqui; molinero.
nanaiquenajo/ nanaiquena:
nanalochaxan: se escapa, ñ-, n~-i’, ñ-aq, na-ii, n-e’.
(c ỹalochaxan)
nananaxalate, acá: altura sembrada con tal planta.
nananqa’: su lugar para ser plantado o sembrado.
nananqa’ ana qo’paq olivos; huerta de olivos.
nanaqachiguiñi: inclina bien.
nanaqachiguiñinqai’en; lo inclina bien,
nanaqañi: se baja, inclina la cabeza por sueño, de
golpe, nanaqaiñi. (c nanaxañi)
naloqojonchiguiñi: se alinean, le da todo lo necesario, lo completa, lo perfecciona, qan-, ñaloqojonqachiguiñi, naloqojñi-, naloqojonchiriñi. (signiica igual
que naloochiguiñi nqohin) Heb5.9
nallichigui: echa suertes sobre.., juega por.., qan-,
ñallitaxagui, nallichiigui, nallichirigui. (c nallijlec)
naloqojonñi: se organiza, se despliega, se alinea.
naloqojonñi nqai’en; lo alinea, lo despliega, lo organiza.
nallijlec: lo juega, ñallitaxalec,.
nallijta’: echan suertes, ñallitaxata’,.
namaxasoxoc: su mandato recibido, ñ-, n-qui’,
qan-,n—guii, n—gue’. Flp2.16 namígo: su amigo, ñ-,
namigo’e’, qan-, namigohi, namigo’. namigollipi/
namigoi’ipi; sus amigos. namigallipi; sus amigas.
naloqojontagui: lo distribuye a medida, qan-,. Efe4.7
nallin: pescado, pez. nalliñi’; varios. nalliñirolqai’;
varios pequeños. nallinyipi/ nalliñipi; muchos.
namogollishic: su tontería, ñ-, n-qui’, mogollishic,
qan-, n-guii, n~gue’.
nanaqueta: está viniendo.
nalliquin: corre, ñ-, n~i’, ñ—aq, n—n, n--e’.
namogue, añi: su rodete de cabello.
nalliquinaxac: su carrera, su correr. ñ-, n—qui’,
lliquinaxac/ lliquinaq, qan-, n-guii, n—gue’.
namoxoiqataxanaxa, acá: el molino.
namoxoiqataxanaxat: piedra de molino.
nanaqueta’gue: viene por camino, ñ-, nanaquisa’-,
qan-, ñanaguinqata’gue, nanaguiita’gue,
nanaquesa’gue. Luc24.32 (v nanac)
nalliquinaxai: atleta, corredor, jockey, el que corre.
namoxoỹaxa: polvo de tierra. (v lamoxoỹaxa)
nanaquirepegue’: vení a tal lugar. (v nacpegue’)
nanaata: viene. (v naata)
nanaqui’: vienes. (v nanac)
naloqojonta’piguit: se compara con otro.
nalliquite’era: corre al rumbo, sin propósito.
ñalliquinqate’era, nalliquiñite’era, nalliquinse’era.
naloqojonta’ta’: se miden entre sí. naloqojñita’ta’,.
nalliripi: sus muchos hombres. (v nale)
nanaatalec: está viniendo sobre algo, ñ-, nana’isalec,
qan-, ñanaaqatalec nanahitalec, nanaasalec.
naloqojontec: lo distribuye equitativamente.
naloqojonterec.
nallitalta’: jura bajo maldición, nailichiralta’, ñallitqalta’, nallichiỹalta’, nalliteralta’. nallitalta’ da
nanac/nac: viene, ñ-, naqui’/nanaqui’, nac/anac/
nanac, ñanaguinaq, naguii/ nanaguii,
naloqojontañi: toma la medida, lo raciona [al agua],
lo calcula, pasa revista, ñ-, naloqojñisañi, qan-,
ñaloqojonqatañi, naloqojñitañi, naloqojonsañi.
naloqojonta’: se miden entre sí, lo compara con
otro, lo alinea, qan-, ñaloqojonaqta’naloqojñiỹata’,.
naloqojonta’guit: se alinea contra...
82
nanau’a
nalliishiua: su cohombre, su compañero que también
es hombre, su semejante, ñ-, n—’e’, qan-, n~hi, n—’.
nanaqtapigui: lo rodea, qan-, ñanaqtaqapigui,.
Hchl7.5 (c nanaxateta’gue)
nanaque: viene a buscar, ñ-, nanaquite, qan-, ñanaguinqai, nanaguihe, nanacte. (c naque)
nanaquetalec: está viniendo sobre...
nanatqa lo’o’: adúltera, prostituta. (c lanatec, lo’o)
nanatqa’: hospedaje, alojamiento, una pensión donde quedarse. (c ỹanata)
nanau’a: viene a...
83
nanaxanaq
nanaxanaq: el sembrador.
nanoxonaxac: su propia captura, su vencimiento
que sufre, su propio apresamiento, su derruta. ñ-,
qananoxonaxac,. (c loxonaxanaxac)
qanañinlataxac, nañinlataxaguii, n~gue’.
(c llilnataxanaxac)
egoísta. napacqajñisac,.
nañireta’: lo enrollas. (v inanta’)
nanaxateta’gue: está envuelto.(c ỹaxategue)
nanoxonaxaqui: su trampa para sí. ñ-, qan-,.
napacqajnaxac: su fanatismo, su sobrepujamiento,
su engrandecimiento, ñ-, napacqajnaxaqui’,.
nanaxate’tegue: está bien envuelto. (c nanaxategue)
nañaan: lo da, lo entrega, se da.nañaañi’-, ñañaanaq, nañaane’.
nañit: se escapa, nañichi’, qan-, ñañitaq, nañichii,
nañite’.(c ỹit)
nanaxañi: se agacha, inclina la-cabeza. nanaxañi
nqai’en; lo agacha. (c nanaqañi)
nañitqa’: su escapatoria, ñ-, nañitqachi’, qan-, nañitqarii, nañitqate’. Deu30.18(c nañit)
nanaỹa: viene acá. ñ-, nana’ita, qan-, ñanaỹaqa’a,
nanaiỹa, nanatquena. se ñanaỹa; no vengo. se.
nana’ita; no vienes. (c nanaỹa’quena)
nañaanalta’: se entrega a sí mismo,
nañaañiralta’, nañaanqalta’,.
nanaỹa’gue: viene a... en viaje, ñ-,.
nañaanaxac: su rendimiento, su devoción, su dedicación, ñ-, nañaanaxaqui’, qan-,n—guii, n~gue’.
nañoqotaxai: siempre se esconde, no es sincero.
se nañoqotaxai; es sincero.
nañaanec: lo extiende, lo ofrece, nañaañirec,.
nañoqotaxaqui: su propio escondedero, escondrijo,
escondite, ñ-,.
nanaỹa’ña/naỹa’na:
nanaỹa’quena: viene acá. (a nanaiquena, nanaỹa)
nana’chiguit: qan-, ñanaaqa’chiguií,. (v ta’chiguit)
nañaane’tot: se entrega a., ñitetoc, ñañaanqa’tot,
nañaañi’tot, nañaantetot. Hebl2.28 (v nañan, nañaanot)
nanchaqaína: cualquiera, cualquier, toda clase.
(c quena)
nañaanlec: se entrega a.., nañaanlco’; se entregaría a..,
nanecalta’: señala a sí mismo, dice de sí mismo, ñ,
nañiquiralta’, ñanecqalta’, nañiquiỹalta’, nanequeralta. nanecalta’ na’ ỹachaxantac; lo jura. (v ỹiga)
nañaanni: lo baja, nanaañiñi.
nanequeteguelta’: está diciendo de sí mismo, ñ-,
nañiquiseguelta’, ñanecqateguelta’, nañiguiiteguelta’, nanequeseguelta’.
naneraxalate, ana: su lista donde está anotado.
naneraxalate só’maq ‘auaxaic; una lista de los primeros. (c leraxanaxala’)
nanera’a: se hace anotar en algo, ñ-, nañichira’a,
qan-, ñaneraxau’a, nañiriu’a, nanerera’a.
naneretalec: está anotado en o sobre algo. naneresalec,.
naneretañi: está anotado, naneresañi.
naneretaugui: está ailiado con tal partido, está inscrito en tal cosa, naneresaugui.
naneretau’a: está ailiado con..,
inscrito en... naneresau’a.
nanerougui: se anota con un grupo, está ailiado con
un grupo.
nanoiquentac: hace lo que quiere, voluntariamente,
ñ-, ñanoiquenqatac, nanoiquiñitac,.
nanoiquenta’pegue’: lo hace de su propia voluntad o
idea, lo hace por su cuenta, ñanoiquenqata’pegue’,.
nañaano: se entrega, lo entrega, nañaañiro,. se
nañaano: no se entrega. (c ỹaano)
nañaanot: se entrega a.., se nañaanot; no se entrega a… (la verdad) nañaañitot/nañaañi’tot, qan-,
ñañaanqot, nañaañiỹot.
nañaanta: se entrega a.., nañaañita; ustedes se entregan a...
nañaantapego: siempre lo ofrece, nañaañisapego,.
nañaañigui: se entrega en.., ñ-,.
nañaañiguit: se entrega a., nañaañichiguit, ñañaanaxaguit, nañaañiguit, nañaanchiguit.
nañaañichiguit: se rinde a., nañaañi’chiguit,.
nañaañitquena: entregúelo acá.
nañan: se entrega, lo da, lo entrega (hacia el que
habla). ñañan, nañaañi’, qanañan, ñañaanaq, nañaañii, nañaane’. se nañan; no se entrega.
qanañan; me dan. nañaañi’; tu me das.
nañaañii; ustedes me dan. nañaane’; ellos me dan.
nañan; me lo da. nañaanoxorom; nos da. nañaañim;
me lo da. nañaañirim; tu me lo das.
nañaañiroxorom; nos lo das. (c ỹaan)
nanoiquiñiguit: tiene relación sexual con otro u otra.
nanoiquiñichiguit,. nanoiquiñiguit aca loua; tiene
relación sexual con la esposa.
nañaxanñi: se calma, se rinde, se aloja.
se nañaxanñi; no se rinde, no se aloja, nañaxanyiñi/ nañaxañiriñi, ñañaxanaxañi, nañaxañiñi, nañaxañiñi. (c ỹaxanñi)
nanojshiguim: lo levanta, lo alza, ñanorshiguim/ñanojshiguim, nanochirishiguim, qan-, ñanoraqshiguim,
nanoriishiguim, nanorishiguim/ nanochishiguim.
ñanochishiguim; ios levanto.
yanojshiguim; me levanta.
nañaxatetaugui/ nañaqtetaugui: crece dentro de
algo, nañaxachisaugui, qan-, ñañaxatqataugui,
nañaxachitaugui/ nañaqchitaugui, nañaxatesaugui.
2Pe3.18 (c ñaxat)
nanoretashiguim: lo levanta, lo alza.
nanoq: su cebo.
nanorec: lo saca [su arma], lo levanta [su brazo].
84
napaxaguinataxanaq
nañigui: está en [la ciudad, una plaza].
nerañigui; ellos.
nañinlataxac: su orden recibida, su autorización
recibida, su derecho recibido, ñ-, nañinlataqqui’,
nañoqotaxac: su escondimiento propio.
napacqajnatec: vado.
napacqajnaxai: altivo, vanidoso, orgulloso, rebelde.
napacta: lo cruza a este lado. ñ-,.
napaguelec: lo traspasa, lo sobrepasa, napaquirelec,
qan-, ñapagaxalec, napaguiilec, napaguerelec.
napaguiiteguelec; lo están traspasando ustedes.
se napaquiseguelec; respétele.
se ñapaquiraxalec; no te traspaso.
napal, so/ aso: el muerto, añi napal lahi’; su ataúd.
nañoqotqa’: su escondite, su escondedero, ñ-, nañoqotqachi’, qan-, nañoqotqarii,.
napalalec: medio oscuro, borroso, indistinto,
no muy claro.
nañoxochijchiguiñi: se esconde bien, lo hace secretamente, ñ-, nañoxochichiriñi, ñañoxotqachiguiñi,
nañoxochiichiguiñi, nañoxochichiriñi. Mat2.7
napalaten: remienda [ropa], lo emparcha, napalachiñi qan-, ñapalatenaq, napalachiñii, n—e’. (c naparen)
nañoxochigui: se esconde de...
napatatenec: su remiendo recibido. (c lapalatenque)
napalaxa; oscuridad.
nañoxojñi: se esconde, ñ-, nañoxochiriñi, nañoxochiñi. nañoxojñi nqai’en; le esconde.
(c ỹoxojñi, nqañoxojñi)
napalchiguiñi: anochece.
nañoxotapeguem: se nañoxotapeguem; no se esconde de.., ñ-, nañoxochirapeguem,.
napalñi: se oscurece.
nañoxotaugui: se esconde en.., ñañoxotaxaugui,.
napaltalec: se está oscureciendo.
nañoxotem: se esconde de.., nañoxochitem,.
napaltañi: sigue oscuro.
nañoxotetañi/ nañoqtetañi: se esconde, está
escondido. ñ-, nañoqchisañi/ nañoxochisañi,-ñañoxotqatañi, nañoqchitañi/nañoxochitañi,
nañoqtesañi/ nañoxotesañi. (v nañoxojñi)
napalyipi, yi: el cementerio, el lugar de entierro.
nañoxotetegueñi: está escondiéndose repetidamente. nañoxochisegueñi, ñañoxotqategueñi,.
napaqueteguelec: lo está traspasando. napaquiseguelec, qan-, ñapacqateguelec,
napaguiiteguelec, napaqueseguelec.
ñapacqateguelgoto; traspasamos los varios.
se napaquiseguelec; respétele. (c napacalec)
nañoxoteto’ot: está escondido debajo de...
nañoxoteso’ot. nañoxotougui se esconde adentro
de., ñ-, nañoxochirougui, nañoxochiugui,.
napa, aso: su masa, su cera que consigue, ñapa,
napa’e’, napa, lapa, qan-, napahi, napa’.
rapic napa; cera de avispa. lSa25.18 (c lapa)
napaata’anta’: se acuestan juntos. (v lapaata’ñi’)
napacalec: lo traspasa, lo sobrepasa, lo vence, ñ-,
napaquiralec, qan-, ñapacqalec, napaguiỹalec,
napaqueralec. se napacalec; le respeta.
napacalec ca la’qaatec; desobedece la palabra de
otro. napacalgoto; los sobrepasa, se napaquirailec;
respéteme. napaquiraxalec; no te respeta.
napacqachin: se napacqachin; le respeta, no se
hace más que otro, napacqachiñi’,. (c napacqajan)
napacqajan: le traspasa, se atreve, obstinado, ñ-,
ñapacqajnaq, napacqajñii,. se napacqajan; respeta.
(v napacqachin)
napacqajantac: se hace más que el otro, altivo,
napalgui/ napalligui:
napalolo: ave llamada espátula rosada.
napalligui: está oscuro (una cosa).
napaquejlec: lo sobrepasa un poco.
naparen: lo repara, lo remienda, qan-, ñaparenaq,
napariñii, naparene’. (c napalaten)
napáva: su pava, ñapáva, napaava’e’, qanapáva, napaavahi, napaava’.
napaxaguin: estudia. (c ỹapaxaguim)
napaxaguina: lo estudia, napaxaguiñita,
qan-, napaxaguiñiỹa,.
napaxaguinalta’: se instruye a sí mismo.
napaxagurñiralta’,.
napaxaguinataxac/ napaxaguinaxac: su enseñanza
recibida, n—qui’, qan-, napaxaguinataxaguii,.
napaxaguinataxaquipi; muchas.
napaxaguinataxanaq: maestro.
napaxaguinataxana’; varios, napaxaguinataxanyipi.
napaxaguinataxanaripi; muchos.
¡Qami’ napaxaguinataxanaq!; ¡Maestro!.
85
napaxaguinatqo’
napaxaguinataxanaxa; maestra.
napaxaguinatqo’/ napaxaguinqo’: su maestro.
napaxaguinatqorii,.
napaxaguinaxac/ napaxaguinataxac: su enseñanza
recibida, su estudio, ñ-, n—qui’, paxaguinaxac/
paxaguinataxac, qan-, n-guii, n-gue’. 2Co1.9
napaxaguinaxaic: estudioso. napaxaguinaxaqa; estudiosos varios.
napaxaguinaxala’: su maestro.
napio’xot: lo ensucia, napio’xochi’, qan-,
ñapio’xotaq, napio’xochii, n—e’.
napio’xot da nachaalataxac; le hace moralmente
impuro. (c ỹapio’xot)
napio’xotaalta’: se ensucia a sí mismo, se mancha a
sí mismo.
napoc: 1. lo arranca; 2. está cercado, acorralado, tapado, ñapoc, napoqui’, qanapoc, ñapoxaq, napoguii,
napogue’. lapoguisec; al que cerca, tapa, acorrala.
se ñapogue’; no les arranco. (c napoquena, lapoc)
naqaguijñi: lo destruye, desgaja una planta, ñ-,
naqaguichiriñi, qan-, ñaqaguitaxañi, naqaguichiñi.
qanaqate’; los sacan a varios. naqachii’; sáquenlos.
ñaqate’; los saco. ñaqataxe’; los sacamos.
naqaguiñi: disminuye, rebaja de peso, se debilita,
naqaquiriñi, ñaqagaxañi, naqaguiiñi, naqaquiñi.
se naqaguiñi; aumenta, crece. (c naqagaxajñi)
naqatac: lo saca ([al espíritu malo], ñ-, naqachirac,
ñaqatqac, naqachiỹac, naqaterac. Hchl9.13
naqaica’a: le tiene asco, le da asco, le da repugnancia, le repugna. y-, qan-, qar-, raqaiqui’a/ raqaigui’a,
naqaiquera’a. naqaicaỹa’; me tiene asco, le doy
asco. naqaiqueraỹa’; me tienen asco, les doy asco.
naqatalta’: paga coima, se saca a sí mismo. naqachiralta’, ñaqatqalta’, naqachiỹalta’, naqateralta’.
naqataxac: su consejo recibido, su amonestación recibida, qan-,. Jua 19.7 (c laqataxac)
naqataxanaq: cosechero de algodón. naqataxanaxa;
cosechera. naqataxana’; varios.
naqatasanaripi/naqataxanyipi; muchos.
napocshiguim: lo arranca hacia arriba, qan-,.
naqaica’guit: le desprecia, le repugna, le horroriza,
qan-, raqaiquiỹa’guit.
napoñi: se cubre, se tapa.
naqaida: ahí. Zac3.5
napoquetaguit: va arrancando trigo o espigas.
napoqoxonsañi; ellos. (c napoc)
naqaiquetapega: le da asco. qan-,. (c naqaica’a)
napoguec: lo arranca con la mano. (c napoc)
naqairi’ñigui: lo tiras abajo adentro. (v inaxa’ñigui)
napogui: se cierra una abertura.
napaxaguintapega: se instruye en algo, lo estudia.
napaxaguiñitapega, napaxaguinsapega. (v napaxaguina)
napootagui: cerrada [puerta].
naqajñi: lo agarra, lo captura, lo vence, naqachiriñi,
qan-, ñaqataxañi, naqachiiñi, naqateriñi.
naqachiñi; agarra a varios. qanaqachiñi; les capturan. se qaraqachiriñi; no te capturan. yaqajñi; me
vence. yaqachiiñi; estoy en las manos de ustedes.
napootalec: cerrado [libro].
yaqacbiriñi: me venciste. (c naqat)
napaxaguinta’ta’: se enseñan entre sí. ñapaxaguinqata’ ta’, napaxaguiñita’ta’, napaxaguinta’ta’.
napootañi: está tapado, napoosañi.
naqajshiguim: lo saca hacia arriba, lo copia, ñ-naqachirishiguim, qan-, naqachishiguim.
ñaqachishiguim; los saco.
naqateu’a: lo saca de adentro de..,
ñaqateu’a, naqachiu’a,.
naqajta: lo saca del otro lado, ñaqajta, qan-,.
naqaulatqa’: su lugar donde está amasado, su
amasadero [del pan]. (v ỹaqaulachit)
napaxaguinaxat: su lección recibida, lo que aprende. qan-,.
napaxaguinaxaua: su condiscípulo, su compañero
de estudios.
napaxaguine’ta: lo estudia bien.
napaxaguinqo’/napaxaguinatqo’: su maestro, ñ-,
napaxagainqochi’, qan-, napaxaguinqorii, napaxaguinqote’. napaxaguinqoro’; sus varios maestros.
napaxaguinqoro; su maestra. napaxaguinqorol; sus
varias maestras.
napaxaguintecta’: se instruyen entre sí.
napa’: duermen juntos. qamiri napa’; duermen
juntos. (c lapaata’ñi’)
napeguet: su plato, ñ-, napiguichi’, peguet, qan-,
napiguichii, napeguete’.
napeguet nquiỹoxoqui; su palangana.
napetaxac: su disputa, ñ-, n—qui’, qan-, n—guii, n—gue’.
napeteta´ta: pleitean entre sí. ñapetqata’ta’,.
Gal5.26
napete’e’: pleitea con otro, ñ-, napichire’e’,
ñapetaxa’e’, napichii’e’, napetere’e’.
napiise: colador, la preparación en.que se mezcla la
bebida recién empezada. (v qa’paxa, ỹapiisen)
napiit: está noviando. ñ-, napiichi’, ñapiitaq, napiichii, napiite’.
napiitaxaua, ñi/ añi: su novio o novia, ñ-, napiitaxaua’ e’, piitaxaua, qan-, n—hi, n—’.
ñapiitaxauo’lli’; mi querida novia.
napiite’e’: está noviando con., napiichire’e’, qan-,
ñapiitaxa’e’, napiichi’e’, napiitere’e’.
napijna’: viruela negra. (c lapijna’)
napio’o/napio’: sucio. yapio yapio’o, rapio’e’, qarapio’/ qarapio’o, rapio’ohii, napio’ohi’. napio’ota;
muy sucio. napio’ỹi’; varios sucios.
napio’qochit/ napio’xot: napio’qochite’,.
napio’qotaxac: su ensuciamiento que recibe.
86
naquetapegaxaso’ma
napoochigui: cerrado [la cárcel].
napoonac: lo junta, lo reúne, napoondac.
napootapi’ña: está tapándose.
napootau’a: está cercado, está encerrado con muro.
napoota’a: está cerrado.
napoota’ña: tapado [su cuerpo] con.., napoosa’ña.
napoquena: su mano, ñ-, n—’e’, poquena, qar-/ qann—hi, n—’. napoquena lqodoc; mi muñeca.
napoquenal; sus manos, napoquenalli, napoquenallii,. (v napoc)
naqairañi: lo tiras sin cuidado. (v inaqañi)
naqajta’: se reúnen, ñaqataqta’naqachiỹata ‘,.
naqalcqotaho: viene rodando.
naqalcqotegueri’: rueda, va rodando.
naqalcqoisegueri’, ñaqalgoxosqotegueri’,
goxoitegueri’, naqalcqosegueri’.
naqal-
napoxonaxanchíguiñi: está bien cubierto.
yapoxonaxanchiguiñi; estoy bien cubierto.
naqaletenlec: da la vuelta alrededor de..,
qan-, ñaqaletenaxalen,.
napoxonaxantañi: tapado, encerrado. (c ỹapogui)
naqaletentaho: rueda (rodar). (y ỹaqaleten)
napoxonaxat/ lapoxonaxat:
naqalgoxogue: se naqalgoxogue; no se da vuelta hacia., naqalcqoitegue,.
napoxoqui, aso: su capa, velo, tapado, manta, ñ-,
napoxogui’i’, poxoqui, qan-, n-guii, napoxogui’.
napoxoqui’; varios tapados.
napoxoquiripi; muchos tapados.
naqalgoxoñi: da vuelta la rueda, se da vuelta para
volver o irse, se da vuelta acostado, gira, naqalcqoiriñi, ñaqalgoxosoxoñi, naqalcqoiñi.
napo’ña: se tapa con.., se cubre con.., ñ-, napo’ira’ña,
qan-, ñapoqa’ña, napoỹa’ña, napoora’ña. Deu24.13
naqalgoxoshiguim: 1. lo voltea, ara la tierra; 2. lo
traduce, qan-, ñaqalgoxosoxoshiguim,.
naqachichiguiñi: le captura bien, le agarra bien.
ñaqatqachiguiñi,. ÁT9p23 (v naqajñi)
naqachiguit: se reúne con otro, ñ-, naqachichiguit,
qan-, ñaqataxaguit, naqachiiguit,
naqachiguita/naqachiriguit.
naqallichinchiguiñi: están alrededor de..,
naqallichinchiguiñi nqaishinaq; estamos alrededor
de.., so pa’atashiguim naqallichinchiguiñi; una bóveda. yaqallichinchiguiñi; me rodearon.
(c naqaletenlec)
naqachiñi: (v naqajñi)
naqalligo, aso: caparazón de caracol.
naqagaxajñi: lo rebaja, lo disminuye, naqagaxachiriñi, qan-, ñaqagaxataxañi, naqagaxachiiñi, naqagaxachiñi. (c naqaguiñi)
naqat: lo saca, lo cosecha, lo quita, lo extirpa, lo
recoge. ñaqat, naqachi’, qan-, ñaqataq, naqachii,
naqate’. yaqachi’/ yaqachi’; me sacas.
naqata’-a: lo saca de adentro de.., lo saca de entre
otros, lo quita, ñ-, naqachira’a, qan-,.
naqatec: lo saca, naqachirec, qan-, ñaqataxauec,
naqachiuec, naqaterec.
naqatec: la le chiguana. naqatec lauoic; la avispa de
la lechiguana.
naqateguese: naqateguese lolaa; eunuco, castrado.
naqatetac: está sacándolo, qan-,. (c naqat)
naqateta’guit: está con otro, está junto a otro, le
acompaña, ñaqatqata’guit.
naqate’e: se lo saca [la ropa], se lo quita. (c naqata’a)
naqa’: su piedra.
soxonaxa naqa’; piedra del trueno con que mata y
rompe árboles. Los antiguos, al encontrar una de estas piedras, la guarda, porque le hace más fuerte
para hachar los árboles más fuertes. (c qa’)
naqchichiguit: lo atajas. (v ỹanaqchiguit)
naqta´guit: le ataja, le intercepta el paso, le sale al
encuentro, naqtera’guit.
naque: viene para tal cosa, ñaque, naquite, ñanaguinqai, nanaguii, nanacte/ nanaguete. sqai naque;
no viene para tal cosa. (c nac, anac, nanaque)
naquejlec: va sobre algo, para sobre algo, pasa por tal
lugar, naquiterelec, qananaquejlec, ñanaguinqajlec,quiijlec, - queterelec. Apol.13 (c nanac)
naqueta: viene.
naquetac: está viniendo. naqueta’pe ñaua leuo’;
tiene derrame de sangre.
naquetagui: viene con [gloria]. Mrc8.38
naquetalec: viene a propósito de.., ñanaquetalec,
ñanaguinqatalec,. Jual.31
naquetañi: cae, viene hacia abajo.
ca ỹaxat naquetañi; la lluvia cae.
naquetapegaxaso’ma: viene seguido al agua,
87
naquetapougui
naquetapougui: sale de adentro, viene de adentro.
naquetashi’megue’: crece junto con.., viene hacia
arriba junto con..,
naquetashi’me’: crece junto con.., ñanaquetashi’
me’, nanaquisashi’me’, qananaquetashi’me’, ñanaguinqata-, nanaguiita-, nanaquesa-.
naquetashi’mta’: crecen juntos. (c naquetashi’me’)
naquitetashiguim: se humedece hacia arriba.
naquitetashiguim nqai’en; lo humedece hacia arriba.
nasen: se permite, se nasen; se niega a sí mismo.
naquitetá’a: tiene esperanza en recibir de.., ñ-,
naquichita’a,. (v naquita’a)
nasogoñi: se seca del todo [una planta]. (c ỹaso)
naquitete’e: viene esperanzado en oír o ver algo,
ñ-, naquichise’e, qan-, ñaquitqate’e, naquichite’e,
naquitese’e.
nase’e/ naje’e: aquel. (v case’e)
nasom: su puerta, portón, tranquera, ñ-, nasomi’,
nasom, lasom, qanasom, nasomii, nasome’. (c lasom)
nasooca: su azúcar, ñasóca, nasooca’e’, soca, qanasóca, nasoocahi, nasooca’. (v soca)
naquetaugui: viene adentro de.., entre un grupo.
naquichiraugui,.
naquito’: vinistea. (c naqueta)
naqueta’gue: viene por un camino,
naquisa’gue, naguiita’gue.
nara’a: vienen a... (v nai’a)
nasoochiguiñi: completamente quemado, consumido por fuego, se quema del todo, ñasoqochiguiñi,
nasoichiguiñi, nasoochiriñi.
nasacqo’ot: se tira delante de.., se echa delante de...
nasoolañi: lo trilla, qan-, ñasoolaxañi,.
naqueta’ñigui: viene bajando en escalera.
nasoolcala, ana: maíz en granos. (c la, nasoolec)
naquetetquenajo: pasaron por acá.
nasagoxolta’: se tira al suelo, se echa al suelo, ñ-,
nasogoqoiralta’, ñasagoqsoxolta’, nasagoxoiỹalta’,
nasagoqoralta’. nasalo, na; la perdiz.
naquetou’gue: viene por camino, por medio de persona o algo, ñanaquetou’gue, naquiterou, qananaquetou
ñanaguinqatou, naguiitou’gue naqueterou. (c anac)
nasapet: con voluntad, dispuesto.
se nasapet; de mala voluntad, desinclinado, maldispuesto, se rasapchi’,.
naquetoxouot: veni con nosotros. (v nac)
nasapteta: es voluntario, de buen ánimo, dispuesto, y-, rasapchite’, qar-, rasapchita, nasaptete’.
Mat26.41 nashi
naqueta’ogue’: viene junto con.-, crece junto con..,
naqueto’ot: viene con algo, viene haciendo un trabajo.
naque’tegue: alcanza hasta.., viene hasta...
naguii-tegue,. naque’tegue naisot; [el agua] alcanza hasta mi cintura.
naquichi’ñigui: viene derecho adentro de...
naquiite´: ỹ (c naqueta)
naquilecqate’, naua: sus tijeras, ñ-, qan-,. naquilguec: lo corta con tijeras, naquilquirec, ñaquilgaxauec, naquilguiiuec, naquilguerec. Luc5.36
naqui’: vienes. (v nanac)
nasapte’ta: es voluntario, rasapchii’ta,.
Efe6.7; 1Pe5.2
nasauaxatalta’: son
nasauaxachiỹalta’,.
culpables
ellos
mismos.
nasauaxatetecta’: se culpan entre sí, hacen confusión. sasauaxatetecta’; estoy alborotando a [la gente].
nasauaxateteguelta’: se hace culpable.
naquire’oga: vienes a... (v nague’oga)
nasauaxate’e’: comete una falta contra otro, comete una culpa contra otro.
naquirougui: vienes junto con un grupo.
(c naquetaugui)
nasauec: lo ara, lo cultiva, ñ-, nasauqui’, qan-, ñasaugaq, nasauguii, nasaugue’.
naquit, na: 1. galería, porche; 2. su lequillo, ñ-, naquichi’, qan-, naquichii, naquiite’.
naquiite’; sus varios. naquiiteripi; sus muchos. Jua5.2
nasaugaxanaq: arador.
nasauguec; arado.
no’ueenaxa nasauguec; campo arado.
naquita: ahora. sqai naquita; no es de ahora nomás,
es de hace mucho. (c sqai naquita; no vengas a buscarlo. sqai naga; no viene a buscarlo. sqai naque; no
viene a buscarlo),
nasauquetac: lo está arando, cultivando. (v nasauec)
naquita: enseguida.
naquitaxac: su conianza, su esperanza, ñ-, naquitaqqui´/naquitaxaqui, aquitaxac/qaitaxac, qan-, naquitaxaguii, n—gue’.
naquita’a: lo desea, confía en otro que le ayude, se
interesa en.., tiene esperanza en.., ñ-, naquichira’a,
qan-, ñaquitqa’a, naquichii’a, naquitera’a.
naquitegue: venga con... (v naguegue)
naquitetaque: lo espera recibir o alcanzar. ñaquitqataque, naquichitaque,.
naquitetalec: conia en., ñaquitqatalec,. 2Col.7
88
natoq
nasectaqchigui/ nasectaxachigui: lo divide, lo reparte, qan-,.
nasectaqta’ahi/ nasectaxata’ahi: los rasga [sus ropas], nasectaxachira’ahi/ -taqchi-,
nasectaxachiỹa’ahi/ -taqchi-,. (v ỹasectaqta’gue)
naseelaqtec/ nasectaxatec: lo aparta, lo pone aparte, ñ-, nasectaqchirec, qan-, ñasectaqtaxauec, nasectaqchiuec, nasectaqterec.
se ñasectaqtec; no lo aparto.
nasoolec: espiga, maíz. nasoolec lashi; el tallo.
nasoolec lo’uala; el choclo. ana nasoolcala; maíz en
granos. ỹanecsec nasoolec; mí plantación de maíz,
mi maizal. nasoolqa; varias espigas de trigo.
nasouaxaqui: de luto. noho nasouaxaqui’; ropas de
luto. (c lasouaxaquí)
nataren: le sana, le cura, ñ-, natariñi’, qanataren,
ñatarenaq, natariñii, natarene’. yataren; me sana.
yatariñi’; me sanas. yatariñii; me sanan ustedes.
yatarene’; ellos me sanan. qayataren; alguien me
sana. qarataren; él nos sana.
natarena: le sana con., qan-,.
natarenalta’: se cura a sí mismo, natariñiralta’, ñatarenqalta’, natariñiỹalta’. natareneralta’.
Luc4.23 (c nataren)
natarenataxac: su curación que recibe.
natarenataxanaq: el doctor, el curador, el médico.
natarenataxanaxa; la doctora. natarenataxana’;
varios médicos. natarenataxanaripi/ -nyipi; los muchos médicos. natarenaxanaxat: lo que cura.
nataxare’: ése. (v cataxare’)
nate: su savia. qo’paq nate; la savia del árbol.
nategue: le infecta, le contagia. nategue ỹim; me
infecta. nateguelo qomi’; nos infecta.
nasoxoc: su patio, ñ-,.
naten: tiene primera experiencia sexual [con él/ ella].
yaten, rachiñi’, qanaten, qaraten, rachiñii, natene’.
nashi, so/ aso: jefe, el rey, la jefa, la reina, nashil;
varios. nashillipi; muchos. (v lashi)
natenalec: le encuentra, ñatenqalec,
natendalec/nateneralec.
nashichiguit: su paleta, su estaca,
ñ-, nashichiguichi’, n-, shichiguit, qan-, nashichiguichii, nashichiguite’.
natena’chii:
le
encuentra
[en
camino].
ñatenqa’chiguit,. Hch16.16 (c natena’guit)
nashiilaxac: su pedido recibido. (v lashiilaxanaxac)
nashiilec: al que se hacen pedidos. ca nashiilec nqolac; un dios. acá nashiila nqola; una diosa. (v lashiilec)
nashinshiguim: lo permite subir o salir, lo suelta.
ñasenaxashiguim, nashiñishiguim, nashinyishiguim.
(c ỹasen)
nashitaxañi: su puño cerrado, ñ-, nashitaxañi’i’,
qan-, nashitaxañii, nashitaxañil.
ỹahote’e nashitaxañi; le pega con el puño.
nashiviaqataxat: su toalla, ñ-, n—i’, n-, shiviaqataxat, qan-, n—ii, n—e’. Jual3.2,5 (v rashivi)
nataacalo, na: el lamenco común.
natacot: le choca, le ataca. natacot da lelaxac; tiene sueño. natapiguiỹot da ilaxac; me ataca el sueño.
natapogoxouot da qarelaxaq: nos ataca el sueño.
natacoto da relaxaguü; les ataca el sueño a ustedes.
nachirapogoxouot da relaxaqui’; le ataca el sueño.
Mat25.5
natagoxoaq: el tuyango, el Juan Grande. (lesoxo’n
en toba)
natena’guit: le encuentra en el camino. nachiñichichiguit, qan-, ñatenqa’guit, nachiñi’chiguit,
natenda’guit. (c nachiñi’chiguit)
natena’ta’: se encuentran.
natenejlec: le encuentra donde está, nachiñiralec,
qan-, ñatenqajlec, nachiñiỹalec, natenterelec.
natene’ejta’: son iguales,
ñatenqa’ajta’, nachiñi’ejta’,.
nateno: concuerda, se nateno; no concuerda, yerra.
natenta: lo encuentra, ñ-, nachiñite’, qan-, ñatenqata, nachiñita, natente’.
natenta’: concuerdan entre sí.
se natenta’; son desiguales.
natenta’a: lo acierta.
natetan’ñiguit: se cae pedazo por pedazo.
nateta’piguit: choca contra algo vez tras vez.
natesa’piguit. (c nachiguit)
nate’, ana: su ano, traste, su fondo [de bolsa], ñ-,
nachichi’, te’, qan-, nachirii,.
naseetaqte’e: lo raja [ropa], lo rompe, ñasectaqtaqa’e,.
natal, ana: la totora.
natoc: su golpe recibido, su contusión [sin corte de
piel] ñ-, natoqui’, qan-,.
nasectec: se aparta, ñ-, nasecchirec, ñasectaxaic,
nasecchiuec, nasecterec. se ñasectec; no me aparto.
natap, na: su pubis [de la mujer], ñ-, natapi’, natap,
tap,. (c noỹó)
natogonai: el quirquincho, el mataco [animal].
(mogosaxan en toba)
naseerec: la planta cuya raíz se puede fumar, tabaconativo. (v laseerec, ỹase’)
nataq: el cual, este, najo ‘laua nataq ñiita’ñi nagui; esta
tierra, ésta donde están ustedes ahora. (c na, cataq)
natoq: escupe, ñatoq, natoqai’, natoq, ñatoqsoq,
natoxohi, natoxai’.
89
natoqa’a
natoqa’a: le escupe, natoxora’a.
natoqoichigui: está mezclado con toba. (c natoqoit)
natoqoit, na: los toba. (c natoqoit)
natoqot: le escupe [al parado], ñatoqot, natoqoitot, qan-, ñatoxosoqot, natoxoỹot, natoqtot.
natoqotapiguiỹot; me está escupiendo. (v natoq
natoqotacot: le está escupiendo, qan-,.
Mrcl5.19 (c natoqot)
natot: le ataca [el dolor, el sueño, la muerte, un espíritu malo]. nachihot; me ataca. natoxouot; nos
ataca. nachiỹaxauot; los ataca. nachiraxauot; te
ataca. natoto; les ataca. (c nnatot)
natot, ana: ave acuática, gris, pico corvo,
similar a caraú.
natoxogui: le escupe, qan-,. natoxogui na lashic; le
escupe en la cara.
natoxolec: le escupe [está acostado], ñ-, natoqoirelec, qan-, ñatoqsoxolec, natoxoilec, natoxorelec. (v
natoq)
natoxoñi: escupe en el suelo.
natoxouot: nos ataca. (v natot)
naua: los, las. sqai nauate’; no solamente los varios.
(v caua)
nauaanaque: lo espera, qan-, ñauaanqaque, nauaandaque. Luc7.19
nauaanaxanaxa, aca: la vicuña.
nauaanaxanaxa late’e; la llama, el camello.
nauaanaxantac: está esperando, huaanaxañitac,.
nauaana’a: lo espera, nauaañira’a, nauaañii’a,.
nauaañii’alo; los esperan ustedes.
nauaana’piguit: le espera que llegue. nauaañira’ piguit, ñauaanqa’ piguit, nauaañiỹa’ piguit,. Mat11.3;
Hch24.22
nauaanta’ta’: esperan uno al otro, ñauaanqata’ta’,
nauaañita’ta’,.
nauaana’a: le espera, nauaañira’a, ñauaanqa’a,
nauaañi’a, nauaanda’a.
nauaañichiguit: ¡espérele!
nauachigui: se abre solo. nauachiguilo; abren solo
los varios. (v ỹauachigui)
nauate’: solamente los varios. (v naua)
nauate’e: lo siente, se da cuenta de., ñ-, nauachire’e,
qan-, ñauatqa’e, nauachi’e, nauatere’e. (c nauate)
nauatqate, aso: su llave del candado. (c ỹauatec)
nauegue’ga: le trae afuera a., ñ-,.
nauaxañigo: cierta ave, rayador, va a pique. (en toba
se llama huaadeguedec)
nauegue’oga: le trae afuera a., qan-, naviguiu’ga,.
nauaxaỹaxane’e’: lo junta a.., (c ỹauaxaỹaxante’e’)
nauacho’lqa: esos o esas pequeñas. (v cauacho’lqa)
nauá’maq: los/ las. (v cauá’maq)
nauaje’e/ñauase’e: (v caje’e)
naua’maxare: (v caua’maxare)
nauajo: esos, estos. (v cajo)
naua’que: todos ellos varios, ambos de los dos.
(v caua’que)
naualaxañi: llora amargamente, ñ-, naualqairiñi,
ñaualoxosoxoñi, naualaxaiñi, naualqaiñi. Stg4.9;5.1
(c ỹaualaq)
naualqashiguim: grita, ñ-, naualqaichirishiguim,
qar-, naualqaishiguim, naualqachirishiguim.
(c naualaxañi)
naualqategueñi: llora amargamente. (v naualaxañi)
nauanchiguiñi: ve bien. nauañichiguiñi; ustedes.
(c nauanñi)
nauane’c’: le ha visto le conoce, se le encuentra, ñ-, nauañire’e’, qan-, ñauanaxa’e’, nauañi’e’,
nauanerele´e´ nauande’e’. nauanto; les conoce a
varios. ñauanaxato/ -aqto; les conocemos.
ñauante; les conozco.
nauañiguit: le ve al que viene, ñ-, nauañichiguit,
qan-, ñauanaxaguit, nauañiguit, nauanchiguit.
nauanñi/ neuanñi: ve. se-nauanñi; no ve, es ciego.
se nauañiriñi, se ñauanaxañi, se nausñiiñi, se nauañiñi.
nauase’e: aquellos, aquellas. (v case’e)
nauasshiguim: lo abre hacia arriba [una caja], qan-,.
Zac5.7 (c nauatetagui)
nauatalta’: lo reconoce en sí mismo, ñ-,.
nauegueu’a: le trae acá a., ñ-, qan-, ñauegaxau’a,
naviguiu’a, naueguereu’a. qanaueguercu’a; son
traídos adentro a...
naue: su vello del pubis, su pendejo [palabra vulgar], ñ-,. (v laue)
nauec: 1. lo trae, lo tira hacia acá, lo lleva viniendo;
2. lo gana, ñauec, naviqui’, qanauec, ñauegaq, naviguii, nauegue’. (c nauega, ỹauec)
naueca’pegue’: le lleva consigo, naviguiỹa’pegue’,.
nauecqataxaaaq: un guía, el que lleva o trae a otros,
nauecqataxana’; varios.
nauecqataxanaripi; muchos.
nauecta’a: lo arrastra a...
naueenec: guanacoỹ, hembra de venado. (v re’xone’)
nauega: le trae acá a., ñ-, naviquita, qan-, ñauegaxa, naviguiỹa, nauegueta. (c nauec)
nauegaxaua: su compañero, su acompañante, ñ-,
nauegaxaua’e’,.qan-, nauegaxauari,. nauegaxaua’;
sus varios. nauegaxauaripi; sus muchos.
nauegaxauachi’; tus varios.
nauegaxaaachi’ipi; tus muchos. qomi’ huegaxaua’;
somos compañeros. qanauegaxaua’; nuestros varios.
nauega’a: le trae a., ñ-, qan-,. Luc 18.15
nauequeta: lo lleva viniendo, lo trae, naviquite’,
qan-, ñauecqata, naviguiita, nauequete’.
(c ỹauequeta)
nauequetac: lo está ganando.
nauequetaho: lo está trayendo adentro, qan-,.Mar
18.24 (c nauego)
nauequeta’pegue’: van juntos [como si tuvieran una
cuerda entre sí que cada uno tira], ñ-, naviquisa’pegue’,
ñauecqata’pegue’, naviquita’pegue’ nauequesa’-pegue’. nauequetecto; lleva varios. (c nauec)
nauequetecta’: se acompañan. ñauecqatecta’,.
nauequetecto/ nauequetegueto: les acompaña,
ñ-,.(c nauequetecta’)
nauequeto’: chi nauequeto’ lacat; suspira. nauequeta)
naueralec: negruzco, oscuro. (c naue’)
naue’: negro, naue’ letogaxa. (c laueraxaic)
naue’ laqa’: águila [negro debajo del pico].
naugolena/ nahoglena: el carro, lo que se arrastra.ỹ-,
r- -’e’, l-,.
naugui: está adentro, vive en [tal casa], senaugui,
qoyinaugui, senqaugui, ñiỹaugui, neraugui.
ñiraugui; pónganlos adentro. (c huaugui)
nauochaxaua: su querido o querida, su amado o
amada, ñ-, huochaxaua, nauochaxaua’e’, qan-,.
nauochaxaua’; sus varios. nauochaxauaripi; sus muchos. nauochaxauachi’; tus vario.
nauol, aso: la esponja. (c huol)
nauaane’ta: le espera, ñauaanaqa’ta,.
nauataque: lo siente, ñ-, nauachiraque, qan-, ñauatqaque, nauachiỹaque, nauateraque.
nauega’pegue’: tot nauega’pegue’; ya no le acompaña, naviquira’pegue’, naviguiỹa’pegue’,.
nauaantac: lo vigila, nauaansac.
nauataxare’: ésos, ésas. (v cataxare’)
nauaantalec: lo escolta, nauaañitalec,.
nauata’guit: lo siente [hambre], ñ-, nauachira-,
qan-, ñauatqa-, nauachiỹa-, nauatera-.
se nauata’guit; no lo siento.
nauego: lo trae a., ñauego, naviquiro, qan-, ñauegaxauo, naviguiho, naueguero. naviguiro; los traen
ustedes. se naviguiỹo’ỹ; no le habrán traído. ỹ qanaueguero; son traídos adentro. (c ỹauego)
nau’a: viene a., ñanau’a, nana’irau’a, ñanaxau’a,
naỹau’a, nairauia. Luc6.47
nauata’uegue: lo siente, ñ-, ñauatqa’uegue,.
naueguec: le trae afuera, ñ-, qan-, ñauegaxauec, naviguiuec, naueguerec. qanaueguerec; fueron traídos.
nau’ogue: está dentro de [un tubo], sentau’ogue,
senqatau’ogue,. (v cá’ogue)
nauate: se dacuenta de.., lo siente. senauate; no se da
cuenta de., ñ-, nauachite, qan-, ñauatqai, nauachi’e,
nauajte. se qanauate; no se dan cuenta de..
naueguegue: le trae acá. ñ-, naviquitegue, qan-,
ñauegaxague, naviguiigue, naueguetegue.
Luc9.41 (c nauec)
navicqataxanaq: abrasador, quemador.
nauategue: se nauategue; no se da cuenta al
pasar..ñ-,. nauatetagui; está abierta [puerta].
naueguelec, so: la nube.
nauaantapega: le espera.
nauaantapiguit: espera la llegada.
nauaantaque: le espera ansioso, nauaañisaque,
qan-, ñauaanqataque, nauaañitaque, nauaansaque.
nauaantapiguii; los espera ansioso.
nauaanta’a: lo espera, le vigila, qan-, ñauaanqata’a,
nauaañita’a, nauaansa’a. chi nauaanta’a; le espía.
nauaanta’guit: espera su llegada, ñauaanqata’guit,
nauaañita’guit, nauaansa’guit.
nauaanta’piguit: “te espera que llegue, ñ-, nauaañisa-, qan-, ñauaanqata-, nauaañiita-, nauaansa-.
nauaantaiguit; me espera.
90
navigaxatec
nauonaxaua: su novia, huonaxaua,.
nauotalta’: se ama a sí mismo, nauochiralta’, ñauochaqaita’,. chi nauotalta’; es egoísta.
navicqataxanaxala’: quemadero.
navicqataxanaxat: leña, lo que se quema.
naueguelquetañi: se nubla. (c naueguelec)
navicqatqa’: su quemadero [donde es quemado].
(c ỹavigaxat)
nauateta’guit: lo siente en contra de., ñ-,.
nauegueri’: lo trae acá, lo arrastra acá. naviquiriri’,
qan-, ñauegaxari’, naviguiiri’, naueguereri’.
(c ỹauegueri’)
navicshiguim: le arrastra hacia arriba, lo levanta,
ñ-, naviquirishiguim, qan- nauegaxashiguim, naviquishiguim. Roml0.7;Hch7.14 (cnauec)
nauateta’piguit: lo siente [dolor]. (c nauata’guit)
nauegueuo: lo trae adentro, naviguiuo,.
navigaxatec: la prende [una luz], ñ-, navigaxachirec,
nauatetañigui: está abierta [garganta].
nauatetaugui: está abierto [cielo].
91
naviguec
na’axat
na’aateripi; muchos pueblos. na’aaterolqai’; varios
pueblitos. (v na’a’)
naỹoxontashiguim: lota.
na’aatic/ na’aachic:
nayiloxontaque: ñ-, -ñisaque,. qaica ca
nayilcxontaque; no tiene nada de que tener vergüenza. nayiloxontaho: se avergüenza.
naỹoshiguim: levanta vuelo, ñ-, naỹo’ishiguim.
na’aauec/ na’auec: sale primero, na’aavirec,.
naỹo’ña: baja en vuelo hasta...
nayiloxoñigui: nayiloxoñigui na lauel; tiene vergüenza.
na’: mismo. aỹim na’ ỹim qota’a; yo mismo soy Dios.
(v ná’maq)
na’aaueta/ na’aueta: viene primero, viene adelante. ñ-, na’aavi’sa/ na’aavite’, ña’aauqata, na’aavita,
na’aauete’. (c ‘aueta)
nayiloxoñi’,nayiloxoñii,.
naviguec: da luz [su ojo], alumbra, se prende, arde,
brilla, se enciende, naviguerec. (c ỹavic)
nayiloxonlec: se avergüenza de., ñ-,.
naviguiho: (v nauego)
naviguiñi: lo tira hacia abajo, lo arrastra, naviquiriñi, qan- , ñanegaxañi, naviguiiñi, naviquiñi. Hch27.17
(c nauec)
navio lo’o: su maza de mortero, su majadero de
mortero, navio lo’o, navio’e’ lo’o, vio lo’o, qaravio
lo’o, naviohi lo’o, navio’ lo’o. (c lavio)
nayiloxonaxaqui: tu vergüenza.
nayinaxac: su engaño sufrido, nayinaxaqui’, nayinaxaguii,. (c layinaxanaxac, ỹayin)
na’: cuando [en tiempo pasado]. (v co’na’)
na’aauetec/
na’auetec:
sale
acá
primero,
na’aauetegueshiguim: quiere ser primero, es egoísta. na’aavi’segueshignim, ña’aauqategueshiguim,
na’aavitegueshiguim, na’aauesegueshiguim. (v ‘au)
na’a: menstrua. na’aa; se descomponen.
nayintecta’: se engañan entre sí. ñayinqatecta’,.
na’á: esclava. (v la’a)
naviquetec: alumbra, puede ver [el ojo], se abre [el
ojo], naviqueterec. (v naviguec)
nayinteguelta’: se engaña,
ñayinqateguelta’, nayiñiteguelta’,.
naviquiñi: los arrastra hacia abajo, qan-,. (v naviguiñi nauec)
naỹa/ nanaỹa: viene a., ñanaỹa, na’ita, ñanaxa,
naiỹa,. Luc4.34
na’aachic: suagradecimiento, ñ-, na’aachiqui’,qan-,
na’aachiguii,. ¡ña’aachic!; ¡gracias!.
¡ña’aachicolec!; ¡gracias!. (otros dialectos son
na’aatec, na’aatíc)
naviquisapegaxaro’: me acompañas. (v nauequeta)
naỹaac lahi’: chistoso, causante de chistes.
(c laỹaac, lahi’)
naỹoxonshiguim: sube lotando en el aire, lota…
naỹoxonshiguim nqai’en; le lleva lotando.
naỹacot: Gen 34.19
naỹoxontashiguim: lota.
naỹajan: se naỹajan; fuera de sí, aturdido.
naỹoshiguim: levanta vuelo, ñ-, naỹo’ishiguim.
naỹajanchiguiñi: en su juicio cabal, ñ-,naỹajanchiriñi,
ñaỹajanqachiguiñi, naỹajañichiguiñi,naỹajanchiriñi.
naỹo’ña: baja en vuelo hasta...
na’ajnaxac: como le miran, su condición de ser visto o
mirado por otros, su mirada recibida, ñ-, na’ajnaxaqui’,
qan-, na’ajnaxaguii, na’ajnaxague’. 1TÍ2.2
na’: cuando [en tiempo pasado]. (v co’na’)
na’ajnaxana: viene a espiarlo, na’ajnaxañiỹa,-
naxahi’oga: tírenlo en... (v inaxai’ga)
naỹajnaxa: ñ-, qan-,. qaica naỹajanaxa; está
confundido. qaica ca ỹajnaxa; desconcierto, confusión. (c naỹajan)
na’: mismo. aỹim na’ ỹim qota’a; yo mismo soy Dios.
(v ná’maq)
na’ajnaxanaq: espía. na’ajnaxana’; varios.
na’ajnaxanaripi; muchos.
naxaigue: ustedes lo arrojan. (v inaxague)
naỹalec: viene sobre., naiỹalec,.
na’a: menstrua. na’aa; se descomponen.
na’ajnaxanaxalate, ada: la torre, el mirador.
(v la’ajnaxanaxalate)
naxaita: ustedes le tiran algo.
naỹalecna: venidero.
navirichiguiñi: se pone negro, se ennegrece, se oscurece [el cielo]. (v naue’)
naxan: es, se dice que.., quiyim cá’maq nashi
nca ‘laxaqui naxan llaalec so Davidỹ; que el Cristo
es hijo de Davidỹ Mrc12.35.
so i’guemataxac ‘neetasa’naxan seuane ‘talo saua;
mi visión era así; se dice que vi a varios.
naxata’guií: le ataja [para pararlo], naxachira’guit,
sanaxatqa’guit, naxachiỹa’guit.- (c ỹanaxat)
naỹaloxon: se demora, naỹaloxoñi’, ñaỹaloxonaq,
naỹaloxone’. se naỹaloxon; se apura.
naxateta’guit: le
naxachisa’guit,.
naỹaloxonaque: ñ-, qan-,. qaica cá’maq
naỹaloxonaque; se apura. Apo 1O.6
ataja,
leva
al
encuentro.
naxateta’piguit: lo ataja, naxachisa’piguit,.
(c naxata’guit)
naxaỹe’ogo’: ustedesJo tiran [en la mar].
(v inaxai’oga)
nayaloxoren: se demora, ñ-, naỹaloxoriñi,
naỹaloxoriñii. se naỹaloxoren; no se demora, se
apura. se naỹaloxoriñi’ quiyim..; no demores en
[hacer]..
nayaarichiguiñi: hay calma. (c nayaariñi)
naỹau’a: viene a...
nayaariñi: está calmo [el día], hay calma.
(c nayaarichiguiñi)
naỹa’a: lo imita, ñaỹa’a, nahi’ra’a, qanaỹa’a,
ñaỹaqa’a, nahii’a, nahiira’a. (c nahi, nai’a)
nayic: su camino, ruta, ñ-, nayiqui’, nayic, nayic,
qanayic, nayiguii, nayigue’. nayiquipi; muchos.
nayico; varios. nayicolqai’; varios pequeños.
nayigohi-’; tus varios caminos.
naỹa’a: viene a.., qaica ca naỹii’a; son honrados ustedes Jua6.14 (v nai’a)
naỹa’co’na: vendrá acá. só’maq naỹa’co’na; aquel
que vino acá. Rom5.14
nayicyaxac: su viaje, su caminar. nayicyaxac-icyaxac, qayicyaxaqui’/ nayicyaxaqui’, , ñieyaxac, qanayicyaxac, nayicyaxaguii, nayicyaxague’. Heb3.10
naỹa’gue: está acostumbrado a.., sanaỹa’gue,
na”ira’gue, qonaỹa’gue, sanaỹaqa’gue, nahiỹa’gue,
nairaique/ naỹa’que.
nayijnaxat: de su sola propiedad, sólo de él (de ningún otro), ñ-, n—chi’, qan-, nayijnaxachii, n—e’.
naỹa’ña: viene hasta ahí abajo, baja hasta...
nana’ira´ña, qananaỹa’ña, ñanaỹaqa’ña,
nanaiỹa’ña, nanaira’ña.
nayiloxo lahi’: un sinvergüenza, el que causa vergüenza, vergonzoso. (c layiloxo)
nayiloxon: se avergüenza, tiene vergüenza,
92
naỹoxonshiguim: sube lotando en el aire, lota…
naỹoxonshiguim nqai’en; le lleva lotando.
qan-, ñavigaxataxauec, navigaxachiuec, navigaxaterec. (c naviguec)
na’á: esclava. (v la’a)
na’aachic: suagradecimiento, ñ-,na’aachiqui’, qan-,
na’aachiguii,. ¡ña’aachic!; ¡gracias!.
¡ña’aachicolec!; ¡gracias!. (otros dialectos son
na’aatec, na’aatíc)
na’aachicyaxac: su agradecimiento, ñ-, na’ aachicyaxaqui’, ‘aachicyaxac, qan-, na’ aachicyaxaguii, na’
aachicyaxague’. ỹaanot da na’aachicyaxac; le da las
gracias, le agradece.
na’aagaxa: su favor recibido, ñ-, na’aagaxa’e’, qan-,
na’aagaxahi, na’aagaqa’. Luc6.35 (c la’aagaxa)
na’aalo: su mujer, su esposa, ñ-, na’aalo’e’,. (c ‘aalo)
na’aallishiua: su compañera que también es mujer,
ñ-, qan-,.
na’aamataxat: su sobrenombre, su apodo.
na’aamataxate’. na’aamatec; su sobrenombre.
na’aaquinguit:
se
emparenta
ña’aaquenaxaguit, na’ aaquiñiguit,.
con..,
na’aa’oqui’: pueblito. (v na’a’)
na’ac: esclavo. na’aqa; varios. na’aquipi/na’aqaipi;
muchos. (v la’ac)
na’ajnalta’: se examina a sí mismo, se mira a sí mismo. ñ-, na’ajñiralta’, ña’ajanqalta’, na’ajñiỹalta’,
na’ajneralta’. 2Col3.5 (c ỹa’ajan)
na’ajnaxana’a: lo mira, lo espía, lo explora.
na’ajnaxanda’a.
na’ajnaxane’oga: sale para mirarlo o espiarlo.
na’ ajnaxañire’ oga, na’ ajnaxande’ oga.
na’ajnaxañiraxaua’: te ve.
ña’ajnaxañiraxaua’; te veo.
na’ajnaxañiua’: me viene a mirar.
na’ajnaxanqajnec: espía, centinela.
(v la’ajnaxanqajnec)
na’al: espíritu, espiritual. (v la’al) –
na’anyi: está ahí, queda ahí. sena’anyi, ñira’anyi,
qoyina’anyi, senqa’anyi, ñiỹa’anyi, nera’anyi.
na’au: viene primero. (v ‘au, na’aueta)
na’auashiguim: sube primero.
na’auec/na’aauec: sale primero viniendo, ña’auec,
na’avirec, ña’auaxauec, na’aviuec, na’auesauec.
na’aasa, ñi/ añi: el o la menor.
na’aasoqui’; el menorcito.
na’aueta/ na’aaueta: viene primero. (v ‘au, na’au)
na’aatec/ na’aachic:
na’axachigui: na’axachigui na lashic; hace mala
cara, hace muecas. na’aqchisagui,. (v na’axat)
na’aatet: su ganado, ñ-, ‘aatet. na’aateteripi; su
naỹ a’que: están acostumbrados a... (v naỹa’gue)
mucho ganado. na’aatete’; las pertenencias de ellos.
naỹa’quena: viene acá.
na’aate’: varios pueblos.
na’auetec/ na’aauetec:
na’axat: le maltrata, le hace quedar mal, lo arruina,
le echa a perder, le perjudica, ñ-, na’axachi’, qanña’axataq. na’axachii, na’axate’/ na’aqte’.
93
na’aateripi
ya’axat; me maltrata. (c ra’aaqataxan)
na’a’; pueblo. na’a’ lodegaxat; ciudad.
na’aate’; varios pueblos.
na’aateripi: muchos pueblos. na’aa’oqui’; pueblito
(v la’a’)
na’co’: su patrón, ña’co’, na’coochi’,’co a’co’,
qana’co’, na’coote’. na’cooro; sus varios patrones.
na’coororipi; sus muchos patrones. ‘cororipi; muchos patrones. na’coro’e’; tu patrona.
na’chaqai: después que ya.., después de un tiempo.
(c ma’chaqai)
na’chiguit: lo cambia con otro.
na’daalta’: se hinca a sí mismo, se empala.
na’yiralta’,.
na’daañi: clavado en el suelo, na’derañi; los varios.
lauo’ na’daañi; su campamento con carpa. (c ỹa’yiñi)
na’daxanqate, aso: la picana. (v la’daxanqate)
na’deetaho: está ediicado o plantado al lado.
na’deetalec: depende de.., se basa en.., na’yiisalec,
qan-, ña’daqatalec, na’yiitalec, naldeesalec.
na’deetañi: está plantado en el suelo.
na’deetau’a: está injertado en.., conectado con..,
ñ-,na’yiisau’a, qan-, ña’daqatau’a,
na’yiitau’a, na’deesau’a.
na’deeta’guit: está conectado con lo que viene, está unido con [Dios], ñ-, na’yiisa’guit, qan-,
ña’daqata’guit, na’yiita’guit, na’deesa’guit.
na´ deeto: está conectado a...
na’deu’a: está unido a.., está clavado en.., conectado a.., injertado en.., na’yireu’a, qan-, ña’daxau’a,
na’yiiu’a, na’dereu’a. Roma,6.3 (v na’deetau’a)
na’gata’: se muerden entre sí, se comen entre sí.
na’guiita’ta’,. (c ỹa’ic, na’xata’)
región, ñ-, na’laua’e’, ‘laua, qan-, na’lauahi, na’laua’.
na’lauachi’; tus varias tierras. na’lauari; sus varias
tierras. na’lauaripi; muchas tierras.
na’maxachiguit: pacta con.., se arregla con.., ñ-,
na’maxachichiguit, qan-, ña’maxataxaguit, na’ maxachiiguit, na’maxachiriguit.
na’laugui: se pierde dentro de., ya’laugui,
ra’lliraugui,qara’laugui, ra’lliỹaugui, na’leraugui.
na’maxachii’jta’: ustedes son justos entre sí.
na’laxac: la pérdida de...
na’laxatañi: le hace perderse, lo arruina, ñ-,
na´laxachirañi, qan-,.
na’laxaterañi: ña’laxaterañi; pierdo varios.
na’le: esa vez, en ese entonces, en aquel tiempo.
(v co’na’) (c la le)
na’maxachirigui:
lo
arreglan
na’maxachiigui,. (c na’maxachiguit)
ellos,
qan-,
na’maxajlec: se na’maxajlec se porta bien con...
na’maxajñi: se prepara, ñ-, na’maxachiriñi,
ña’maxataxañi, na’maxachiiñi, na’maxachiñi.
Hch16.10 (c ỹa’maxajñi)
na’maxajta’: pactan entre sí, hacen acuerdo entre sí.
na’leetalec: le da sombra.
na’maxajto: pacta con varios.
na’lejlec: protegido [del viento]. na’lejlgoto qomi’;
nosotros protegidos [del viento]. (c na’lliichiguiñi)
na’maxare/ná: él. (v ca’maxare)
na’lliichigniñi: protegido [de la gotera].
na’lliichiguiñi coqomi; nosotros protegidos [de la
gotera]. (c na’lejlec)
na’maxateta/ ne’maxateta: se arregla bien, se porta
bien, ñ-, na’maxachite’, ña’maxatqata,
na’maxachita, na’maxatete’.
na’maxatetañi: está bien preparado, ñ-, n—chisañi,
ñ—qatañi, n—chitara, n—tesañi. se na’maxatetañi; no
se arregla bien. (c na’maxajñi)
na’maxat: se na’maxat; inculto, incivil, salvaje.
na’de: su tatuaje,-, na’yi’i’, ‘de, qan-, na’yii, na’de’.
na’gaxac: su mordedura que sufre, ñ-, qan- Hch28.5
(c la’gaxanaxac)
na’dec: (v la’dec)
na’gaxala’: jefe. (v la’gaxala’)
nalliichiguiñi: se pierde. qara’lliichiguiñom; estamos muy perdidos. (c na’laañi)
na’deenalta’: se da cuenta de sí mismo, na’yiiñiralta’,
ña’deenqalta’, na’yiiñiỹalta’,. 1Sa 16.15 (c ỹa’den)
na’gaxanaq: la palometa, mordedor.
na’gaxanaxa, ana; el murciélago. (c ra’gaxan)
na’maj´n: miente, ñ-, na’majñi’, qan-, ña’majnaq,
na’majñii, na’majne’. se na’ma´an; no miente.
na’deenata’: están de acuerdo entre sí.
na’ yiiñiỹata’,.
na’gue: está o vive en tal lugar, sena’gue, ñira’gue,
qoyina’gue, senqa’gue, ñiỹa’gue, nera’gue.
na’deenaxac: su acuerdo, su pacto, su plan o intención. ñ-, na’deenaxaqui’, ‘deenaxac, qan-,
na’deenaxaguii, na’deenaxague’. na’deenaxaco’;
era su acuerdo. (c la’deenataxanaxac)
na’guet: su pata trasera, su pierna trasera [de animal o ser humano], ñ-, na’guichi’, qana’guet,.
na’majanlec: miente acerca de.., ñ-, na’majñirelec/
na’majñi’relec,
ña’majanaxalec,
na’majniilec,
na’majandelec/ na’majañerelec. Matl9.l8; Rom13.9
na’maxateta’guit: se prepara para algo, ñ-,
n--chisa-, qan-, ñ—qata-, n—chita-, n—tesa-.
Luc23.54; Hch20.3
na’majantac: miente, ñ-, ‘majñisac,
ña’majanqatac,’majñitac, na’majansac.
na’maxatetecta’: se están formando, se están arreglando entre sí.
na’majantacot: le miente. (v na’majnot)
na’maxatetegueñi: se prepara a sí mismo.
qara’maxatetegueñi; estamos bien. (c na’maxajñi)
na’deenaxanqachic: su procurar saber.
na’ic: comida. na’iquipi; alimentos.
aceite na’ic; aceite comestible. (c ỹa’ic)
na’deenaxanqachin: procura saber, actúa con inteligencia, na’deenaxanqachiñi’, na’deenaxanqachiñii,.
na’iitaho: mira acá. adentro. (c na’iuo, ra’ỹa’a)
na’majanteguelec: está mintiendo acerca de...
na’iitañi: está mirando hacia abajo.
na’majnaxac: su mentir, su mentira, n—qui’, n—guii,.
na’deenaxaua: su allegado, su partidario.
na’deenaxaua’; sus varios.
na’iitapego: está mirando adentro.
na’majnot: le miente, ñ-, na’majñitot, qan-,
ña’majanqot, na’majñiỹot, na’majantot.
na’deena’pegue’: hace acuerdo con., qan-,.
(c na’deene’e’)
na’deene’ejta’: están de acuerdo, ña’deenqa’ajta’.
(c na’deenta’)
na’deene’e’: pacta con otro, hace acuerdo con otro,
ñi-, na’yiiñire’e’, qan-, ña’deenaxa’e’,
na’yiiñii’e’,na’ deende’ e’. (v ỹa’ den)
na’deentapigui: hace acuerdo sobre.., lo planean
[en grupo], qan-, ña’deenqatapigui, na’yiiñitapigui,.
(v ỹa’den)
na’deenta’: pactan entre sí, se ponen de acuerdo entre sí. ña’deenaqta’/ ña’deenaxata’, na’yiiñiỹata’/
na’yiiñita’, na’deenta’. (v ỹa’den, na’deene’ejta’)
na’deenta’pegue’: hace acuerdo con...
(c na’deene’e’)
na’deentecta’: hacen acuerdo entre sí.
ña’deenqatecta’,. (v na’deenta’)
na’deenteguelta’: pactan entre sí. ñ-,. (v na’deenta’)
94
na’ñaxajlec
na’iita’ña: lo mira [hacia acá abajo], ñ-, na’iisa’ña/
na’i’sa’ña,. (c ra’iita’gue)
ná’maq: el cual. (v cá’maq)
na’ijne’tegue: lo observa bien, se ija-bien en algo,
lo escucha bien atento, ñ-, na’ijñitetegue, qan-,
ña’ijnqa’tegue, na’ijñii’tegue, na’ijntetegue.
na’maqataxac/ ne’maqataxac: su conducta/comportamiento bueno, su pacto que hace, su arreglo que
hace, ñ-, n-qui’, ‘maqataxac, qan-, n—guii, n—gue’.
na’maqataxaco; sus varios pactos.’maqataxaquipi;
muchas reglas.
na’ira’a: vienes-a algo. (v nai’a)
na’maqataxanaxa: el buen arreglo.
na’ishiguim: se na’ishiguini; no levanta la vista,
baja la vista. (c ra´ishiguim)
na’maqataxanaxaqui: para el buen arreglo.
na’itegue: vení hacia acá. nahigne; vengan ustedes.
(v nanaigue)
na’maqatqa’: su lugar de pacto.
na’iitecta’: se miran entre sí. (c ña’ỹoqo’ojta’)
na’maqataxanqa’: lugar para hacer buen arreglo.
na’itquena: venga acá, mira para acá. (c nahiquena)
na’maxachichigui: se prepara bien. qan-,.
na’iuo: mira acá adentro. (c na’iitaho)
na’maxachichiguiñi: se prepara bien, ñ-, n-chichiriñi, ña’maxatqa-, na’maxachii-, na’maxachiichiriñi.
2TÍ3.17 (c na’maxatetañi, na’maxajñi)
na’laañi:
se
pierde,
ya’laañi,
ra’lli’rañi/
ra’llirañi,na’laañi, qara’laañi, ra’lliỹañi, na’lerañi.
na’laaxaic: perdido.
na’laua: su tierra, su terreno, su país, su zona, su
na’maxachichirigui: ellos hacen bien un acuerdo sobre, ña’maxatqachigui, na’maxachiichigui,
na’maxachichirigui. Hch19.39
na’maxateta’: pactan entre sí. ña’maxataxata’.
na’maxate’e’: se arregla con.., pacta con.., ñ-,
n—chire’e’, qan-, ñ—taxa’e’, n—chi’e’, n—tere’e’.
Mat5.24
na’meenaxac: su untamiento recibido.
na’meenaxat: su perfume.
na’meentapigui: lo pinta, lo unge.
na’ñaaqataxac: su consuelo recibido, su entusiasmo
o ánimo, su esfuerzo, n-qui’, ‘ñaaqataxac. qan-, n—
guii, n—gue’. (c la’ñaaqataxanaxac)
na’ñaxachichiguiñi: se prende bien, agarrado bien,
está irme en propósito, se airma, ñ-, n--chichiriñi,
ña’ñaxatqachiguiñi, n--chiichiguiñi, n--chichiriñi.
Hch3.6,14;6.18 (c ra’ñiiñi)
na’ñaxachigui: na’ñaxachigui lauel; tiene valor,
irmeza, tiene valentía. ‘ñaxachiguilo naua qavilyii;
tengan valor, irmeza.
na’ñaxachiguit: lo resiste, lo tolera, lo aguanta.
n—chichiguit, qan-, ñ~taxaguit, na’ñaxachiiguit,
na’ ñaxajchiguit.
na’ñaxajlec: se esfuerza o se anima sobre...
na’ñaxachirelec, ña’ñaxataxalec, na’ñaxachilec,.
95
na’ñaxajñi
na’ñaxajñi: se queda irme, se anima, na’ñaxachiñi,.
na’qaatqa; sus varias palabras recibidas. (v la’qaatec)
na’ñaxajta’: se animan entre sí.
na’qaataxantecta’: envían mensajes entre sí.
na’ñaxaquipi: los poderes. (v la’ñaxac)
na’queeta’ta’: se muerden entre sí. ña’gaqata’ta’,
na’guiita’ta’,. (c ỹa’ac)
na’ñaxat: se esfuerza, se anima, na’ñaxachi’,
ña’ñaxataq, na’ñaxachii, na’ñaxate’.
na’ñaxateta: se esfuerza.
na’ñaxateta’piguit: le aguanta, le soporta, ñ-,
ña’ñaxatqata’piguit, na’ñaxachiita’piguit,. 1Pe2.20
(c na´ñaxachiguit)
na’ñaxateta’ta’: se animan entre sí.
ña’ñaxatqata’ta’, na’ñaxachita’ta’,.
na’ñaxate’tegue: 1. se esfuerza en..; 2. le tiene
bien agarrado.
qan-, ña’ñaxatqa’tegue, na’ñaxachii’tegue,.
na’ñaxatete´e: está animado por., ñ-,.
na’ni: vive en tal parte, sena’ñi, ñira’ñi, qoyina’ñi.
senqa’ñi, ñiỹa’ñi, nera’ñi. na na’ñi yi..; los habitantes de.., ñaqo ñira’ñi; tenes que quedarte ahí.
ñaqai sena’ñi; me quedo ahí. (c neeta’ñi)
na’ñigui: está en tal lugar [camino].
na’ñigui so nayic: está en tal camino o en tal árbol.
ná’ta: ése, ésa. (v cá’ta)
ná’taq: el cual, el que, quien. ỹim ná´taq..; soy yo
quien (hice eso).
na’taxare: él. (v ca’taxare)
na’tegue: está acostumbrado a.., sana’tegue,
na’itetegue, qaỹana’tegue, sanaiqa’tegue,
nahi’tegue, naatetegue.
na’tqaina: ese pequeño. na’tqana; esa pequeña.
(v ca’tqaica)
na’uaate, ana: junco de tronco triangular y color
verde oscuro.
na’uaatesat: juncal.
na’uaatqachit: le hace hinchar. ñ-,”n—chi’, qan-, ñ—
aq. n-chii, n—e’. (c na’uat)
na’ualaxanaxala’: prestamista. Luc7.41
(v la’ualaxanaxala’)
na’xateteguelta’: habla de sí mismo, ñ-,
na’xachiseguelta’, ña’xatqateguelta’. (v .na’xat)
na’xaỹaxan: su desconianza,
ñ-, qan-, na’xaỹaxahi, na’xaỹaqa’.
na’xaỹaxan: escucha, obedece, respeta, ñ-, n—i’,
ñ—aq, n—ii, n- -e’. se na’xaỹaxan;. se rebela, desobedece, desoye.
na’xaỹaxana: le escucha, le obedece, le respeta, le
hace caso, ñ, na’xaỹaxañita, qan-, ña’xaỹaxanaxa,
na’xaỹaxañiỹa, na’xaỹaxanta. na’xaỹaxanchiua’; me
obedece/ me obedecen ustedes. ña’xaỹaxanchiriua’;
me obedeces. na’xaỹaxañiriua’; escúcheme.
na’xaỹaxañiua’; ustedes me escuchan, me obedecen. na’xaỹaxañiu’o’; me hubieran escuchado.
na´xaỹaxanoxoua’; nos escucha.
na’xaỹaxañiroxoua’; escúchenos.
na’xaỹaxañitapiguiỹa’; ustedes me escuchan.
na’xaỹaxantapigiuỹa’; él me escucha.
na’xaỹaxañiroxoua’; tu nos escuchas.
se ña’xaỹaxanqairaxaua’; no te respetamos.
se qana’xaỹaxañiraxaua’; no te hacen caso.
se qana’xaỹaxañiua’; no me hacen caso.
na’xaỹaxanaxac: su escucha, su acción deescuchar,
’xaỹaxanaxac, qan-, na’xaỹaxanaxaguii.
na’ño’yi: queda en tal lugar, senqa’ño’yi,. (c na’ñi)
na’ualtecta’: hacen por turno entre sí. ña’ualqatecta’,
na’uallitecta’, (c la’ualec,ra’ualaxan)
ná’ogue: todo.
ná’ogo’/ná’oco’; serían todos. (v cá’ogue)
na’uat: se hincha. na’uat; yo, tu, él. na’uate’; nosotros, ustedes, ellos. (c na’uaatqachit)
na’paapeguec: se traba.
na’xachigui: conversan entre sí. qan-, ña’xataxagui,
na’xachiigui, na’xachirigui. (c ỹa’xat)
na´xaỹaxanchiguiñi: escucha bien, pone atención,
ñ, na’xaỹaxañiriñi, na’xaỹaxañiichiguiñi,.
na’ueena, ana: su olla, ñ-, na’ueena’e’, ‘ueena,
qan-, na’ueenahi, na’ueena’.
na’xaỹaxane’ta: le obedece, na’xaỹaxañiteta, qan-,
ña-xaỹaxanqa’ta. na’xaỹaxañii’ta, na’xaỹaxanteta.
‘ueenallipi: muchas ollas
na’xaỹaxanñi: escucha, pone atención.
na’xaỹaxañiriñi, na’xaỹaxañiñi,.
na’perapeguec la’qaatqa: se; traban sus palabras.
Mrc7.30,32 (c ỹa’peetapigui)
na’peloq: huérfano [perdió padre o madre].
na’pelqotam; huérfano del todo. na’peloxo’o;
huérfana. na’pelyipi; muchos huérfanos.
na’piicha: le visita [viene], ñ-,.
na’piichaq: su visita que recibe, su huésped, ñ-,
qana’piichaq, na’piichaxahi,. na’piicha’; sus varios
huéspedes. na’piichaxa; su huésped mujer.
na’piichita: le visita [viniendo]. (c ra’píichiu’a)
na’pishiguim: no puede levantarse [débil, enfermo,
herido], imposibilitado, y-, qar-,.
na’qaachaxauaripi: los muchos de un mismo idioma.
(v la’qaachaxaua)
na’qaataxac: su historia, su fama, reputación, lo
que cuentan de él. n~qui’, qan-, n—guii, n—gue’.
na’qaataxaquipi; muchas historias.
(c la’qaataxanaxac)
96
nca’a’ira’alo
na’xairaque: qaica ca na’xairaque;
no tienen respeto.
na’xaỹaxanañi: le escucha, le obedece.
na’ xaỹaxañirañi,.
na’xaỹaxana’a: lo escucha, na’xaỹaxañira’a,.
na’xa’alom: todo el día, el día entero.
na’xa´atac: se acerca el día [después de medianoche].
na’xa’o’: aquel día. (c na’xa’a)
na’yiinchigui/ na’yiinchiguilo: se entienden bien
entre ellos, qan-, ña’deenqachiguilo, na’yiiñichigui
lo,.1Co14.10;Hch4.32
na’yiinyigui: ellos pactan entre sí en..,
ña’deenaxagui, na’yiiñigui, na’yiinyigui. Hch5.9
na’yiiñigui: se entienden entre sí, están de acuerdo
entre sí. qan-,. Hch14.2 (c na’yiinchigui)
na’yiiñiguit: pacta con otro, se pone de acuerdo con.., na’yiiñichiguit, qan-, ña’deenaxaguit,
na’yiiñiiguit, na’yiinchiguit. (v ỹa’den)
na’yiñi: plantado, un poste. na’chi’ñi; varios postes.
(c ỹa’ỹiñi)
na’ỹaañi: mira hacia abajo, na’irañí,.
na’ỹaapec: so na’ỹaapec; el diablo, el malvado
satanás. so na’ỹaapqaipi; los malos espíritus [en los
montes]. aso na’ỹaapega; la diabla.
na’ỹaashiguim: mira arriba, ñ-, na’irashiguim/
na’i’rashiguim, ña’ỹoqashiguim, na´iỹashiguim,
na’iirashiguim. Matl7.8 (c ra’ishiguim)
na’ỹaashiguim: levanta la vista, ña’ỹaqashiguirn,
na’iỹashiguim, na’irashiguim. (c ra’ỹaashiguim)
na’ỹata’: están en desacuerdo entre sí.
na’ỹa’a: viene a verlo, ñ-, na’ira’a, qan-, ña’ỹaqa’a,
na’iiỹa’a, na’ira’a.
na’ỹa’pegue’:
está
en
desacuerdo
ña’ỹaaqa’pegue’,. (c na’ỹaapec)
con...
ncalliñi: deja de llorar, se calma, nca’lli’riñi,
ñca’llaxañi. nca’lliiñi, nca’lii’iñi.
na’xajta’: lo dicen entre sí, lo cuentan entre sí.
na’xaỹaxainta: escucha bien con atención, obedece.
na’xaỹaxañite’. ña’xaỹaxanqata, na’xaỹaxañita,
na’xaỹaxanteta. Jua5.25; Hch8.10
na’xalenataxac: su amenaza recibida, el complot en
su contra, ñ-, qan-,. (c ỹa’xalen)
na’xaỹaxantac: está escuchando, ñ-, n-isac, ñ—
qatac,n—iitac, n—ta’pe. Mrc6.2
na’xalentapigui: le amenaza.
na’xaỹaxantaho’: escucha lo de adentro.
nca’aaque: lo elige, nca’a’iraque, qan-,.
na’xanaxat: su almohada, ñ-..
na’xaỹaxantapega: lo está escuchando, ñ-, n—isa-,
qan-, ñ-qata-, n-ita-, n~ta-. (c na’xaỹaxana)
nca’aatagui: elige de entre.., diferencia entre..,
qan-, nca’aitagui,.
na’xaỹaxantapiguiỹa’: me están escuchando.
nca’aatapegueu’a: está seleccionando. qan-;.
(c nca’au’a)
na’xana’a: lo ocupa de almohada.
na’xanqa’: donde descansa la cabeza, su cabecera.
qana’xanqa’; nuestra cabecera.
na’xanta’a: descansa la cabeza en.., ñ-,
ña’xanqata’a, na’xañita’a,.
na’xaỹeqsoqo’/ ne’xaỹoqsoqo’: ña.
na’qaataxanaq: profeta.
na’xat: habla de sí mismo.
ña’xataq; nosotros. (c ỹa’xat)
na’qaataxantapigui: conversan de.., -sapigui.
na’xatalta’: coniesa.
na’qaataxanta’pegue’: conversa con.,
na’xatec: lo pronuncia, ñ-, na’xachiuec, na’xaterec.
na’qaatec: su orden recibida, lo que se cuenta de él.
ñ-, na’qaachiqui’, qan-, na’qaachiguii, na’qaategue’.
na’xatetapigui: conversan
Luc4.14,37 (v na’xachigui)
acerca
de..,
na’xaỹaxante’e: lo escucha, qan-,. Hch17.21
(c na’xaỹaxan)
qan-,.
na’xa’a: día. ña’xa’a, na’xa’a’e’, qana’xa’a,.
na’xata’/na’xatari; varios días. na’xatarolqai’; pocos días. na’xataripi; muchos días. quiyi na’xa’a; de
día. na’xa’a lavinñi; medio día. ỹore’ueguelo saua
na’xata’; algunos días después. nagui quena na’xa’a;
hoy. na’xatachi’; tus días varios. qana’xata’; nuestros días. (na’xata’ no es igual a na’gata’)
ncashiquishaxai: él quiere ser cacique.
ncashiquishin: quiere ser cacique, ñ-, ncashiquishiñ
i’,ñcashiquishinaq, ncashiquishiñii, ncashiquishine’.
nca’a: lo elige, ñca’a, ñca’aq,.
nca’aatau’a: está seleccionando, eligiendo.
nca’aisau’a/ nca’a’isau’a, qan-, ñca’aaqatau’a,
nca’aitau’a, nca’aasau’a. Lucl0.42 (c nca’au’a)
nca’agui: elige entre., ñ-, nca’a’irigui, qan-,
ñca’axagui, nca’aigui, nca’aarigui. Deu30.15 (c nca’a)
nca’ata’: los elige juntos, qan.
nca’au’a: le elige, ñ-, qan-, nca’aiua’a,.
nca’a’ira’alo: hay que escoger varios.
97
nca’laqataxanaq
ncopauc: más tarde.
nca’laqatqo’: el salvador, nca’laqatqochi’,.
ncomitaxac: su competición, su competencia, ñ-,
n—qui’, comitaxac, qan-, n—guii, n—gue’.
nca’laxa: la salvación, la vida. (v ca’laxa)
ncomite’e’: compite contra otro.
ncopau’gue: ya entrada. ncopau’gue ca pe; ya entrada la noche. Hch23.23
nca’laxalate, aca: libro para vida/ salvación.
(c lca’laxala’)
nconaxatec: lo rompe, nconaxaterec.
ncopa’gue: un poco de tiempo, después de un rato.
nconaỹañi: se nconaỹañi; fuertemente, desenfrenado. se ñ-, se ncona’irañi, se ñconaỹaqañi, se
nconahiỹañi, se nconairañi.
ncopi: su moco, ñ-, ncopi’i’, qan-, ncopii, ncopi’.
nca’laqataxanaq: salvador.
nca’laxaqui: salvador. (v Ica’laxaquí)
nca’laxatalta’: se salva a sí mismo, nca’laxachiralta’,
ñca’ laxatqalta’,. (v nca’ laxatec)
nca’laxatec/ ca’laxatec: le hace vivir, le salva, ñ- nca’laxachirec, qan-, ñca’laxataxauec,
nca’laxachiuec, nca’laxaterec. liỹa nca’laxatec;
le resucita. nca’laxatec que-; le salva de..,
yca’laxatec; me salva.
¡yca’laxachirec!; ¡sálvame!. yca’laxachiuec; me
salvaron ustedes. ñca’laxachirec; te salvo.
¡qarca’laxachirec!; ¡sálvanos!. qarca’laxatec; nos
salva. nca’laxachiuec; les salvo a ustedes.
qanca’laxaterec; les salvan.
-rca’laxachiuec; les salva a ustedes. rca’laxachirec;
te salva. (c nca’leuec)
nca’laxategue’sop: le salva de., ñ-, qan-,.
nca’laxatetauec: le deja vivir, ñ-, qan-,
nca’laxachitauec, nca’laxatesauec.
ñca’laxachisauec; te dejo vivir.
qarca’laxachisauec; te dejan vivir.
nca’leetauec: vive, y-, rca’lli´sauec, qarca’leetauec,
rca’lliitauec, nca’leesauec. (c nca’leuec)
nca’leuec: vive, viviente, y-, rca’lli’rec/rca’llirec,
n- qar-, yca’laxauec, rca’lliiuec, nca’lerec.
(c nca’laxatec)
nca’le’guesop: es salvo de (la muerte).
nca’lliishiguim: sale de la tierra con vida.
nca’lliñi: se calla.
nca’megue: su valle. (c ca’megue)
ncochaalta’: se cuida a sí mismo, se atiende, ñ-,
ncochi’ralta’, ñcochaaqalta’ ncochiỹalta’, ncochiralta’. (c cochiỹa)
ncochaaqoro: su partera, ñ-, ncochaaqoro’e’, qan-,
ncochaaqorohi,. ncochaaxa; la partera.
ncochaaxal; varias.
ncochiiteguelta’: se cuida a sí mismo.
ncola: pelado, sin cascara, cuereado. (c cola)
ncolligue’: su pañuelo, ñcolligue’, ncollicchi’, colligue’, qan-, ncolliguiri, ncollicte’. ñcolliquete’; mis
varios. ncolliquichichi’; tas varios.
ncolliquichiri; vuestros varios.
ncolliisecshiguim: lo está lamiendo, qan-,.
ncollishiguim: lo consume lamiendo, lo lame (sangre). ncolli’ishiguim. qan-,. (c colli)
ncomit: compite, ñ-, ncomichi’,.
98
necaic
ncona’uegue: se apropia de ñ-, ncona’ire’uegue,
ñconaxa’uegue, nconahi’uegue, nconare’uegue. Apol4.5
ncoñiitaxac: su encarcelamiento que sufre, su prisión sufrida, ñ-, ncoñiitaxaqui’, qar-, ncoñiitaxaguii,
n-e’.(c lcoñiitaxanaxac)
ncoñiitaxanaxalate, aso: la horca.
ncoñiitaxanaxaqui, acá: la cárcel.
(v lcoñiitaxanaxaqui)
ncouaalta’: se olvida de sí mismo, ñcouaaqalta’,
ncouahiỹalta’,. (c coua’e)
ncoỹaataxanaq/ coỹaataxairaq: acompañante.
ncoỹaataxana’; varios. ncoỹaataxanaripi; muchos.
nncoỹaatqo’: su acompañante, ñ-, n—chi’,
coỹaataxanaq, qan-, n—ri, ncoỹaatqote’.
nco’te’guesop: se cansa de., y-, rco’chirigui’sop/
rco’chi’reguesop, qarco’te’guesop,. Gal 6.9
nco’ua: pelea, ñco’uaq, nco’uahi, nco’ua’.
nco’uaatac: pelea. (c nco’ua)
nco’uaatagui: discute acerca de.., (c nco’ua,
nco’uaatapigui)
nco’uaatapigui: discute acerca de.., nco’ua’isapigui,
qan-, ñco’uaqatapigui, nco’uahitapigui,
nco’uaasapigui. Hch26.3
nco’uaata’pegue’: pelea contra.., ñ-,. (cnco’ua’e’)
ncoỹaxana: lo olfatea.
ncoỹaxanaxanegue:
nco’teuec: se cansa, está jadeante, jadea, y-,
rco’chirec, qar-, rco’chiuec, nco’terec. Gal 6.9
le
hace
olfatearlo,
ñ-,.
nco’uaata’ta’: se hablan mal entre sí, se pelean entre sí. ñco’uaqata’ta’, nco’uaita’ta’,.
nco’chiñi: se limpia, y-, rco’chiri-iñi, qar-, rco’chiiñi,
nco’chi’iñi. (v co’teeta)
nco’uaatecta’: se pelean entre sí. nco’uaitecta’,.
(c nco’uaata’ta’)
nco’i: asadas. (c lco’ic, co’i)
nco’uaategue: le acompañaỹ. 2Sal9.36 ñ-,.
nco’ma jñi: se nco’majñi; incesante, no para, continúa incansablemente.
nco’uaateguelec: lo discute, lucha por...
ñco’ uaqateguelec,.
ncoñiitqo’: su apresador, el que causó su prisión, o
que le lleva preso, ñ-, ncoñiitqochi’, qan-, ncoñiitqori, ncoñiitqote’. -ncoñiitqororipi; sus acusadores queje llevan preso. ncoñiitqoro; la quele lleva preso.
nco’matauec: descansa, ñco’matqauec,. (v nco’matee)
nco’uaate’e’: pelea contra., nco’uaata’to discuten
con varios. (v nco’ua’e’)
ncoñiralta’: se ata a sí mismo, ñ-, ncoñichiralta’,
ñcoñirqalta’, ncoñiriỹalta’, ncoñiralta’.1CO6.12
nco’mataxanec/ nco’mataxanaxanee: le hace
descansar, nco’mataxañirec, qan-, ñ—axauec,
n—iuec, n—dec. ñco’mataxandec; les hago descansar. yco’mataxanaxanec; me hace descansar.
qayco’mataxanaxanec; me hacen descansar.
ncoñiitaxaua: su copreso, su compañero de prisión,
ñ-, n~’e’, qan-, n—hi, n—’. ncoñiitaxauaripi; sus muchos compañeros de prisión.
ncoñiitqa’: su lugar de prisión.
ncoñira’guit: está ligado o atado a.., ncoñira’guit
nqai’en; le liga a.., (c coñireta’guit)
nco’mataxac: su descanso, ñ-, n~qui’, qan-,
n-guii, n—gue’.
nco’uagui: discute sobre algo, pelea sobre... qan-,
ñco’uaxagui,. qanco’uaquio’; habrán peleado por...
nco’ualec: pelea por.., nco’ua’ irelec, ñco´uaxalec,
nco’uahilec, nco’uarelec. nco’uahilec; pelea por
mí. Jua 18.36
nco’uaxac: su pelea, discordia, alboroto, o discusión
agria, ñ-, nco’uaxaqui’, co’uaxac, qan-, n—guii, n—
gue’. co’uaxaquipi; muchas peleas.
ncoñiretagui: está unido o atada a algo.
ncoñichi’sagui, ñcoñirqatagui, ncoñiriitagui, ncoñiresagui. 1Co6.17
nco’mataxaqui: para-su descanso, ñ-..
(v co’mataxaqui)
ncoñiretari’: está atado, ncoñiresari’.
qaycoñiretari’; me tienen atado.
ycoñtretari’; me tiene atado. qarcoñiretari’; nos
tienen atados. (c coñi’)
nco’mataxaua: su compañero en descansar, ñ-,
qan-,. Heb4.1
nco’uaxanaxanta’: ¡es hace pelear entre sí. n—ireta’,
qan-, ñco’uaxanaxanaxata’, nco’uaxanaxañiyata’,
nco’ uaxanaxanta’.
nco’matec: descansa, acampa, nco’machirec,
ñco’ mataxauec-, nco-rnachiuec, nco’materec.
nco’ua’e’: pelea contra., nco’ua’ire’e’, qan-,
ñco’uaxa´e, nco’uai’e’, nco’uare’e’. (c nco’ỹa’e’)
nco’mategue’sop: descansa de...
nco’ue’: su pene.
na nco’ue’ Iqahic; su bálano. (c lco’ue’)
ncoñireta’guit: (v ncoñira’guit)
ncoñiriguit: está ligado a.., o atado, ñ-,
ncoñichichiguit, ncoñiraxaguit, ncoñiriiguit, acoñiririguit. Gal2.4 (v ncoñira’guit)
ncoñirqatqa: están heridos. (c coñiraq)
ncopaata/ copaata: pronto. ncopa; poco tiempo.
ncopaachigui; pronto. (v copaachigui)
nco’mataxac: su descanso, co’mataxac,.
nco’matetapeguec: está descansando, ñ-, -sapeguec.
nco’matqa: su lugar o tiempo de descanso. su campamento, su plaza, ñ-, nco’matqachi’, co’matqa’,
qan-, nco’matqari,. ñco’matqate’; mis varios.
ncopatqo’: su quemadero donde se quema, ñ-, qan-,.
nco’taxajñi: está limpio, qan-, nco’taxachiñi,.
2Pel.9 (c co’taxajñi)
ncopatoxoc: su forma en que se quema, su quemada
que sufre, su incendio que sufre. (v copata’a)
nco’taxat: se puriica, se limpia, nco’taxate’.
yco’taxachi’; limpíame, (v co’taxat)
ncopatoxolate:su altar donde está quemado.
ncopatoxolate na nichiinaxanaxat; el altar para
quemar incienso.
nco’taxatalta’: se puriica, nco’taxachiỹalta’,.
ncopatoxonaxalate, añi: el altar donde se queman
sacriicios. ncopatoxonaxalaíeripi; muchos.
(v lcopatoxonaxalate)
nco’taxatec: le cansa, ñ-,. yico’taxachirec; me cansas. (v nco’teetec)
nco’ỹaaqa’: su lugar de discusión.
nco’ỹata’: se pelean entre si.
aco’ỹa’e’: pelea contra.., ñ-, ñco’ỹaxa’e’,.
ñco’ỹa’to; peleo contra varios. (c nco’ua’e’)
nchaqaica: cualquier. ca nchaqaica; cualquier.
ca nchaqaca ‘aalo; cualquier mujer.
(Es igual a camachica en toba). (v canchaqaica)
nchaqaina/ chaqaina: éste mismo.
quena nchaqaina; cualquier cosa de estas.
queca nchaqaica; cualquiera. (c nqaida)
nco’taxateta: se puriica, nco’taxachita,. (v-nco’taxat)
nchi: cualquiera. queca/ quena nchi natena’guit;
con cualquiera que él encuentre.
nco’teetec: se cansa. (v nco’taxatec)
necaic: (y lecaic)
99
necanec
neloxoỹaxa, aca
necanec: una sábana.
necata, aso: su balde o tarro para llevar agua, ñi-,
necata’e’, lecata, qane-, necatahi, necata’.
lecatal; sus varios.
necoguec: chicharra o cigarra.
neconaque: lo agarra [con gusto], ñi-, necoñiraque,
ñiconqaque, necoñiỹaque, necondaque. Rom12.8;
Flp2.7 (c necontaque)
neconaxac: su acción de dar la mano en acuerdo,
ñi-, ne´qui’, qane, ne´guii, ne´gue’. Ga12.9
necona’guit: le da la mano a otro, se despide.
necoñira’guit, qan-, ñiconqa’-, necoñiỹa’-,
neconda’guit neconera’guit.
necona’ta’: se unen.
necone’e: lo agarra [de sobre su propio cuerpo].
necone’ejta’: están unidos, ñiconqa’ajta’, necoñii’jta’,.
neconshiguim: le alza, necoñiri-, qane-, ñiconaxa-,
necoñi-, neconyi-.
necontagui: lo agarra, necoñitagui,.
necontaque: lo agarra [sin ijarse], lo desea. ñiconqataque, necoñitaque,.
necontaque da na’aachicyaxac; está agradecido.
necontaque da lelauaxa; desea morir.
neconta’: están unidos entre sí, están agarrados
por las manos, ñiconaxata’, necoñiỹata’, neconta’.
Jua17.21
neconta’ta’: están unidos entre sí. ñiconqata’ta’,.
necoñiguit: le toma o agarra por la mano, ñi-, necoñichiguit, ñiconaxaguit, necoñiiguit, neconchiguit.
Rom8.16
nedaanashiguim: levanta la vista, ñi-,
Apo4.1; 14.1; 15.5 (c nedaanshiguim)
nedaanshiguim: levanta la vista, ñi-, nedaañichiri-,
ñidaanaxa-, nedaañi-, nedaañiri-.
neden: corre rápido,
ñiden, niyiñi’, ñidenaq, niyiñii, nedene’.
nedep: mucha agua que corre, inundación.
nedequen: adultera, comete adulterio, se prostituye. ñi-, niyiquiñi’, ñidequenaq, niyiquiñii, nedequene’. (c ledec)
nedequenaxac: su prostitución, su adulterio.
nedequenaxaqui’,.
nedequenqa’: su lugar de prostitución. nedequenqachi’,.
nedequentac: hace inmoralidad sexual, adultera,
fornica. (v nedequen)
100
comete
adulterio
nega’: ¿cuál cosa femenina?, ¿qué?. ¿nega’ acá? caqamiri?; ¿cuál es de ustedes mujeres? (c negué’)
nelachisac, qane-, ñilarqatac, nelariitac, nelaresac.
Flp4,15,16 (c nela’)
neequesenaxac: misericordia. (v neneequesenaxac)
nega’ỹo’: ¿nega’ỹo’ cá’maq?; ¿quién...?.
¿negaỹo’ca?; ¿quién?.(v negué’, caga’ỹo’)
nelariñi: lo manda acá abajo, ñi-, nelachiriñi,
ñilaraxañi, nelariiñi, nelarriñi. Luc11.2 (c nela’)
neguemaxateteguelta’: se hace mejor que otro, ñi-,
neguemaxachiseguelta’, ñiguemaxatqateguelta’, neguemaxachiteguelta’, neguemaxate seguelta’.
nelaro: lo manda acá adentro.
neesa’ñi: ellos están aquí. (v neeta’ñi)
neetagui: está en [una trampa], neesagui.
neetaquio’; estaría en...
neetaho: está adentro, ñi’saho, ñiitaho, neesaho.
neetaho’gue: está o vive en una cueva, neesaho’gue.
neetalec: reside en [tal lugar], está encima de..,
está montado en.., sentalec, ñiisalec/ ñi’salec, qoyintalec, senqatalec, ñiitalec, neesalec.
neetañi: está abajo, sentañi, ñi’sañi/ñiisañi,-senqatañi, ñiitañi, neesañi.
neetañigui: está en [un barco], senta-, ñi’sa-/ ñiisa-,
qoyinta-, senqata-, ñiita-, neesa-.
con...
negué’: ¿cuál (masc)? ¿qué?, ¿cómo?. ¿negué’ ca
caqamiriỹ?; ¿cuál de ustedes hombres?. ¿negüe’caỹ?;
¿cuál?. ¿nega’ỹo’ỹ; ¿cuál?.
shigue ‘naac caqami’negué’ cá’maq hueetaugui
cá’maq no’uen; ya te dijo en qué consiste el bien.
(c nega’)
nehoma, ana: su tarro, balde, cántaro, jarra, tinaja.
nehoma’e’, homa, nehomahi,.
nehomal; varios. nehomallipi; muchos.
nelata: le manda a algo acá. ñi-, nelachita, qan-,
ñilataxa, nelariỹa, nelajta. ñilate’; les mando a ellos
que vengan. ñilataxai’; les mandamos venir.
qanelate’; son enviados acá. (c ilata)
nelauqa’: lugar de la muerte. (v lelauqa’)
nelaxa: le reprende, le reta, yi-, relaqaita, qanelaxa, qarelaxa, relaxaiỹa, nelaqta.
relaqairiua’; me reprendes.
nela’: le manda acá. ñi-, nelachi’, qanela’, ñilaraq,
nelarii, nelate’. (v ila’)
nejlec: está en tal lugar, sobre una altura, senejlec,
ñiterelec, qoyinejlec, senqajlec, ñiijlec, neterelec.
(c neetalec)
nelec: se sienta encima de., ñiilec,. (c neetalec)
nelaataxac: su mandato recibido, su ley recibida,
ñi-, ne-qui’, qane-, ne~guii, ne—gue’. nelaataxaco;
varios. nelaataxaquipi; muchos. (c lelaataxanaxac)
nelere: su libro, ñilere, nelliri’i’/ niliiri’i’, lere, qanelere, nellirii, nelere’. ñilerel; mis varios.
nellirilli’; tus varios. nellirillii; vuestros varios. (c yiriñi)
nelaataxaset: su mandato recibido, su deber.
nelaatec: un enviado. nelaatqaipi; muchos. (v lelaatec)
neleuañi: muere al nacer, cae muerto, ñi-,.
(c ileua’ñi)
neetaugui: está adentro de [casa, grupo], sent-,
ñi’s-/ñiis-, qoyint-, senqat-, nees-. neetauo/neetaho
nelaatqo’: su enviador. ñilaatqo’; mi enviador.
neleueta’ñiguit: mueren uno por uno.
nelachire’ogue: mándelos acá a tal lugar. (c nelata)
nelo: (v lalo)
neetau’a: está en., sent-, senqat-, nees-.
nelachiriño’: mándelo acá abaje.
neetau’e: está en., qoyintau’e, neesau’e.
nelachiro: mándelo acá adentro.
neeta’anyi: está o queda en ese lugar, sent-, ñiis-,
qoyint-, senqat-, ñiit-, nees-.
nelootauec: estádespierto, ñi-,
nelohisauec/elo’isauec, ñiloqotauec, nelohitauec,
neloo sauec. (c nelouec)
nelam: la ordeña, lo exprime, ñi-, nelami’, qane-,
ñilamaq, nelamii, nelame’.
neeta’gue: está allá a donde fue. sent-, ñi’s-, senqat-, ñiit, nees-.
nelootec: está bien despierto, alerta, ñi-, nelo’iterec,
ñiloqotec, nelohitec, nelooterec.
nelamaxaqui: su camisa, ñi-, ne—qui’i’, lamaxaqui,
qane-, ne—guii, ne-’.
nelooteguese, aca: cosa tostada. (v ratoxot)
neeta’guit: está ijo en la punta.
nelamaxaquiric: su género para camisa.
neeta’ñi: está aquí, vive en tal parte, está abajo
en tal lugar por untiempo nomás. sent-, ñiisa’ñi/
ñTsa’ñi, qoyint-, senqat-, ñiit-, nees-.
sqai sen; yo/ nosotros no. sqai ñiis-/ ñiit; usted/ ustedes no. sqai neet-/ nees-; él/ellos no.
se qoyinta’ñi; no.se ocupa ese lugar.
ñiisa’ño’yi; quedarás ahí. (c na’ñi)
neloqouec: sale de allá viniendo, ñi-, neloqoirec,
ñiloxoỹaxauec, neloxoiuec, neloqorec. (c reloqouec)
nelamaxaren: habla fuerte, vocifera, ñi-, nelamaxariñi’, ñi—aq, nelamaxariñii, ne—e’.
nelouec: se despierta, ñi-, nelo’irec, ñiloxouec, nelohiuec, neloorec. (c nelootauec)
nelamaxaso: su pantalón.
neloxoqui: su vestido, su pollera, ñi-, neloxoqui’i’/ gui’i’, loxoqui, qane-, neloxoguii, neloxoqui’.
neloxoquichi’; tus vestidos,
neeta’ñigui: está en [el ojo].
nelaqatapega: le reta, le reprende, relaqaisapega,.
(v nelaxa)
neetashiguim: está sobre algo, va montado, senta-,
ñi’sa-/ ñiisa-, senqata-, mita-, neesa-.
neetashi’me: está sentado arriba, senta-, ñi’sa-/ñiisa-, senqata-, ñiita-, neesa-. Deu26.15
neetauec: está desnudo, está afuera [en el campo].
sent-, ñi’s-/ ñiis-, neet-, senqat-, ñiit-, nees-.
sqai senqatauec; no estamos afuera.
neetauco’; estaría desnudo.
neeta’ñina: está aquí. (c neeta’ñi)
nedequcnaxaic: adúltero. nedequenaxai; adúltera.
nedequenaxaiquipi/ -axairipi; muchos.
nedequenta’piguit:
niyiquiñisa’piguit.
ne Dios: su Dios, ñi-, neDioshi’, Dios, qane-, neDioshii, neDiose’. (v qota’a, qota’olec)
neeta’niyi: está o queda en ese lugar, sent-, ñis-,
qoyint-, senqat-, ñiit-, nees-.
nelamaxasoric: su género para pantalón.
nelami’ñigui: lo exprime en...
nelaqaugui: les reprende en grupo. (c nelaxa)
nelaqsoqo’: lugar de dormir. (v lelaqsoqo’)
neeta’oga: está allí en [afuera en tal iugar].
sent-, ñí’s-, neet-, qoyint-, senqat-, ñiit-, nees-.
(c neeta’gue)
nelarec: le manda acá afuera, ñi-, nelachirec, qane-,
ñilaraxauec, -nelariiuec, nelarerec. Luc20.20
qanelarerec; son enviados. (c nela’, ilarec)
neeta’ta’gue: está al otro lado.
nelarelec: le manda acá sobre [la tierra], qan-,
nelarrelec. Apo5.6
neeto’ot: está debajo de., seni-, ñi´s-/ ñiis-, qoyint,senqat-, ñiit-, nees-. (c hueeto’ot)
nelaretac: le manda acá varias veces, ñi-,
neleguemaxat: está loco, ñi-, ne-/ re—chi’, ñi—
aq,ne—chii, ne—te’.
neloxoquiric: su género para vestido, su vestido, su
vestidura, ñi-, neloxoquiriqui’,
loxoquiric/ loqquiric, qan-,.
neloxotec: le despierta, ñiloqtaxauec, neloxochiuec,
neloxoterec. Qan. (c neloxouec)
neloxoỹaq: el encargado, el guardián, el vigilante.
neloxoỹaq cana qagreta; pastor de ovejas.
neloxeỹa’; varios.
neloxoỹaripi; muchos. (c reloxoỹa’a)
neloxoỹaqa’: puesto de guardia.
neloxoỹaxa, aca: la cuidadora. neloxoỹallipi; muchas.
101
nelliyo’lli’
nelliyo’lli’: su librito. (c nelere)
nelíiviñi/ nillíviñi: muere, cae muerto.
nelliviñi nqai’en; le aniquila, le extermina. (c ileu)
nemaa: vienen todos, viene personalmente, yimaa,
remi’ra, qaremaa, remiỹa,.
nemaañi: baja corporalmente, personalmente, entero.ñi-, remi’rañi, qare-, remiyañi nemerañi.
nemaáshiguim: sale todo hacia arriba, ñimaa-,
remi’ra-, nemaa-, qaremaa-, remiỹa-, nemera-.
nemerashiguim; los varios se levantan a la vez.
nemaauec: sale completo, nemerauec.
neman: se humilla, se rinde, nemañi’, ñimanaq, nemañii, nemane’.
nemaq: su lado izquierdo, ñimaq, nemaqai´ nemaqe’, maq, qane-, nemaxahi, nemaxai’. da nemaq; su
mano izquierda.
nemeenaxaquipi: comerciantes, negociantes.
nemeenaxaua: su compañero en el comercio, qan-,.
nemeenaxauaripi; muchos.
nenan: se enrosca como víbora, nenañi’, ñinanaq,
nenañii, nenane’. (c inan)
nemaqachic: una iesta, [por ejemplo, el 25 de
mayo]. (v lemaqachic)
nemeenec: su costilla, ñi-, nemiinqui’, qanemeenec,
nemiiñiguii, nemeenegue’. lemeenqa; sus varias
costillas, nemeenec; una costilla. (c lemeenec)
nenanñi: se acuesta,
ñi-, nenañiriñi, ñinanaxañi, nenañiñi.
nemaqachin: se agrada a sí mismo, se enorgullece, se siente orgulloso.
nenantañi: está acostado, ñi-, nenañisañi, ñinanqatañi, nenañitañi, nenanesañi.
nemaqachinalta’: se agrada a sí mismo, se honra a
sí mismo.
nemeentac: comercia, nemiiñitac/nimiiñitac,.
ca nemeentac; el comerciante.
nenantañigui: se acuesta en...
nemaqachinec: el noble, el alabado.
nemeenta’: se cruzan.
nemaqachinteguelta’: se da honores, se honra a sí
mismo, ñimaqachinqateguelta’,.
nemeenta’pegue’: comercia con tal persona.
nemeentecta’: comercian entre sí, se cruzan entre
sí de un lado a otro.
nemanachiguit: se rinde a.., nemanachiiguit,.
nemanachiguita; se entrega a varios.
nemaqajan: se jacta, se pone orgulloso, nemaqajñi’,
ñimaqajnaq, nemaqajñii, nemaqajne’.
nemeeta: completo, todos.
nemanachit: se rinde, se humilla, se rebaja. nemanachichi’, nemanachichii,.
nemanachit nqai’en; le humilla.
nemaqajanlec: le engrandece, le alaba, se jacta de o
se siente orgulloso de otro, ñi-, nemaqajñirelec, qan-,
ñimaqajnaxalec, nemaqajñilec, nemaqajandelec.
nemanachiteta: se humilla, ñimanachitqata,
nemanachichiita, nemanachitete’.
nemaqajantac: se está jactando. nemaqajñisac,
nemaqajñitac,. (v nemaqajan)
nemeeten: le agrada, le gusta, ñimeetenaq, nimiichiñii,.
nemanachi’chiguit: se amansa con otro, se reconcilia. ñi-, nemañichichiguit, qane-, ñimanatqa’chiguit,
nemanachii’chiguit, nemanchichiguit. Stg 5.6
nemaqajanteguelec: está jactándose de...
nemaqajñiseguelec.
nemeetete’e: se echa.tierra encima, nimiichise’e,
qane-, ñimeetqate’e, nimiichite’e, nemeetese’e.
(c imeetot,nemeetaita’)
nemanataxaic: manso, pronto hace paz, pacíico.
nemanataxaiqa; varios.
nemanata’/ nemanta’: se reconcilian, ñimanaxata’,
nemañiỹata’. Hch7.26
nemanaxajñi: le humilla, lo aplasta [como el viento
aplasta el pasto, así uno igurativamente ¡peina el
cabello del otro!], le apacigua,
qane-, ñimanaxataxañi.
nemandragora: su mandragora.
nemane’e’: esté en paz con., ñi-, nemañire’e’,
qane-, ñimanaxa’e’, nemañii’e’, nemande’e’.
Efe2.16; Coll.l4
nemanñi: está apaciguado, se humilla.
nemanñi nqai´en; le apacigua, le calma, le humilla.
nemanta’: se reconcilian entre sí. (v nemanata’)
nemañiguit: se rinde a.., nemañichiguit, qane-,
ñimanaxa-, nemañi-, nemanchiguit.
nemanachiguita; se rinde a ustedes.
ñimanachiguita; me rindo a ustedes.
nemañi’chiguit: se rinde a.., ñi-, ñimanaqa’chiguit,.
nemaq: le disuade de.., le convence que no. qaica
nemaq quiyim ỹahotaque quegue; ninguno le disuade que le siga a otro.
nemaq: los arrea hacia-acá. ñimaxasoq,. (c imaq)
nenanlec: se acuesta encima de...
nemeenqa’: su lugar de negocios.
nemaqaire’e’: Pro25.9.
nemanachite’tot: se humilla ante (Dios).
nemanachichitetot, qane-, ñimanachinqa’tot,
nemanachichii’tot, nemanachitetot. 1Ti2.5
102
lapsec
nemaqajnari’: anda orgulloso, nemaqajñirari’,
nemaqajnerari’.
nemaqajnataxac: su honor recibido, su alabanza
recibida, ñi-, ne—qui’,.
nemaqajnatec: el alabado, el más importante.
nemaqajnatqa; varios. nemaqajaatqaipi; muchos.
(v lemaqajnatec)
nemaqajnaxac: su orgullo, ñi-, nemaqajnaxaqui’,
maqajnaxac, qan-, ne—guii, ne—e’.
nemaqajnaxahi’: ustedes son orgullosos.
nemaqajnaxai/-c: orgulloso, jactancioso, soberbio.
nemaqjnaxaqa; varios.
nemaqjnaxaipi/ -xairipi; muchos.
nemaqajnataxanaxaqui, añi: el templo pagano.
nemaxasoxonaq: arriero. (c imaq)
nemeetalta: lo amontona encima de sí mismo.
(c nemeetete’e)
nemeeta’ñiguit: se va deshaciendo.
nemeete’e: lo amontona en algo, nemeetere’e.
nenañi’ñi’-: se acuesta junto a otro.
nenaqaiñi: los tira al suelo, qane-,. 2Co4.9
(v nenaxañi)
nenaqshiguim/ nenaxashiguim: lo tira o lanza haciaarriba, qan-,.
nenataxac: su interrogatorio recibido, su pregunta
recibida. nenataxaquipi; sus muchas preguntas recibidas. (c lenataxanaxac)
nenatetapigui: pregunta acerca de...
nenachitapigui, nenatesapigui.
nenatetecta’: se preguntan entre sí. (c inat)
nenateteguelta’: se pregunta a sí mismo.
nenaxañi: lo tira hacia abajo, nenaqakiñi, qane-, ñinaxasoxoñi, nenaxaiñi, nenaxariñi.
nemiinqui’: tu costilla. (v nemeenec)
nemiinyigui; ellos distribuyen entre el grupo. qanemiiñigui, ñineenaxagui, nemiiñigui,.
nenaxasoxonaxaqui: la honda. (v lenaxasoxoqui)
nemiishiguim: sale todo un líquido hace arriba.
neneequesen: se humilla, ñi-, niñiiquishiñi’, ñineequesenaq, niñiiquishiñii,.
nemitete’e: lo codicia, ansia tenerlo.
nemoota: se escapa, ñi-, nemoochira, ñimootaqa,
nemoochiya, nemootera.
nemootauec: se escapa, sale secretamente.nemoochirauec,. (c nemoota)
nemootaxanta: lleva despacio o poco a poco. ñi-,.
nemootaxantec: le hace escaparse, le envía secretamente, lo hace a escondidas, ñi-, nemootaxañiterec, qane-, ñi—qatec_nemootaxañitec, nemootaxanterec. nemootaxantec so la’qaatec; habla en voz
baja. (c nemoota)
nenaxasoxonec: tira. (v inaq)
nenaxa’ña: lo tira abajo hasta.., qan-,. (v inaxa’ña)
neneequesenaxac: su sencillez, su humildad, su caricia, ñi- ,ne—qui’, neequesenaxac, qane-,
ne—guii, ne-gue’.
neneequesenaxai: humilde.
neneequesenaxahi’; varios. neneequesenaxaqa;
varios. neneequesene’tot: se humilla o se enternece ante otro. ñi-,.
neneequesenta: es tierno en actitud, ñi-, niñiiquishiñite’, ñi~qata, niñiiquishiñita, neneequesente’.
(c ineequesenta, neneequesen)
nemooteta: sigue poco a poco.
neneequesenta’pegue’: le trata humildemente,
consencillez, con ternura.
neme, ca: su regalo recibido, ñime, nemi’i’, qaneme,
nemii, neme’. Rom5.15,15;12.6 (contrastar lame)
nemootetacot: le persuade secretamente,
le inluye encubiertamente
nemootetauec: sale despacio,
neneequesentecta’: se tratan entre sí con ternura.
niñiiquishiñitecta’,. (v neneequesenta’pegue’)
nemeenalta’: se vende a sí mismo.
nemootetau’a: se le acerca cautelosamente.
nemeenaxac: su acción de negociar, su comercio.
nemeenaxaguii,.
nemootetecta’: hablan en voz baja entre sí, cuchichean entre sí.
nemeenaxaic: comerciante, compra y vende.
nemeenaxaiquipi; muchos.
nemooteto: viene calladamente.
neme: se termina. se neme; siempre, no termina,
continua, se yime, se rimi’i’, se qareme, se rimii, se
neme’. neme na laquip; satisface su sed. (c ime)
nemeenaxanaq: comerciante, vendedor.
nemeenaxanyipi; muchos.
nemoote’tot: le habla muy calladamente,
ñi-, nemoochitetot, qane-, ñimootaqa’tot,
nemoochii’tot, nemootetetot.
nenocchishaxaua, ñi/ añi: su compañero que también es joven, su compañero de niñez, ñi-, qane-,.
(v nenocchishic, noctoqui’)
nenocchishic: su juventud o niñez, ñi-, ne~qui’, nogochishic, qane-, ne—guii,. (c noctoqui’)
nenojnaxa: su horcón. (v nojnaxa)
nenojñi: baja de arriba, desmonta de lo que le lleva,
ñi-, nenochiriñi,. (c renojñigui)
103
nenojshiguim
nenojshiguim: da un salto, sube, nochiri-,
ñinotaxa-,nochi-,. (c renojshiguim)
nepeteguec: corta el pelo del todo, nepeteguerec.
nenoqoichiriñi: traspiras, sudas, (v nenoqouec)
nepetquetac: le corta el pelo, trasquila la lana.
nipichqui’ sac,.
nenoqouec: traspira, suda, nenoqoirec,
ñinoxoỹaxauec, nenoxohiuec, nenoqorec.
nenotauec: salta hacia acá afuera, baja de lo que le
lleva, ñi-,. (c renotauec)
nenoterec: saltan hacia afuera, sobresalen.
(v nenotauec)
netaateguelec: confía en.., ñi-, neta’iseguelec,
qane-, ñitaqateguelec, netahiteguelec, netaaseguelec. (v netaaalec)
netela’a: lo cuida, yi-, richillira’a, qane-, qaretela’a/
yitelqa’a, richilh’a, netelda’a. se yitela’a; no lo cuido. se qanetela’a; no se lo cuida.
netela’ta’: se cuidan entre sí. richilliỹa’ta’,.
nepi, ca/acá: bebida de algarrobas o de miel.
netacocha: se arrepiente, abandona la maldad.yitacocha, retacocha’e’/ netacocha’e’, qaretacocha.
netacochahi, netacocha’.
nepioxonaxat: taladro. (c ipiuec)
netacqate: su peine, qane-,.
nepioxonqate: perforadora para postes.
netagaxac: su peinarse, su peinadura, ñi-, netagaqqui’, tagaxac, qane-, netagaxaguii, ne~gue’.
netenalta’: se domina a sí mismo,
r-/ nichiñiralta’, nichiñiỹalta’,.
netaguec: le muerde a tirones, ñitagaxauec,.
netenegue: lo hace fuertemente, ñi-, nichiñitegue/
nichintegue, qane,-ñitenaxague, nichiñigue, netendegue.
nepetqueta: se rapa la cabeza,
nepláta: su plata.
nenoxonaxac: la salida.
nepon: su bastón, garrote,nepoñi’,pon,qane-,
nepoñii,-nepone’. neponyi/nepoñiri; los bastones
de ustedes. qanepoñi’; nuestros varios.
nenoxonaxatec: le hace salir hacia acá.
nenoxonaxachirec,. (v inoxonaxatec)
qaneponyipi: nuestros muchos.
nepoñiri; vuestros varios.
nenoxona’á: sale de allá para venir hasta acá.
nenoxonda’a.
nenotetashiguim: va saltando. (v nenojshiguim)
netaguiñi: se peina. netaquiriñi, qane-, ñitagaxañi,
netaguiiñi, netaguiriñi. (c itaguiñi, netaquichiguiñi)
neteltapega: le cuida. (v netela’a)
netelteguelta’: se cuida a sí mismo. (c netela’a)
netalochaxairta: trota, va rápido, ñitalochaxanqata,.
netenteguelec: le trata fuertemente, le grita. nichiñiseguelec, qane-, ñitenqateguelec, nichiñi-,
netenseguelec. 1pe5.2 (c netengue)
nepo’: poncho. (v lapo’)
netanalta’: se examina, ñi-, netañiralta’, ñitanqalta’, netañiỹalta’, netaneralta’. (c retan)
netetaxanaq: quemador, gusano peludo gris-cuyo
pelo quema la persona.
nenoxonau’a: entra hasta acá a., ñi-, ñinoxonaxau’a,.
nequetegaxai: muchacha señorita, mujer joven no
casada. nequetegaxahi; varias.
netanaxac: su recibir marca en su cuerpo, ñi-,
qane-, netanaxaguii, netanaxague’.
nete’e: mañana. nete’e liỹa; pasado mañana.
nenoxonec: sale hacia acá. ñi-,nenoxoñirec, ne-,
ñinoxonaxauec, nenoxoñiuec, nenoxondec.
nequetegaxaipi: muchas.
netanaxaset: su marca en su cuerpo, ñi-,.
netanaxasete/ netanaqsete, aso; su sello que lo sellao certiica, su marca, netanaxashichü,.
(c netanaxaset)
nenoxoneu’ga: sale hacia acá a., nenoxoñiu’ga,.
neraxanaq: escritor, secretario.
neraxanyipi; muchos. (c ỹiriñi)
nenoxono: entra para acá. nenoxoñiro, nenoxondo.
(c inoxono)
nesaaco: su saco, nesaaco’e’,.
nenoxonougui: entra acá en casa. ñi-,.
nenoxonshiguim: sale para arriba, sale el sol.
nenoxoñishiguim.
nenoxoỹaxa: su sudor, ñi-, nenoxonaxa’e’, noxoỹaxa,
qane-, nenoxonaxahi, nenoxonqa’.
nepalata: se acerca acá en tiempo, nepalate’.
nepalataho: llega cerca acá, viene cerca acá. ñi-,
nepalahi’saho, ñipalqataho, nepalahitaho, nepalasaho.
nepalata’a: se acerca viniendo a... (v ipalata’a)
nepaqata, aso: canasto, su trenza, su mechón de
pelo. ñi-,. (c ipaxajta’)
nepeet: es capaz de cumplir, está dispuesto a algo,
ñi-, nipiichi’, ñipeetaq, nipiichii, nepeete’.
nepeetec: se calcula.
104
netoonaxac
nesal: vomita, yisal, resalli’, qaresal, resallii, nesale”. nesalaxa’, so: el humo. nesalaxaripi; mucho
humo. (v lesalaxa’)
netanec: su marca en el cuerpo, ñi-, netanqui’,
qane-, netanegue’. netanqa; sus varias.
netanqaipi; sus muchas. netancoqui’; su marquita o
pequeña marca. Mat5.18
nesalegue: lo vomita,
yisalegue, resallitegue, qanesalegue,.
netanqate, aso: su señal que da aviso de su venida.
netanaxat; señal masculina. (c letanaxanqate)
nesallaxainta’pegue’: le tiene de carga, le es carga,
le mantiene. 2Te3.8 (c nesallaxantegue’)
netaquetauec: le muerde a tirones, netaguitauec,.
(v netaguec)
nesallaxanec: rico, pudiente. nesallaxanqa; varíos.
nesallaxanqaipi; muchos. nesallaxana; rica.
nesallaxanaipi; muchas.
nesallaxantegue’: le mantiene la pensión.
(c nesallaxainta’pegue’)
netaquichiguiñi: se peina bien, ñi-, netaquichiriñi, ñitacqa-, netaguii-, netaquichiriñi. Mat6.17 (v netaguiñi)
nesallaxarene’e’: le toma a su cargo, le ayuda en
todo, se encarga de otro, le mantiene con comida y
todo. ñinesallaxariñire’e’, qane-, ñisallaxarenaxa’e’,
nesallaxariñii’ e’, nesallaxanre’ e’.
netaxat: su defensor, su mejor soldado, ñi-, netaxachi’, taxat, qane-, netaxachii, netaxate’.
netaxaỹaq: hablador, predicador. netaxaỹa’; varios.
(c retaqa)
netaxaỹaqa’: lugar de discursos. (v letaxaỹaqa’)
netaxaỹaxanqajnec: (v letaxaỹaxanqajnec)
nete’esec: de la mañana. aso huaqajñi nete’ese; el
lucero, la estrella de la mañana.
nete’etam: temprano, de mañana. nete’eta; temprano. nete’etari; varias mañanas.
netogochigui: se arrepiente.
netogochigui na qavillí’; te arrepientes.
netogochigui na luel; me arrepiento. (c lauel)
netogot: lo lamenta, se arrepiente [sin dejar la maldad]. ñi-/ yi-, re-/ netogochi’, yi-/ ñitogotaq, re-/
netogochii, netogote’. se yitogot; no lo lamento.
se yitogotaq; no lo lamentamos. (v netacocha)
netogotaxa: su lamento, su arrepentimiento, su tristeza por haber hecho algo, ñi-, togotaxa, netogotaxahi,.(c netogot)
netogotegue: se arrepiente de...
netogoteta’pegue: lo lamenta, le pesa, lo siente.
qane-,. 2Co7.10
netoguec: se enrojece (la cara). (c toe)
neton: se calienta en el fuego, ñi-, netoñi’, ñitonaq,
netoñii, netone’. (contrastar netoon)
nepéjo: su espejo, ñi-, nepejo’e’, lepéjo, qanepéjo,
nepejohi, nepéjo’. (v la’ỹoxolate)
nesateta: ino (tela ina). se nesateta; grueso, áspero (tela). se nesatete’; varios.
netaxaya’ña: le habla desde arriba, qane-,.
Hch23.9 (c retaqa)
netonaq: se calienta al fuego, ñi-, netoñiraq,
ñitonaxauaq, netoñiuaq, netoneraq.
nepela’ lo’o: zapatero. (v lapela’ lo’o)
nesatete’uegue: suave o delicado el sonido.
netonaxac: su calentamiento que recibe, su forma de
ser calentado, ñi-, ne~qui’, qane-, ne—guii, ne-gae’.
nepesenta: lo hace de noche, nepishiñite’, qane-,
ñipesenqata, nepishiñita, nepesente’. (c pe)
neso: su verruga, ñiso, neso’e’, so, qaneso, nesohi, neso’.
neteesqo’: su tío. ñi-, neteesqochi’, teesqo’, qaneteesqo’, netesqori, neteesqote’. se ñiteesqo’; no es
mi tío. sqai teesqo’; no es tío. (c lasooro)
nepetec: se corta el cabello, se afeita, le corta el
cabello a otro, trasquila la oveja, ñi-, nepichiqui’/
nipichiqui’, qane-, ñipetegaq, nepichiguii, nepetegue’. yipetec; él me corta el pelo.
nesohi: arrugada (la ropa). lashic nesohi; su cara
arrugada. (c nesoiỹata’)
nepetegaxat: su navaja. ñi-, petegaxat,.
nesoxona late’e, aca: el conejo.
netelalec: se cuida de algún peligro, yi-, richilliralec, qane-, qaretelalec, richilliyalec,.se netelalec;
con conianza lo hace, coniadamente lo hace.
netelalta’; se cuida, se domina, tiene buen juicio,
ñi-, nichilliralta’/richilliralta’, qaretelalta ñitelqalta’, richilliyalta’, neteldalta’.
nepetegaxanaq: trasquilador, peluquero.
nepetegaxana’; varios. nepetegaxanyipi; muchos.
neshitaque/ nishitaque:
netelañi: tiene cuidado, yi-, richilliráñi, qare-, richilliyañi,
netoon: está contento, ñi-, netoon ñi-, netooñi’, ñitoonaq, netooñii, netoone’. (contr neton)
netaalec: se netaalec; desconfía en... (c netaateguelec)
netelaxa:el dominio propio.
netoonaxac: su alegría, su gozo, ñi-, ne—qui’,
nesogue lo’o: águila marina.
nesoiỹata’: arrugado. (c nesohi)
netonaxac: su calentamiento que recibe, su forma de
ser calentado, ñi-, ne~qui’, qane-, ne—guii, ne-gae’.
netontapigui: se calienta en o al fuego, netonsapigui.
netontac: se calienta por un fuego.
netontauaq: se calienta al fuego. (v netonaq)
105
netoonaxaua
ne’paxanec
toonaxac, qane-, ne-gui¡, ne—gue’.
Efe5.10,17 (c neuogoq)
ne’guenaxat: su prueba que recibe, ñi-,.
neuocqotac: está en angustia, se angustia,
yi-. reuocqoisac,.
ne’guenaxaua: su compañero de pruebas, ñi-,.
neualaxainataxac: su burla recibida, ñi-, qane-,.
netoonegue: se alegra de algo,
netooñitegue, netooñigue,.
neualaxaintegue’: le tiene paciencia, ñi-,.
(c neualaxauen’e’)
neuocqoteguelec: se preocupa por., yi-, reuocqo’isqane-, qare-, reuogoxoit-, neuocqoseguelec. 2Co8.23
netoone’tegue: siente gozo por la visita, ñi-, netooñitetegue, qane-, ññitoonqa’tegue, netooñii’tegue,
netoontetegue. Matl3.20 (c netoon)
neualaxauen: tiene paciencia, ñi-, neualaxaviñi’,
ñiuaiaxauenaq, neualaxaviñii, n—e’. (c hualaqhuaic)
neuogoq: se esfuerza, yi-, reuocqoi’, qare-, reuogoxohi, neuogoxoi’.
ne’guena’oga: le viene a buscar afuera,
ni’guiñira’oga, qane-, ñi’guenqa-, ni’guiñiỹa-,
ne’guenda-. Luc22.52 (c i’guena’oga)
neualaxauenaxac: su paciencia, hualaxauenaxac,
neualaxauenaxaguii,. (c neualaxavic)
neuojne’ejta’: están en paz entre sí. ñiuojonqa’ajta’,
neuojñi’ejta’,. (v iuoten)
neualaxaine’te’: le tiene paciencia, neualaxaiñitete’, ñiualaxainqa’te’, neualaxaviñi’te’, neualaxaindete’. lTe5.14
neuojne’e’: está en paz con otro, ñi-, neuojñire’e’,
qan-, ñiuojnaxa’e’, neuojñi’e’, neuojonde’e’. (v iuoten)
ne’guentaho: corre adentro.
neuojonta’: se quieren. se neuojonta’; no se llevan
bien entre sí, están en contra entre sí. Se ñiuojnaqta’, se neuojñiỹata’,.(c iuoten)
ne’guentaxasom: corre hacia el agua.
netoonaxaua: su compañero en alegrarse o estar
contento, ñi-, netoonaxauahi,.
neoonta: siente gozo, se goza, ñi-, netooñite’ ñitoonqata, netooñita, netoonete’. Luc22.5 (c netoon)
netoontac: está contento,
netooñi’sac, ñitoonqatac, netooñitac,.
netoontagui: está contento e! grupo, netooñitagui,.
netoonta’gue: se alegra de algo por corto tiempo.
ñitoonqata’gue, netooñita’gue,. (c netoonta’pegue)
neualaxaintegueto: les tiene paciencia, ñi-,.
(v neualaxaintegue’)
ne’guena’a: lo prueba, (a ver si lo puede comer), ñi-,.
ne’guenta: corre, ñi-, ne’guiñite’/ni’guiñite’,
ñi’guenqata, ne’guiñita/ ni’guiñita, ne’guenec’.
ne’guentagui: corre en grupo.
ne´guentau’a: corre adentro a.., ñi-, qane-,.
ne’guenta’a: corre hasta...
neualaxauen’e’: le tiene paciencia, ñi-,
neualaxaviñire’e’, qan-, ñiualaxauenaxa’e’,
neualaxaviñi’e’, neualaxauende’e’/
neualaxauenere’e’. neuala’a; se cansa de...
neuooshaq: cocinero.
ne’guenta’guit: corre al encuentro de., qan-,.Mrc9.15
neuora: (v lauora)
ne’guenta’oga: le viene a buscar afuera.
(v ne’guenaloga)
netoquetec: sonrosado, rubicundo. (c toc)
neualñi: se desanima, pierde ánimo, se marchita la
hoja. yi-, reualliriñi, qare-, reualliñi, neualliñi.
neu’a: lo causa, neu´alo; causa varias cosas.
nerau’a; varios causan algo.
ncuaaraxanaq: el sastre.
neuaaraxanaxa; la modista. (c neua’)
neualoxonqaishic: su tontería, ñi-,. 2Coll.l
neuaaraxanaxat: su hilo para coser.
neualtegueñi: se desanima, qare-, reualñitegueñi,.
yiualtegueñi; me desanimo. (v neualñi)
neviigaxanaq/ niviigaxanaq: guitarrista, que toca
instrumento musical que tiene cuerdas.
neviigaxaayipi; muchos.
netoonta’pegue: está contento por algo, ñi-, netooñisa-, qane-, ñitoonqata-, netooñita-, netoonesa-.
netooñi’chiguit: tot netooñi’chiguit; ya no le agrada,
neuaarec: la costura, (v leuaarec)
neuagaxachichigui: está repartido en grupo.
ñiuagaxatqachigui; se reparte entre nosotros.
Hch2.3 (v neuagaxachigui)
neuanchiguiñi: ve bien. neuañjchiguiñi.
neuane’e’: le ve personalmente a... se encuentra
con... ñi-,. ñiuanaxa’e’; le vemos.
neuagaxachigui: se desparrama entre.., se reparte
en grupo en partes iguales.
ncuanñi/nauanñi: ve, puede ver. ñi-, neuañiriñi,
ñiuanaxañi, neuañiñi. se ncuanñi; ciego.
neuaraxachigui nqai’en; lo reparte entre.., qane-,
ñiuagaxataxagui, neuagaxachiigui, neuagaxachirigui.
Mat27.35; Jual9.23 (c huaguec)
neuanta’: se ven entre sí. ñiuanaqta’/-axata’,
neuañiỹata’,. (v neuane’e’)
neuagaxajlec: están desparramados en.., se extiende sobre.., se dispersan sobre... ñiuagaxataxalec,.
neuagaxajlecna; se reparte sobre el mundo. (c huaguelec, iuagaxat)
neuaqajñi: su estrella. (v huaqajñi)
neuañiguit: le encuentra en el camino, ñi-,.
neuaqajñishaxaua: su compañero que también es
estrella, ñi-, qane-,. (v huaqajñi)
neuara’gue:
lo
cose,
neuariỹa’gue,. (c neua’)
neuagaxat: se desparrama, neuagaxate’.
(c reuacqataxan, huaguec, iuagaxat)
neuagaxatac: se desparrama, ñiuagaxataqac,
neuagaxachiỹac, neuagaxaterac. neuagaxata’pe;
están esparcidos. (c huaguelec, iuagaxatac)
106
neual: es haragán, yiual, reualli’, qare-, reuallii,
neuale’. (c hualaic)
qan-,
ñiuarqa’gue,
neuaxaỹaq: su agua [como el agua de estanque].
(c huaxaỹaq)
neuaxaỹoxosoxola’: respaldo de silla.
neuagaxata’chi: está dividido en partes, neuagaxatetac: se desparraman, ñiuagaxatqatac,.
neua’: lo cóse, ñiua’, neuaachi’, qaneua’, ñiuaaraq,
neuaarii, neuaate’. (c reuaaraxan, neuajta’)
neuagaxatetajlec: están dispersos, desparramados.
-chitajlec,.
neuec: silvestre, salvaje. na neuequipi; muchos animales silvestres. (c neetauec)
neuagaxatougui: se dispersa entre otros.
neuel: (v lauel)
neuagaxauen: se hace el bueno, ñi-, neuagaxaviñi’,
ñiuagaxauenaq, neuagaxaviñii, neuagaxauene’.
neuel lahi’: odioso, causante de odio. (c lauel, lahi’)
neuajta’: lo cóse, ñi-, neuachireta’,
ñiuaraqta’,neuariita’, neuajta’. (c neua’)
neuocqa’pegue’: lo procura, se esfuerza por., yi-,
reuocqoira-, qare-, reuogoxoỹa-, neuocqara’pegue’.
qane-,
neue’: neblina, niebla.
neuoren: va de compras, compra, neuorene’.
ne’laqataxanchiguiñi: baja de repente.
ne´laqataxanchishigshiguim: sube de repente.
-chirishiguim.
neviigaxat: se rasca, se rasguña, se raspa.
ne’laqataxanto: entra de repente, irrumpe.
ne’laqataxañitero, ñi—qato, ne—ñitorne—tero.
(c re’laqataxanta)
neviigue/ niviigue: guitarra, neviiguellipi; muchas.
(v leviigue)
ne’laxashiguim: se levanta, ñi’laxashiguim,
ne’laxachiri-, ñi’laxataxa-, ne´laxachii-, ne’laxachi-.
neviiquetapega: se rasca con...
ne’laxatashiguim: se levanta.
ne’aceite: su aceite, ñi-,.
ne’laxataxanaxanshiguim: lo levanta, qan-,.
ne’laxataxanaxañishiguim; los levanta.
ne’aríña: su harina. ñi-,. ne’ariñoqui’; su poca harina.
ne’chigui/ni’chigui: lo bebe, lo toma, ñi’chigui,
ne’chirigui, ne’chigui qane’chigui, ñi’taxagui,
ni’chiigui, ne’chirigui. ñi’taqatapigui; lo estamos
bebiendo. (v ne’et)
ne’laxatecshiguim: se levanta.
ne’maqataxac/ na’maqataxac: su comportamientobueno, ne-qui’, ‘maqataxac, qane-, ne-guii, ne—gue’.
ne’maxa: tranquilidad, (v le’maxa)
ne’chirigui: lo bebes. (v ne’chigui)
ne’maxashiguim: lo saca del pozo con pala. qan-,.
ne’chi’: bebes. (v ne’et)
ne’maxat: se ne’maxat; se porta mal, no se porta bien.
ne’ep: busca miel en el monte, ñi’ep, ni’ipi’,
ñi’ípiaq, ni’ipii, ne’epe’.
ne’maxateta/na’maxateta: se porta bien,
ñi—qata, ne’maxachita,.
ne’espíritu: su espíritu, ñi-, ne’espíritu’e’,.
ne’naxac: su maltrato recibido, su burla o insulto recibido, ñi-, ne—qui’, qane-, ne’naxaguii,
ne’naxague’. ñi’naxaquipi; mis muchos insultos recibidos. (v le’naxanaxac)
ne’et: bebe, toma, ñi’et, ni’chi’/ ne’chi’, ñi’taq,
ne’chii/ni’chii, ne’te’. se ñi’et; no tomo. se ni’chi’;
no tomas. ñi’taqatac; estamos bebiendo.
ne’guen: corre.
ne’nec: joven, ne’necoqui’/ne’necolec; jovencito.
ne’naqa; varios. ne’naqaipi; muchos.
ne’guenalta’:se prueba a símismo, ni’guiñiralta’,
ñi’guenqalta’, ni’guiñiỹalta’, ne’guendalta’/
ne’ gueneralta’.
ne’ne’: plaga, enfermedad. ne’neete’; varias.
i’neete’; mis varias. ne’neeteripi; muchas. (v le’ne’)
ne’guenaxac: su prueba sufrida, tentación, diicultad, su practicar, su trote, ñi-, ne’guenaqqui’, ‘guenaxac, qane-, ne-guii, ne—gue’. -axaco; varias.
-axaquipi; muchas.
ne’pala: recoge restos, lo rebusca, ñi-, ne’pala’e’,
qane-, ñi’palataq, ne’palahi, ne’pala’.
ne’óro: su oro.
ne’paxanec: mana o brota el agua.
107
ne’paxanshiguim
ne’paxanshiguim: sube ei agua.
ne’toto; delante de varios.
ne’paxantashiguim: mana agua de manantial.
ne’ueraqate: su abanico o espantador de insectos, ñi-,.
ne’paxantauec: mana el agua.
ne’pelaxana’a: lo distingue, lo ve. ñi’pelaxanqa’a,.
ne’ pelaxana’gue: lo ve parcialmente.
neípelaxanta’a: lo divisa, lo distingue, lo discierne.ñi-,.
ne’qa: varias tribus. (v ni’ic)
ne’qaañi: nace, ñi-, ne’qa’iriñi, ñi’xaỹoqsoxoñi,
ne’xahiñi, ne’qa’ iñi.
ne’qaipi: muchas tribus. (v ni’ic)
ne’taaxai: 1. está de mes, menstrua; 2. tomador de
vino, borracho. ne’taaxaiqa; varios.
ne’taaxairipi/ne’taaxaiquipi; muchos.
ne’taqa’: su lugar donde toma, bebe, ñi-,
ne’taqachi’,’taqa’, qane-, ne’taqari ne’taqate’.
ne’taxac: su beber,
‘taxac, ne’taxagui’i’, ne’taxaguii, ne’taxague’.
ne’taxan: le hace beber, ñi-, ne’taxañi’. qane,ñi’taxanaq, ne’taxañii, ne’taxane’. se ñi’taxan;
no lehago tomar. ñi’taxnqai’; te damos de beber.
yi’taxan; me da de beber. yi’taxañii; me dan de beber ustedes. (v ne’et)
ne’taxanaxasom: le lleva al agua a tomar.
(c ne’taxasom)
ne’taxañigui: le hace tomarlo, le hace beberlo ñi-,
ne—irigui, qane-, ñi—axagui, ne—igui, ne—yigui.
qayi’taxañigui: me hacen tomarlo.
ne’taxaqui: su vaso, copa, bebedero, ñi-,
ne’taxagui’i’,’taxaqui, qane-, ne—guii, ne’taxagui’.
ne’taxaquiripi; muchos.
ne’taxasom: va al agua a tomar. ne’taxasom nqai’en;
le lleva al agua a tomar. (v ne’taxanaxasom)
ne’taxat: su yerba para mate, su bebida, su remedio
para tomar, ñi-, ne’taxachi’, ‘taxat, qane-, ne’taxachii,
ne-e’. ‘taqate’; muchas bebidas. (c ne’et)
ne’taxaua: su compañero al tomar, qane-,.
Lucl3.26; Hchl0.41
ne’ta’e’: bebe junto con.., ñi’ta’e’, ni’chire’e’,
qane’ta’e’, ñi’taxa’e’, ni’chiya’e’, ne’tere’e’.
ñi’ta’to; bebo junto con varios. Mat26.29
(v ne’et, ne’teeta’pegue’)
ne´teetac: está tomando, bebiendo, ni’chiisac,
ñi’taqatac, ni’chiitac,. (v ne’et)
108
niñimlaxantecshiguim
ne’xajshiguim: lo alza, lo lleva arriba, lo levanta.
ñi’xataxashiguim. yi’xajshiguim; me alza.
(c i’xat,ne’xat)
nichaq: se corta, nichaqai’, ñichaxasoq, nichaxahi.
nichaxai’. (c ichaq)
nichaqateguelta’: se corta a sí mismo.
qari-,. (c ileu)
nimichiguit: lo juzga. nimichiriguit, qani, ñimitaxaguit, nimichiguit, nimichiriguit (c nimit)
ñi-
nimiguiñi: se termina, qaremiguiñi, rimiiii, nimi’iñi.
(c ime, neme)
ne’xat: lo trae acá. ne’xachi’, qane’xat. ñi’xataq,
ne’xachii, ne’xate’. ne’xachii’; ustedes los traen. (v i’xat)
nichaxauec: corta un pedazo para llevar, ñi-, qani-..
nimiichiguiñi: se acaba, se termina. (v imiichiguiñi)
nichigaxanaq: carcoma [insecto que pica a los árboles.
nimiiñigui: lo reparte en un grupo.
ne’xategue: lo trae a.., qan-,. (vi’xategue)
ne’xateta: está llevando o trayéndolo hacia acá. ñi-,
qane-, ñi’.xatqata, ne’xatete’.
nichiga’: se pudre carne o fruta, está podrido con
mal olor. se nichiga’; no se pudre. nichiguete’; podridos los varios.
nimiiñiguit: lo reemplaza. nimiiñiguit nqai’en; lo
canjea por... Heb7.19 (c imeenec, nemeentecta’)
ne’xaỹañi: nace, ñi’xayañi, ñi’xaỹoxosoxoñi,.
nichiguereta’pegue’: se pudre yendo. Esq4.17
ne’xaỹa’ñi: nace en tal lugar, ne’xaira’ñi.
nichigoxonaxa, ana: rata, ratón, laucha.
ne’xaỹaugui: nace de ella, ne’qa’iraugui, qane-,
ñi’xaỹoxosqaugui, ne’xaỹiỹaugui, ne’qairaugui.
(c ne’qaañi)
nichiguiñi: lo carcome, lo destruye carcomiéndolo.
ne’xaỹoqsoqo’: su lugar de nacimiento, ñi-,
ne’xaỹoqsoqochi’/ ne’xaỹoxosqochi’,
‘xaỹoqsoqo’, qane-, ne’xaỹoqsoqori/ ne’xaỹoxosqori,
ne’xaỹoqsoqote’.
ne’xaỹoqsoxoc/ ne’xaỹoxosoxoc: su nacimiento, ne’x
aỹoxosoxoqui’,’xaỹoxosoxoqui, qane-, ne—guii, ne--gue’.
ne’xaỹoqsoxoqui: para su nacimiento., ne—gue’.
nichaxaic: se corta, nichaqairec, qani-,
chaxasoxouec, nichaxahiuec, nichaxarec.
nichiinqa’: donde se fumiga, ñi-, nichiinqachi’,
chiinqa’, qani-, nichiinqari, -nichiinqate’.
(contrastar nichinqa’)
nichiitapeguec: humea, echa humo.
nimiiitaxanqa’: lugar para juicio, el tribunal.
nichiineta: se extiende o está extendido en el suelo.
ñichilenqata, nichilliñita, nichilnete’.
nimishiguim: se calma, se desahoga.
nichiñigue: ustedes lo hacen fuertemente.
(v netenegue)
ne’xorenta’: se aman entre sí.
ñi’xorenaqta’, ne’xoriñiỹata’.
nichiñitegue/ nichintegue: lo haces fuertemente.
(v netenegue) nichiquichiguiñi; lo roe hasta abajo
(la planta). qani-,. (c ichic)
ne’xoresene’tot: le ruega,
qane-, ñi’xoresenqa’tot, ne’xorishiñi’tot,.
ne’xoresenta: se hace humilde, se humilla, ñi-,
ne’xorishiñite’, ñi’xoresenqata, ne’xorisriiñita,
ne’ xoresente’.
ne’xoresentam: es muy humilde.
ne’xoresentacot: le ruega, ñi-, ne’xorishiñitacot.
ne’xoresenta’: se aman, ñi’xoresenaqta’,
ne’xorishifíita’,. (c i’xoren)
ne’xoresentetot: le ruegan.
ne’xorishiñitetot; le ruegas.
nimiitaxanaq: examinador. so nimiitaxanaq quena
nasauaxaset; el juez. nimiitaxana’; varios.
nimiitaxanaripi/ nimiitaxanyipi; muchos. (c nimit)
nimiitaxanaxaqui: para juicio.
ne’xorenataxa: su compasión recibida, ñi-, ne—
xa’e”,qane- ,. (c le’xorenataxanaxa)
ne’xoresenaxai: humilde.
nimiitaxac: el juicio que sufre, su examen que recibe. (c limiitaxanaxac)
nichiiuec: humea, echa humo.
ne’xorenalta’: se ama a sí mismo.
ne’xoresenaxac: su humillación, su ruego, ñi-, ne—
qui’, ‘xoresenaxac, qane-, ne—guii, ne—gue’.
nimiishiguim: lo tira arriba, ñi-, nimiichiri-, qani-,
ñimeetaxa-, nimiichi-, nimiichi-.
nichiitashiguim: está humeando, nichiisashiguim.
nichinqa’: donde descansa los pies, ñi-, nicñinqachi’, chinqa’, qan-, nichinqari, nichinqate’.
(contrastar nichiinqa’)
ne’xaỹoqsoxoqui: para su nacimiento.
nimiishiguim: se termina del todo [el agua sacada
del pozo]. (v neme)
nichirac: se nichirac; lo hace violentamente.
se yichirac; me trata violentamente.
nichireta: con calma, tranquilamente, suavemente,
despacio, nichirite’, ñichirqata, nichiriita, nichirete’. yichirite’; me tratas con calma. (c ichireta)
nimit: lo examina, lo juzga, qani-, michii,. (v imit)
nimitalta’: se examina a sí mismo, se juzgañimitalta:,ñimitqalta-’,nimichiỹalta’,nimiteralta’.
(v nimit)
nimitaque: lo busca.en sí mismo, nimichiraque,
qani-, ñimitqaque, nimichiỹaque, nimiteraque.
heb11.6 (c imitaque)
nimitaxac: su juzgamiento recibido, su examen
recibido, ñi- , n—qui’,_qani-, ni—guii, n—gue’.
(c nimit)
nimitetaque: lo busca.
nimitetapiguii: los busca.(v nimitaque)
nimiteta’pegue’: le juzga, ñi-, ñimitqata-’pegue’,.
nichirichiguiñi: lo hace cautelosamente.
nimite’e’: le juzga, nimichire’é’,.
nichirola: su moneda, (v chirola)
nimi’iñi: se terminan. (v nimiguiñi)
nichoxot: se declara, coniesa, se revela.
se nichoxot; no se declara, no revela su pensar.
niñaaxa: su año, su madurez, su cumpleaños, ñi-,
niñaaxa’e’, qani-, niñaaxahi, ni—’,.
ỹovirec niñaaxa; es su cumpleaños. ỹote’ niñaxari’;
¿cuantos años tenes?. cincuenta niñaxari; tengo cincuenta años. (c llaaxa)
nichoxota: se revela a.., se declara a-otro.
ni-,nichoxochita, qani-, ñichoxotaxa,
nichoxochiỹa, nichoxote’.
nichoxotalta’: cuenta de sí mismo, declara su vida etc.
ne’teetapigui: lo está bebiendo, ni’chiisapigui, qane-,ñi’taqa-, ni’chii-, ne’teesapigui.
1TÍ5.23 (c ni’chigui)
ne’xoresentougui: le ruega a un grupo, ñi-,
ñi’xoresenqatougui,.
ne’teeta’pegue’: bebe junto con otro. qane-,.
ne’xoyaqa’: (v le’xoyaqa’)
nichoxoteta: está declarándose, ñi-, nichoxochite’,.
(v nichoxot)
ne’tot: está delante o debajo de.., sene’tot,
ñiitetot, qoyine’tot, senqa’tot, ñii’tot, neetetot.
ne’xoyaxaqui: para tristeza. ne’xoyaxaqui’; varios.
nillimiaxa: un ruido, un rumor.
nichaaxa: humo. (v lichaaxa)
nilliviñi/ nelliviñi: muere, cae muerto un grupo,
nichoxotari’: se declara, ñi-,.
niñaxari: sus años, ñi-, ne-/ niñaxari’, ne-/ ni-,
qani-/qane-, ni-/ neñaxarii, ne-/ niñaxari.
niñaxari’ipi; tus muchos años. (c ñaxari)
niñiiquishiñiguit: se reconcilia con...
niñiiquishiñii: ustedes se humillan. (v neneequesen)
niñimlaxantecshiguim: está hirviendo,.
burbujea. Jud 13
109
niñip
ñipse: del labio superior. ỹoue ñiñipse; mi diente
dearriba. (c niñip)
nishitapegueu’a: se mete en., ñishitaqapegueu’a,
shichiỹapegueu’a. qaica ca nishitapegueu’a; es honrado. (c nishitau’a)
niñitetañi: gotea. niñitesañi ñaua lachi’; se le caen
las lágrimas. (c ñitetañi)
nishitau’a: se mete en algo, se entromete en...
nishichirau’a,.
nipia’: pie. (v lapia’)
nishitaxai/-c: entremetido,
así que es prepotente, arrogante.
niñip: su labio superior, ñi-, niñipi’, ñip, qani-,. ni-
niqui: lanza. niquiliipi; muchos. (v laqui, liqui)
niquiaq: viga. (v laquiaq)
niquinaxac: su saludo recibido, ñi-,.(c liquinaxanaxac)
niquine’e’: le saluda, se despide de., ñiquiñire’e’,
qani-, ñiquinaxa’e’, niquiñi’e’, niquinde’e’. (c iquin)
niquinta’: se saludan, ñiquinaqta’, niquiñiçata’,.
(c niquine’e’)
niquinta’pegue’: está saludándole,
ñiquinqata’pegue’,. (v niquine’e’)
niquip: sed, agua para beber. (v laquip)
niquiỹoxoc: su puriicación, ñi-,.
Nishaapigui: lo desean, (v nishaaque)
nishaaqa’: ciénaga, pantano, barrial.
nishaaqate’: varios.
nishaaque: lo desea, lo anhela, yi-, rishi’raque,
qani-, qari-, rishiỹaque, nishiraque.
qaicaca nishaaque; no puede hacer nada, sin apetito, no tiene importancia. qaica ca qarishaaque; no
podemos nada. qaica-ca nishaapiguii; no tienen valor ellos.
nishaaxa: barro, lodo.
nishaxaquinta: lo lleva bajo el brazo, nishaxaquiñite’, ñishaxaquinqata, nishaxaquiñita, nishaxaquinte’. (c lishaaqatchiqui)
nisha’a: quiere gustarlo, yisha’a, rishi’ta, ni-, qani-,
qari-, rishiỹa’a, nishira’a.
qaỹaataq ca nisha’a; es vicioso.
nishitaxat: su cosa metida en sí mismo, su poder recibido de otro para sanar.
nishitetañi: lo mete en su cintura, se arma con.,
ñi-,. (c nishijñi)
nishiuenaxac: su ofensa recibida, su blasfemia o insulto recibido, ñi-, shiuenaxac, qani-,. 1Ti4.10
(c lishiuenaxanaxac)
nishiuenec: el maldito.
nishiuete, acá: su sueldo, su pago recibido, ñi-,
nishivichi’i’, shiuete, qani-, nishivichii, nishiuete’.
nishiuetenaxac: su pago recibido, su salario, ñi-,
ni—qui’, ni—guii,. (c ishiueten lishiuetenaxanaxac)
niỹoxosoxonaq: cargador. niỹoxosoxonaripi; muchos. (c iỹoxolec, iỹoqotalec)
ni’chigui: lo bebe, ñi-, ni’chirigui, qani- ñi’taxagui,
ni’chiigui, ni’chirigui.
se ni’chirquio’; no lo tomes.(v ne’et)
ni’chi’/ne’chi’: bebes. (v ne’et)
ni’guinshiguim: corre, ni’guiñiri-, ñi’guinaqshiguim/
-axash-, ni’guiñii-, ni’guinyi (c ne’guenta)
ni’ic, yi: la familia, la tribu. ne’qa; varias tribus.
ne’qaipi/ ni’iquipi; muchas tribus, yi ni’ic .
sachicqaugui; mi tribu, mi grupo grande de parentela. ca chi ni’icoqui’; la familia nuclear.
ni’iiñi: se agacha, se inclina, ni’i’riñi, ñi’ỹaxañi,
ni’ỹiiñi, ni’i’iñi.
ni’ita’ta’: está encogido, doblado,
ñi’iỹaqata’ta’, ni’iita’ta’, ni’isa’ta’.
ni’isa’ta’,
ni’iỹaho: doblado, encogido, se dobla, se encoge.
ni’iraho naua lichil; tullido, rengo.
ni’ỹa: cava un pozo, qani-, ñi’ỹaq, ni’ỹahi, ni’ỹa’.
(c nocacha’ guit)
nocachita´ta’: tienen relación sexual ilícita entre sí.
ñocachaqata’ta’, nocachiitaita’,.
nocachite’e’: adultera o fornica con..,
nocachisa’e’nocachise’e’, qan-, ñocachaqate’e’,
nocachite’e’, nocachise’e’. nocachite’e’ aca se
loua; comete adulterio. (c nocacha’guit)
nocanaxac: su persecución sufrida, ño-, no~qui’,
ocanaxac, qano-, nocanaxaguii, no—gue’.
nocanaxaquipi; muchas. (c ỹocanac)
nocanaxanaq: perseguidor. nocanaxanaripi; muchos. (c ỹocan)
nocanaxateta: le hace seguir, qan-,.
nocanqo’: su perseguidor, nocanqochi’, qanocanqo’,
nocanqorii,.
nocchishic: (v nenocchishic)
nocochirigui: perfúmate con...
nocoraxanaxac: su bautismo recibido, su derramamiento recibido. (v ỹoco’)
nishiuetenqate, aca: su tributo o pago recibido.
ni’ỹaalec: cava sobre...
nishiue’: su premio, su recompensa,
ñi-, nishivichi’, nishivichii,.
ni’ỹaamaxat: lo hierve. (c ni’ỹam)
nocoraxat/ locoraxat: su perfume, su ungüento. nocoraxachi’, coraxat,.
ni’ỹaamtac: hierve.
nocoretapigui: lo unta, lo perfuma.
niviguiñic: halcón caracolero.
ni’ỹaaqa’: el vestíbulo. 1 c.6.3
niviigaxanaq: guitarrista, acordeonista, músico quetoca con los dedos. niviigaxana’; varios.
niviigaxanaripi/ niviigaxanyipi; muchos.
nocorigui: se unta, se perfuma.
ni’ỹaatac: está cavando, ni’ỹaasac.
nocori’ña: lo derrama en...(como lluvia) i-,.
ni’ỹaguiñi: cava hacia abajo. (c niỹa)
nocoỹaxashiguim: le deja alojar. se
nocoỹaxashiguim; no le deja alojar, persiste con
algo. nocoỹaxanchiri-, ñocoỹaxataxa-, ñocoỹaxachi-,.
Exo5.9 (c yocoỹaxachigui)
niviigaxat: su rascador.
niyiquiñiguit: fornica con.., se prostituye con.., comete inmoralidadcon., niyiquiñichiguit,. (c nedequen)
niỹaresaho: entran juntos. (c liỹa)
niyareta’anta’: se caen juntos.
qomi’niỹareta’anta”: nos caímos juntos. (c liỹa’ñi’)
ni’ỹam: hierve (hervir). (c ni’ỹaamaxat)
ni’ỹauo: lo perfora de costado, qani-, ñi’ỹaxauo,.
Mat27.60
ni’ỹa’ichirigui: lo bates.
ni’ỹa’ñigui: lo cava, ñi-, ni’ỹa’iri’ñigui, qani-,
ñi’ỹaxa’ñigui, ni’ỹai’ñigui, ni’ỹari’ñigui. (v li’ỹa, ri’ỹaxan)
nocqaic: enojadizo, malo. nogaraqa; varios.
nocqaiquipi; muchos. sqai nocqaic; es bueno.
nocqajñiro: lo enganchas. (v inocqajno)
noctoqui’: niño, muchacho. nocto’lli’.
niỹareta’pe: van juntos. (v liỹa)
ni’ỹoqoro: su suegra, ni’ỹoqo’e’, ’ỹoqoro, ni’ỹoqoro’.
Luc12.53
niỹa’: compañeros, se acompañan, amigos. (v liỹa)
ni’ỹoqoteripi:
niỹitashiguim: crece (persona, planta, animal), ñi-,
niỹi’sa-, ñiỹaqata-, niỹiita-, niỹisa.
ni’ỹoqo’: su suegro. ni’ỹoqochi’, “ỹoqo’, qani-,
ni’ỹoqori, ni’ỹoqote’.
nochaxarachit: se engorda, nochaxarachichitac,.
(c ỹochaxarachit)
niỹoon: se queja por sentirse disminuido, niỹooñi’,
ñiỹoonaq, niỹooñi, niỹoone’.
ni’ỹot: lo cava alrededor con pala, lo cultiva, ñi’ỹot,
ni’ỹa’itot, qani-, ñi’ỹaqot, ni’ỹayot, ni’ỹatot. (c ni’ỹa)
nochigoxoshiguim: le zarandea.
niỹoona: hace reclamo o se queja a otro.
niỹoontapeguem: se queja de...
nnatot: le ataca la enfermedad, se contagia de..,
está poseído. nnatot aỹira; me ataca enfermedad o
espíritu malo. nnatoto qomi’; nos ataca. (c natot)
niỹoqotecshiguim: lo saca hacia arriba, niỹoqoisec-,
ñiỹoxosqotec-, niỹoqoitec-, niỹoqosec-. Jua2.9
nocacha’guit: adultera o fornica con.., tiene relación sexual con...
nishinaxaua: su compañero en ser enterrado.
(c ishinñi)
niỹoqoteguelta’: lo amontona sobre sí mismo.
niỹoqois-, ñiỹoxosqot-, niỹoqoit-, niỹoqos-. Rom2.5
nocachita’guit: adultera o fornica con.., qano-,
nocachisa’guit. (c nocacha’guit)
nishinqa’: su lugar donde está enterrado, su tumba,
su sepulcro.
niỹoqshiguim: lo saca (un líquido), sirve la comida.
niỹoqoirishiguim, niỹoxoishiguim.
nocachita’pegue’: adultera o fornica con...
(c nocachite’e’)
nishiquiaqa’: lugar de placer.
niỹoxoñi: lo descarga, qani-,. Hch21.3
nocachita’piguit: adultera o fornica con...
nishiiquiaxaua’: se parecen, son iguales en apariencia, son idénticos. (v lashiiquiaxaua)
nishiitaque: lo desea, lo quiere, yi-, rishi’saque,
qani-, qari-, rishiitaque, nishiisaque.
nishii’ta: lo desea, yi-, rishi’teta, qani-, qari-,
rishii’ta, nishiiteta. Mat5.28 (v nisha’a, nishiitaque)
nishijñi: se arma, pone arma en la cintura, nishichiriñi,.
nishilaxat: su perfume puesto, su cosmético, su pintura puesta, ñi-, lishilaxat/ shilaxat, qani-, nishilaxachii, ni--te’,. (v ishila)
110
nodaachiguiñi
sobras
de
comida.
(v
li’ỹoxot)
aso; niña, muchacha.
nochaua: salado.
nochigoxouec: se sacude pata que salga el polvo
de los pies, nochicqoirec, ñochigoxosoxouec, nochigoxoiuec, nochigoxorec. Luc.10.11 (c ỹochigoxouec)
nochinari’: descansará un ratito.
nochiñirari’, ñochinqari’,.
nochira’gue: no alcanza hasta acá. nochira’gue,
qan-, ñochaaqa’gue, nochiiỹa’gue, nochira’gue.
(c ỹochira’gue)
cochishiguim: (v nenojshiguim)
nodaachiguiñi/daachiguiñi: solamente, qaro-.
nodaachiriñi. se nodaachiguiñi; no es de balde, no
111
nodaatapeguec
es al cohete. qarodaachiguiñom; estamos muy solos.
nogoraqa: malos. (v nocqaic)
nodaatapeguec: está solitario, yo.
nogot: joven.
nodaata’pegue’: solamente. (v nodaachiguiñi)
nohiñitac: ustedes lloran. (v noỹentac)
nodaatec: está solo, yo-, roda’itrec, qaro-, rodaitec,
nodaaterec. (c daachiguiñi)
nohiuec: desátenlo. (v ỹonouec)
nodaguiñi: está solo.
nodaj’lec: lo hace por su cuenta, por cuenta propia,
está solo con.., yo-, roda’iterelec, qano-, qaro-, rodaijlec, nodaterelec.
chi nodajlec; lo hace por sí solo.
nodaqajanchiguiñi: le deja solo, le abandona, ño-, nodaqajanchiriñi. qayodaqajanchiguiñi; me abandonaron.
nodaqajantec: lo aparta, lo hace que esté solo.
qan-,.yodaqajantec; me deja solo. yodaqajñilec;
me dejan solo ustedes. ñodaqajñiterec; te dejo
solo. Hchl 1.19
noda’a: lo trae acá a... (noticias), se lo acerca, ño-,
qano-, nodoora’a.
noda’ajta’: sólo ellos reunidos.
noda’chiguit: está solo frente a otra persona, yo-,
roda’ichichiguit, qano-, qaro-, rodahi’chiguit, nodaachichiguit. Mat6.6,18;18.15
noden: se cuida a sí mismo, ño-, noyiñi’, ñodenaq,
noyiñii, nodene’. (c ỹoden)
nodo: lo trae, ño-, nodo’e’, qanodo, ñodoq, nodohi,
nodo’. (c ỹodo)
nodohiquena: tráiganlo acá. ñodoquena, qanodoquena, ñodoxoquena, nodohiquena, nodootquena.
nodo’itquena; tráigalo acá. Mrc.12.15 (c nodo)
noico lo’o’, ñi/ añi: persona inmoral, viciosa.
nojnaxa: horcón, columna. nojnaxal; varios.
(v nenojnaxa)
nolaauetegueñi: está debilitado, se desanima, decrece. rolaavis-, qaro-, rolaavit-, nolaaues-, Heb12.3;
Deu20.3 (c ỹolaavichi’ñigui)
nolauñi: merma, decrece, se debilita, rolaaviriñi,
nolaviñi. se nolauñi; irme, se mantiene,
se ñolauaxañi,.
nolauqachit: se hace el débil, no-chi’, ño~aq, nochii, no~te’.
nolec: lo descascara, nolliqui’, qano-, ñolegaq, nolliguii, nolegue’.
noleguelec: lo raspa con instrumento, lo desmaleza,
nolliquirelec, qano-ñolegaxalec, nolliguiilec, noleguerelec. (c nolec)
qarolliichiguiñi: ustedes nos tienen irmes.
ñolloqochiriñi; os tenemos irmes.
nodouec: lo trae afuera, ño-, nodo’irec, qano-,
nodohiuec,. Mat14.11
nolliitañi: lo sostiene [un tronco a una rama], le refrena lo sujeta, lo detiene, ño-, nolli’sañi, nolliisañi.
(c ỹollaapeguem)
nodootapegolo: trae adentro, nodohitapego,.
nodotapegueu’a: lo trae acá adentro a... (v nodou’a)
nodootau’a: lo trae adentro a.., qan.
nodouo: lo trae acá adentro, nodo’iro, qano-,
ñodoxouo, nodohiuo, nodooro. nodooro; trae varias
cosas. qanodooro; son traídos adentro. (c ỹodouo)
nomachíshiguim: lo hace completo, se completa, se
termina, se agota un pozo, nomachiri-, qano-, ñomataqa-, nomachii-, nomachi-.
noqogaxanataxac: su lucha causada por otro, su violencia sufrida, qano. (v loqogaxanataxac)
nomajñi: lo termina del todo, lo acaba, lo destruye del
todo, los mata a todos, lo extermina, erradica o aniquila ño-, nomachiriñi, qano, ñomataxañi, nomachiiñi,
nomachiñi. qanomachiñi; los acaban. (v nomat)
nomaqatecshiguim: huele bien o mal.
nomaqasecshiguim.
nomat: lo acaba.
nomatalta’: está dispuesto, se entrega del todo,
se dedica del todo, ño-, nomachiralta’, ñomatqalta’,
nomachiỹalta’, nomateralta’.
nomategueñi: le destruye.
nomatañi: (v nomajñi)
nomateta: lo acaba, nomachite’, nomacbita,.
nomaxat: se arremanga la camisa o el pantalón.maxachi’, ñomaxataq, maxachii,. Ezq4.7
nodori’: lo trae acá a.., ño-, nodo’iriri’, qano-,
ñodoxori’, nodohiri’, nodooriri’. Jua 21.10 (c ỹodori’)
nodootaho: lo trae adentro, nodo’isaho, nodohitaho,. (v nodouo)
noqogañi: se revuelca, se retuerce, ñ-,.
noqogaxaic: inconvencible, convencido en su propia
manera. (c noqoc)
nollaañi: lo impide, le hace quedarse, le frena o restringe, ño-, nolli’rañi, qano-, ñollaqañi, nolliỹañi,
nollirañi., qarollaañi; nos hace quedarnos.
rolli’rañi; te impide. yolliỹañi; me detienen ustedes.
nolliguigui: lo raspa adentro, ñ-, nolliquirigui, n-,
qan-, ñolegaxagui, nolliguiigui, nolliguirigui.
noqocatapigui: se revuelca en... (v noqocagui)
qanomachichiriñom qomi’: nos aniquilan. (c nomajñi)
nomatetam: lo acaba del todo, nomachitam,.
nodota’a: lo trae a.., qan-,.
nodoota: lo está trayendo, qano-,. (c nodo)
nomachichiguiñi: lo destruye, lo extermina, lo
aniquila, ño-, ñomachichiriñi, qano-,
ñomataqachigunomachichiguiñi,.
nollaalta’: se sujeta a sí mismo, se domina así mismo,
nolli’ralta’, ñollaaqalta’, nolliiỹalta’, nolliiralta’.
nolliichíguiñi: lo tiene bien irme, lo sostiene, lo sujeta bien, nolli’chiriñi, qano-, ñolloqo-, nollii-, nolliichiriñi. yolliichiguiñi; me tiene irme.
rolli´ chiriñi; te tiene irme. yolli’chiriñi; me tienes
irme. nolli’chiriñi; te tengo irme.
yolliichiguiñi; ustedes me tienen irme. nolliichiriñi;
los tengo irmes. yollichiriñi; ellos me tienen irme.
rolli’chiriñi; ellos te tienen irme. qarollichiriñi;
ellos nos tienen irme. rolliichiriñi; ellos os tienen
irme. qarollichiguiñi; él nos tiene irmes.
rolliichiguiñi; él os tiene irmes. qarolli’chiriñi; tu
nos tienes irmes. ñolloqochiriñi; te tenemos irme.
nodolec: lo trae sobre algo, qano-, nodohilec,.
(c nodo)
112
noquiaatapega
nomatetañi: lo destruye del todo, nomachitañi.
noma’: después, cuando. noma’chaqai; cuando
apenas. qam noma’ liya qanca’laxatec aỹim; pero
cuando estoy resucitado. (c ma’)
noma’: ỹa’ue noma’; hace sus necesidades, va de
cuerpo. sa’ue ñoma’; hago mis necesidades.
sauqai qanoma’; vanos de cuerpo. (v loma’)
noma’chi’: por lo menos, porque si no, (entonces...)
nomiiñitari’: se nomiiñitari’; no se detengan. Jer4.6
nonot: el viento. nonoochi’; varios vientos.
nonotoqui’; brisa, vientito. nooỹac: ropa, prenda de
ropa. (v looỹac)
nopoxoiqataxanaq: destructor, rompedor.
nopoxoỹaxachichiguiñi: lo destruye, lo deja en ruinas. qan.
nopoxoỹaxajñi: lo destruye, lo deshace (casa), ño-,
nopoỹaqchiriñi/nopoỹaxachir-iñi, qano.
ñopoxoỹaxataxañi, nopoxoỹaqchiiñi,
nopoxoỹaqteriñi, nopoxoỹaxachiñi.
ñopoxoỹaxacliiñi; los destruyo.
qanopoxoỹaxachiñi; son destruidos.
nolliitegueñi: le trata de detener, nolliisegueñi.
(c nolliitañi)
noq: mi comida’,. (v loq)
nodou’a: lo trae adentro a., ño-, nodo’ireu’a/
nodo’ira’a,
qano-,
ñodoxou’a,
nodohiua’a,
nodoora,a/-eu’a. (c nodouo)
nolliquichiguiñi: lo empareja, lo hace parejo, lo
anivela. nolliquicWriñi, qano-, ñolecqachiguiñi, nolliquiichiguiñi, nolliquichiriñi.1Re6.7; Esd5.7-8
noqoc: no se convence fácilmente. se noqoc; se
convence fácilmente, es débil moralmente, noqoqui’, ñoqogaq, noqoguii, noqogue’.
nodoxonaxala’: cargador, lleva carga.
nomaate’: lugares varios. (v loma’)
noqocagui: se revuelca en...
noqoinalta’: se atrapa a sí mismo, noqoiñiralta’,.
noqoinaxanaq: pescador con anzuelo, cazador con
trampa, vaquero con lazo, enlazador. noqoinaxana’;
varios. noqoinaxanaripi/ noqoinaxanyipi; muchos.
(v ỹoqoin)
noqointeguelta’: se atrapa a sí mismo. (v noqoinalta’)
noqojshiguim: agrega arriba, qano-, ñoqotaxashiguim,. (c ỹoqoto)
noqola, aso: la caña.
noqola late’e, aso: la tacuara, el bambú, noqollictaxac: su negación que hace, su discusión. no-qui’,
qollictaxac, qano-, no—guii, no~gue’.
(c loqollictaxanaxac)
noqollictegue/ noqolliguitegue: lo niega, le repudia, le desconoce, noqollicchitegue, qano-, ñoqollictaxague, noqoilicchigue,. .
noqollictetac: niega. (c noqolliguit)
noqoliictetapigui: discute sobre algo, qano-, noqollicchitapigui, noqollictesapígui.
noqollicteta’pegue: lo niega, noqollicchisa’pegue,.
noqollicteta’ pegue’ : discute con otro.
noqollictetecta’/ noqolliguitetecta’: discuten entre
sí. (v noqolliguit)
noqollictetecto: discute con varios.
(c noqollicteta’pegue’)
noqollicte’e’: discute con otro, se deiende ante
otro. noqollicchire’e’, qano-, ñoqollictaxa’e’,
noqollicchii’e’, noqoliictere’e’.
noqolliguit: discute, dice que no, niega, ño-, no—chi’,
qano-, ñoqolliguitaq, no~chii, no-e’,. (c ỹoqolliguit)
noqolliguitegue/ noqollictegue: lo niega.-guichitegue, qano- ñoqolliguitaxague, noqolliguichiigue,
noqolliguiteregue.
noqotau’a: sube en transporte, viaja en.., noqochiran’a,
qano-, ñoqotqau’a, noqochiỹau’a, noqoterau’a.
noqotetau’a: ño-,. (v noqotau’a)
noqote’e’: le lleva en vehículo o a caballo, viaja a
caballo junto con otro, noqochire’e’, qano-,
-ñoqotqa’e’, noqochi’e’, noqotere’e’.
noquiaatapega: le odia. roquia’isapega, qaro-/qano-,
roquiaitapega, noquiaasapega. qanoquiaatapiguiỹa’;
me odian. noquia’isapegaxaua’; te odian.
noquiaitapegaxaua’; los odian. (c noquii’a)
113
noquiaata’ta’
noquiaata’ta’: se odian entre sí. ñoquiaaqata’ta’,
noquiaita’ta’,. (c noquii’a)
nequiaq: su paladar, el cielo de su boca, ño-, noquiaqai’/ noquiaqe’, qano-,.
noquiic: aumenta, se cambia moviéndose, ño-, noquiiqui’, ñoquiigaq, noquiiguii, noquiigue’.
noquiicshiguim: crece, ñoquiigaxashiguim, noquiiguishiguim, noquiiquishiguim. (v noquiiquetashiguim)
noquiicta’: se reduce, se achica.
noquiictot: se acerca a una persona.
noquiigau’a: se acerca a., ñoquiigaxau’a,.
Heb.18,22 (v noquiiga’a)
noquiigaxac: su crecimiento. (v loquiigaxac)
noquiigaxachiguit/ noquiigaqchiguit: lo aumenta.
noquiigaxachiỹata’: lo disminuyen ustedes.
noquiigaxajñi: lo rebaja, ñ-, noquiigaxachiriñi,.
ñoquiigaxashiguim: lo aumenta, lo eleva. noquiigaxachiri-/noquiigaqchiri-, ñoquiigaxataqa-,
noquiigaxachi-, noquiigaxatere-.
noquiigaxat: lo mueve, lo cambia, no-chi’, qano-,
ño—aq, no—chii, no—e’.
noquiigaxataxasom/ noquiigaqtaxasom: lo mueve
en el agua alejándolo de la orilla, lo aleja de la orilla.
noquiigaxatec: lo aumenta, lo agranda. noquiigaxachirec, qano-, noquiigaxachiuec,. noquiigaxatetauec: lo aumenta, ñ-,.
noquiigaxatetec: lo ensancha, lo mueve hacia afuera. noquiigaxachiterec, ñoquiigaxatqatec, noquiigaxachiitec, noquiigaxateterec. Mat5.41 (v noquiigaxatec)
noquiiga’a: se arrima a otro, se acerca a otro.
noquiiquira’a, qano-, ñoquiigaxa’a, noquiiguiu’a/gui’a, noquiiquera’a/ -cra’a.
noquiigo: se acerca, noquiiquero, noquiiguiuo,.
noguiiguec: se mueve hacia afuera, se divulga una
noticia, se retira, se aleja, se agranda, noquiiquirec,
ñoquiigaxauec, noquiiguiuec, noquiiguerec.
noquiiguiñi: disminuye, decrece.
noquiiquetañi: va hacia abajo, va de mal en peor,
empeora, ñoquiicqatañi,.
noquiiquetashiguim: crece para arriba, prospera. noquiiquisa-, ñoquiicqata-, noquiiguita-, noquiiquesa-.
noquiiquetauec: crece hacia afuera, aumenta.ñoquiicqatauec, noquiiquesauec.
114
nouooxo
ñoquiicqatec, noquiiguitee, noquiiqueterec.
ñotaanqata’ta’, notauañita’ta’,.
noquiiqueta’guit: aumenta en (hacer maldad). 2TÍ3.13
notaante’e’/ notauate’e’: comparte con otro, coopera, trabaja junto con otro. notaañise´e/’ notauañise’e’,
qano-, notaanqate’e’, notaañite’e’, notaanse’e’.
noquii’a: se enoja con otro, le odia, yoquii’a,
roqui’ra’a/ roquia’ita, qano-, qaro-, roquii’a,
noquira’a. roqui’raỹa’; te enojaste contra mí.
noquihaỹa’; él me odia. noquii’raxaua’; te odia.
qanoquihaỹa’; soy odiado.
qanoquii’raxaua’; sos odiado.
noquiỹalec: le odia, yo-, roqui’ralec, qano-, qaro-,
roquiiỹalec, noquiralec.
norec: fuego, norqa; varios. norqaipi; muchos.
nosaachigui: se lo pone alrededor de su cintura, se
arma con cuchillo en la cintura, nosaachirigui, qano-,
ñosaataxagui, nosaachiigui, nosaachirigui.
notaanyigui: lo hacen en cooperación, en conjunto.
qanotaañigui, ñotaanaxagui, notaañigui,.
notauanaxac/ notaanaxac: su ayuda recibida, ño-,
qano-, notauanaxaguii, notauanaxague’.
notauanqate/ notaanqate:
notauanta’: cooperan entre sí. notauañiỹata’,.
notauanta’guit: le ayuda.
nouaxanaxac: su castigo recibido, ño-, qano-, no—
guii, no—gue’. (c louaxanaxanaxac)
nouaxanaxanñi: pega (a la tierra el trueno).
nouaxanaxanshiguim: azota.
nouaxanaxantoc: de repente. Hch28.6
nouaxanaxaqui: para su castigo.
nouaxanaxaset/ nouaxanaqset/ nouaqnaxaset: su
castigo recibido, ño-, nouaxanaqshichi’, huaxanaxaset, qano-, nouaxanaqshichii, nouaxanaxasete’.
taỹa’a dá’maq chalego lecaic nouaqnaxaset; está
bajo condenación.
notauante’e’/notaante’e’: le ayuda, ño-,.
nouaxanaxaua: su compañero en ser castigado.
nouaxanaxaua’e’,.
nosaataxaqui: su cinto o cinturón. ño-, nosaataxagui’i’,
saataxaqui, qano-, nosaataxaguii, nosaataxaqui’.
notaua’: una yunta. notauaripi; muchas yuntas.
(c ỹotauan, lotaua)
nouaxanec: le pega con cuchillo, espada, machete.
qano-, ñouaxanaxauec, nouaxañiuec,.
nosaatetagui: lo tiene puesto de cinto, lo tiene atado en la cintura, nosaachisagui, qano-, ñosaatqatagui, nosaachitagui, nosaatesagui.
notocqotañi: sellado, notocqosañi. (c ỹotogoq)
nouaxante’e: lo pega (a su propio pecho).
notóse: de la punta, su bálano. shipgaq notóse;
1. el bálano del pene del caballo; 2. nombre de cierto hongo. (c roto)
nouaxanqa’: lugar de su castigo.
notosenta: lo lleva encima de la cabeza o sobre la
corona, notoshiñite’, ñotosenqata, notoshiñita, notosente’. (c roto)
nouaxaỹaxa, so/ aso: el zorro, la zorra.
nouaxaỹaxallipi; muchas.
nosaxa: primavera, lorecimiento, el polen.
nosaxari; varias primaveras.
nosogoñi: lo destruye, lo deshace, lo desarma.
noso’iriñi, qano-, ñosoxoñi, nosohiñi, nosoriñi. se
ñosogoñi; no lo deshago.
nosoochiguiñi: se desnuda totalmente, se despoja
de algo, está libre, noso’ichiriñi, ñosoqochiguiñi,
nosohichiguiñi, nosoochiriñi.
nosootauec: está libre. nosoosauec; están libres
ellos, ustedes, nosotros.
notauanta’ta’/notaanta’ta’:
nouaataxanaq: cuidador, guardia.
nouaataxana’: varios. nouaataxanyipi; muchos.
nouaataxanaq Ie’ec; policía, soldado.
neetaho nouaataxanaq; es soldado, está en el servicio militar.
nouanauo/ nouanaho: participa. (v nouanau’a)
nosoralec: se unen contra un enemigo, se unen para el
trabajo, qano-, ñosoraqalec, nosoriỹalec, nosoreralec.
nouanau’a: participa en.., toma parte en.., ño-,
nouañirau’a, qano-, ñouanqau’a, nouañiỹau’a, nouandau’a.
nosoxoc: su libertad recibida, qano-,.
nouanaxaua: su copartícipe, ño-,.
nosoxonaq: cambista, desatador. nosoxohá’; varios.
nosoxonaripi/ nosoqnaripi; muchos. Jua2.15 (c nosogoñi)
nouane´e: lo comparte con.., ñ-,.
nosoxonaxanñi: le desnuda o desviste.
ñosoxonaxañiriñi; te desvisto,
nouane’te’: comparte con.., ñouanqa’te’, ñouañii’te’,.
ñouana’to: lo comparto con varios.
nouaxañi’ña: le castiga acá abajo. qanouaxañi’ña;
está castigado por rayo.
noua’: un matrimonio, un casal.
nouec: se suelta, sqai nouec; no se suelta. sqai
nouec aỹim; no me suelto. (c ỹonouec)
noueela, aso: la enredadera.
nouene’: lo que necesita en viaje, lo necesario en el
viaje, noviñichi’, qano-, noviñichii/ noviñirii, nouenete’.
nouo: chi nouo; viene a pasear nomás. ñouoq,.(c ỹouo)
nouoc: se rasca contra un poste, árbol, etc. ñouoogaq. (c ỹouoocau’a)
nouoc: se nouoc; prematuro, prematuramente.
se nouoc ne’qaañi; nace ante de tiempo.
nouona’gue: le suelta a su suerte, que haga lo que
quiera,
lo
arriesga,
nouoñira’gue,
qano-;,
ñouonqa’gue, nouoñiỹa’gue, nouonda’gue.
nosoxonaxaqui/ nosoqnaxaqui: para desatar, casa de
cambio, contenedor del cambio. Jua2.15 (c nosoxonaq)
nouantagui: se turnan en algo, todos participan,
qano-, nouañitagui, nouansagui.
noshite, ana: chaguar.
nouantaho: participa, comparte.
nouonteguelta’: se atreve, desea que le pase mal,
se arriesga, ñouonqateguelta’,.
notaanaxac/ notauanaxac: su ayuda recibida, ñ-, notaanaxaqui’, otaanaxac. (c ỹotauan lotaanaxanaxac)
nouanta’ai’: comparte con., ño-,.
nouoocalec, na: el fósforo.
nouanta’ta’: comparten-entre sí.
notaanaxanaq: ayudador, ayudante. notaanaxana’;
varios. notaanaxanyipi; muchos.
nouanta’to: comparte con varios, ñouanta’to,.
nouoogoñi: se nouoogoñi; necio, tonto, anormal,
malo. se nouooquiriñi, se-ñouoogaxañi, se nouooguiñi, se- nouooquiñi. (c nouooquichiguiñi)
notaanaxaua: su compañero en ayuda mutua.
nouante’e’: comparte con otro, le convida, ño-,
nouañise’e’, qano-, ñouanqa-, nouañite’e’, nouanse’e’.
noquiiqueta’ta’: disminuye o disminuyen, se
achican, se acercan entre sí, decrece, merma,
noquiiquisa’ta’, ñoquiicqata’ta’, noquiiguiita’ta’/
noquiiquiita’ta’,. 2Co4.16 (c noquic)
notaanqate, aso: su ayuda recibida (una cosa), ño-.
qano-,. (c lotaanaxanqate)
noquiiquetec: se agranda, se ensancha,
notaatita’ta’/ notauanta’ta’: se ayudan entre sí.
notaantagui: se ayudan entre sí, o un grupo ayuda a
uno. ñotaanqatagui, notaañitagui, notaansagui.
nouantere’e’: lo compartes con...
nouanyigui: participan en algo [como grupo]. ñouanqachigui, nouañiigui, nouanyigui. 1CO10.17(c nouanau’a)
nouaxan: él pelea, ño-, nouaxañi, ñouaxanaq, n
nouaxañii, nouaxane’.
nouooqo’: lugar de paseo, plaza. (v louooqo’, nouo)
nouooquichiguiñi: hace bien, piensa bien. ñouoocqachiguiñi, nouoogui-, ncuooquichiriñi. 2Co5.13 (c nouoogoñi)
nouootqa: despojados, saqueados.
nouooxo: su visita [mujer que recibe], ño-, qano-,.
(v nouoq)
115
nouoq
nouoq: su visita o huésped recibido, nouooqai’,
huoq, qano-, nouoxohi, nouoxe’. nouooxo; su visita
[mujer]. huoxoiqa; varias visitas. huoxoiquipi; muchas. (c nouo)
nouona’gue: le despoja de algo, ño-, nouochira-, qano-, ñouoraqa-, nouoriỹa-, nouorera-. se
ñouora’gue; no le despojo de nada. youora’gue;
me despoja de.., qarouora’gue; nos despoja de..,
nouoga’que; le despoja de varios. (c nouo’)
nouoretac: le despoja, ño-, nouoritac,. (c nouo’)
noviretee: llega derecho acá afuera.
noỹenlec: llora sobre algo o por algo, ño-, qano-.
ñoỹenaxalec, noỹiñilec/nohiñilec, noỹendelec.
nohiñirelec (contrastar noviñirelec; te revuelcas sobre algo).
novireu’a: llega acá adentro.
noỹenqa’: su lugar de llorar, oỹenqa’,.
novire’oga: llega acá a otro afuera, novichire’oga,
ñoviraxau’oga, novirihe’oga, novirere’oga. Jua4.40(c novi’)
noỹentac: llora, relincha el caballo, canta el gallo.
brama el toro o el ciervo, ño-,. nohiñi’sac/
noỹiñi´sac; ñoỹenqatac, noỹiñitac/nohiñitac,
noỹensac/ noỹenta´pe.
(v novireu’a)
novireta’a: ha llegado acá a... (c novi’)
noviriñi: llega abajo, ño-, novichiriñi, ñoviraxari,
noviriiñi, novirriñi. Mrc9.7 (c novi’)
ro’chita, qano-, qaro-, ro’chiỹa, no’chita. ro’chitalo;
les tienes miedo.
no’chi: tiene miedo, teme, yo’chi, ro’chi’i’, qaro’chi,
ro’chii, no’chi’. no’cho’; habrá tenido miedo.
no’chiguigui:le estira, le desmembra, qano,
ño’tegaxagui, no’chiguiigui,. (c no’tec)
no’chiitac: tiene miedo, ro’chiitac,.
no’chiitapega: le tiene miedo, le teme, yo,
ro’chiisapega, qano-, qaro-,ro’chiitapega,
no’chiisapega. Jua20.19 (c no’chiita’a)
noviriri’: llega acá. novichiriri’, ñoviraxari noviriiri,
novirriri’. Hch4.1;22.3 (c novi’)
noỹentagui: llora el grupo, ñoỹenqatagui, noỹiñitagui.
novirita: ustedes llegan de vuelta.
nouoxoqui: plaza. (v louoxoqui)
noyentapeguem: llora por alguien, noỹiñitapeguem
no’chiitaque: le tiene miedo, yo-, ro’chiisaque,
qano, qaro-, ro’chiitaque, no’chiisaque.
noviriua’: me llega.
nouoỹa: le visita, nouo’ita, qano-, ñouooxa,
nouoỹa, nouoita.
noỹenta’guit: viene llorando,
no’chiitari’: tiene miedo.
noviri’ña: llega abajo a., novichiri’ña, qano-, ñoviraxaña novirii’ña, novirri’ña. Mat28.2 (c noviriñi)
noỹenta’pegue’: llora mientras...
no’chiita’a: le teme, no’chiisa’a.
nouo’: le despoja, ñouo’, nouochi’, qano-, ñouoraq,
nouorii, nouote’. qanouote’; son despojados.
noviro: llega acá adentro, ño-, novichiro, ñoviraxauo,
v noviriho, novirero. (c ỹoviro)
noỹenta’ta’: lloran juntos.
no’chiita’.ta’: se temen entre sí. (c no’chi)
noỹenta’uegue: llora mientras...
novigoxosoqo’: lugar donde se lo prensa.
noviroxoua’: nos llega. qaica ca noviroxoua’; nada
nos llegará.
noỹenteguelec: llora por.., qano-, noỹenseguelec.
(c noỹenlec)
noviro’ot: le llega.
noỹento’ot: llora o clama a otro.
no’chilec: lo teme. se no’chilec; con conianza
lo hace, coniadamente, sin miedo, se yo’chilec,
se ro’chi’relec, se qano’chilec, se qaro’chilec, se
ro’chiilec, se no’chirelec.
noỹo: su pubis, ño-, qano-,. (c natap)
novioqo: (v lovic)
novirqataxac: su insulto recibido, ño-,
(c lovirqataxanaxac)
novirañi: llega acá abajo, novirerañi. (c novi’)
novirqataxanqa’: lugar de reclamo.
noviraxajñi: lo trae acá abajo. 1-Co1.3
novita: llega acá a., novichita, qano, ñovitaxa,
noviriỹa, novijta. Jua5.4;4.27; Mrc5.35 (c ỹovita, novi’)
noỹoota’chi: están divididos entre sí. ñoỹootqa’chi,
noỹoochiỹa’chi (c noỹootec, ỹora’chi)
nouoretam: le despoja del todo,
ñouoraqatam, nouoritam.
novijta: llega a este lado, novichireta, qanovijta,
ñoviraqta, noviriita, novirreta. Jua6.25 (c ỹovijta)
novinñigui: se revuelca en.., ñovinaxañigui, noviñiñigui,.
noviraxasom: llega al agua. (v noviraxataxasom)
noviraxat: lo trae, lo hace llegar acá. ñ-, noviraxachi’, noviraxate’. qanoviraxate’; fueron traídos.
noviraxata/ñoviraqta: le trae, lo hace llegar acá. ño-,
noviraxachita, qano-, ñoviraxataxa, noviraxachiỹa
noviraqte’. Rom5.18;14.19 (c novita)
noviraxataxasom: lo trae al agua. (v noviraxasom)
noviraxateteguelta’: se contradice a sí mismo.
noviraxate’oga/noviraqte’oga: lo trae afuera a... qan-,
116
no’lashíguim
novitot: le llega.
novito’o’: ellos llegan. Jua4.27
novi’: llega acá. ño-, novichi’, ñoviraq, novirii, novite’. noviriri’; llega. noviriua’; me llega.
novichiraxaua’; te llega. noviroxoua’; nos llega.
noviriỹaxaua’; os llega.
noxonaxanaxaquipi: los muchos que causan derrota.
(v doxonaxan)
noviraxato/ noviraqto: lo trae acá. ñoviraqtaxauo,
noviraqchiho, noviraqtero. (c novi’)
noyagaxateteguelta’: habla bien de sí mismo, se
jacta de sí mismo, ñoyagaxatqateguelta’, noyagaxachit-, noyagaxates-. (c loyac, loyagaxat)
noviraxatoxoua’/ noviraqtoxoua’: lo trae a
nosotros. (c noviraxato)
noyinguit: se-cuida de., noyiñichiguit, qano-, ñodenaxa-, noyiñi-, noyinyi-. (c noden)
novira’a: llega acá a., ño-, novichira’a, qano-,
ñoviraxa’a/ -qa’. a, noviriu’a, novirera’a. Hch5.16
(c novi’, novireta’a)
noỹaxanaxac: su llamado recibido, noỹaxanaqqui,
qano-, noyaxanaxaguii, no--gue’. (c loỹaxanaxac)
novira’ñi: llega acá~hasta.. novichira’ñi,.
noỹaxane: le llama que venga.
novirec: llega acá afuera, ño-, novichirec,.
noỹaxantapego: llama hacia adentro repetidamente.
novireta: llega acá al otro lado, ño-, novichireta,.
ñovirqa’ta; llegamos acá al otro lado.
noỹaxañi’ño’: le llama desde arriba.
noviretac: llega acá de vez en cuando. (c novi’)
noviretapega: llega acá repetidamente. (v novita)
noỹenaxac: su lloro, llanto, ño-, noỹenaxaqui”.
oỹenaxac/ ỹenaxac, qano-,. (v noỹen)
noviretapegueu’a: llega adentro acá repetidamente.
noỹenaxaua: su compañero en llorar. noỹenaxauahi_.
noỹaxana’a: le llama que venga.
noỹen: llora, ño-, noỹiñi’, noỹiñii/ nohiñii, noỹene’.
noỹentalec: llora por., ño-,. (v noỹenlec)
noỹojchi: se dividen entre sí.
noỹootec: se aparta, le abandona, ño-, noỹoochirec,
ñoỹootaxaic/ñoỹootaxauec, noỹoochiuec,
noỹooterec. (c ỹoỹootec)
no’chiquishiguim: lo arranca, qan-,. (v no’tec)
no’daalta’: se echa a sí mismo. (c ỹo’daauec)
no’daxa lo’o: paciicador. (v lo’daxa)
no’daxat: le asusta. yo’daxat; me asusta. (c no’chi)
no’daxatec: teme, se asusta, rodaxachirec, qano,
ro’ daxachiuec,.
noỹootetapeguec: está separado o aparte.
no’daxatetac: le está asustando.
yo’daxachi’sac; me asustas.
noỹootetec: se aparta, ño-, ñoỹootqatec,
Matl4.13;Hch22.29
no’daxatetec: le asusta, yo-, ro’daxachiterec,
qaro-/ qano-, ro’daxachitec, no’daxateterec.
noỹoqshi’megue: alguna distancia arriba.
noỹoqshi’megue añi ra’aasa; más o menos a las nueve de la mañana.
no’deeta: le arrea hacia acá. ño’daqata,. 1 Sal 1.5
(c ỹo’deeta)
noỹoqshi’imgueuc: bastante distancia arriba (ya
pasando las nueve).
no’deeteguelta’: se echa a sí mismo. (c no’daalta’)
noỹoxoguem: noỹoxoguem aso ra’aasa; a media
mañana o a las nueve.
no’guilli, ana: su brazo superior, ño-, no’guilli’i’,
qano-, no’guillii,.
noỹoxoshi’mgueuc/ noỹoqshi’imgueuc:
no’icshiguim: lo desenvaina, ño-,
qano’ic-, ño’gaxa-, no’iigui-, no’iqui-,.
no’chaalec: se no’chaalec; lo hace coniadamente,
se yo’chaalec, se ro’chiralec, se qaro’chaalec,
se no’chiiralec.
no’deetaxasom: lo arrea hacia acá al agua.
no’deho/ no’deuo: le arrea hacia acá al corral, ño-,.
no’iquiri-,
no’la: le cobra una cuenta, le revisa, ño’la, no’la’e’,
qano’la, ño’laq, no’lahi, no’la’. Deul5.2
no’chaañi: se no’chaañí; coniadamente, se yo-,
se qaro-,.
no’laaque: lo reclama, ño’laaque, no’la’iraque,
qano, ño’laaqaque, no’laỹaque, no’laraque.
no’chaaque: qaica ca no’chaaque; coniadamente,
no teme nada, yo’chaaque, ro’chi’raque/
ro’chi’saque/ ro’chiraque, qano-, qaro-,
ro’chiỹaque, no’chiiraque.
no’lagui: lo mezcla, revuelve un líquido, lo raspa adentro, ño-, no’la’irigui, qano-, ño’laxagui,
no’lahigui, no’laarigui.
no’chata’: tienen miedo, se alarman.
no’cha’a: le tiene miedo, le teme, le respeta, yo-,
no’lashíguim: llama la atención a una cosa, lo saca
a la luz, lo desentierra, ño-, no’la’iri-, ño’laxa-,
no’lahi-, no’laarishiguim. 3Jn1.10
117
no’lau’a
no’lau’a: le cobra una fracción.
no’ueenaho: queda adentro.
no’lo, na: su punta del pene, su bálano. (v lo’lo)
no’ueenalec: queda en tal lugar, qaro’ueenalec,
ro’viiñiỹalec, no’ueendalec. (c no’ueena’ñi)
no’m: si. no’m ‘ue; si hay.
no’ma’: si cuando.
no’ueenañi: se queda, se queda atrás, yo’ueenañi,
ro’viiñirañi, qaro’ueenañi, ro’viiñiỹañi, no’ueendañi.
(c no’ueena’ñi)
no’me’: si no, de otro modo. ma’ no’me’; porque si
no, entonces.
no’ueenaqchichiguiñi: le deja en tal parte,
no’ueenaqchichiriñi. (c no’ueenaqtetañi)
no’miñi: e apaga,como un fuego se va apagando.
no´mi’iñi. (c ‘om)
no’ueenaqchi’tegue: háganlo bien derecho.
no’maqajnauec: lo pronuncia mal, se equivoca.
no’naxa: su hocico, ño-,. o’naxa/ho-naxa; hocico.
no’oochi: su bosque. (v’oochi)
no’oomaxa: el frío, el invierno. no’oomasari; varios
inviernos. (c lo’oomaxa)
no’ootaxanaq: arriero. no’ootaxanaripi; muchos.
(c ro’ootaxan)
no’oomñi: se refresca [el tiempo].
no’ot: está bajo otro, debajo de un techo, seno’ot/
sen’ot, ñiiso’ot, qoyino’ot/ qoyin’ot, senqo’ot,
ñii’ot, neeso’ot. (v neeto’ot)
no’ot: crecida la maleza, tupida. se no’ot; no crecido.
no’ot na peue/ ‘uaqapi; crecidos los yuyos/el pasto.
no’qaachigui: está lleno adentro.
no’qaachigui nqai’en; lo llena.
no’qaachi´ñigui: está lleno.
no’qaata: está lleno. no’qaate’; están llenos.
(c no’xataxat)
no’qaatagui: está lleno un frasco. (c no’qaachigui)
no’qajlec: lo cubre, está cubierto totalmente, llena
un lugar plano.
no’ueenaqtalec: le deja sobre...
no’ueenaqtañi: le deja en un lugar, ño-,
no’ueenaqchirañi,, qano-, ño’ueenaxatqañi/
ño’ueenaqtaqañi, no’ueenaqchiỹañi,
no’ueenaqterañi/ no’ueenaxaterañi.
qano’ueenaqterañi; los dejan en...
no’ueenataxac: su costumbre, carácter, manera de
actuar, conducta, conciencia, su ser, su hechura, cómo fue hecho, su carnalidad, ño-,
no’ueenataxaqui’,
’ueenataxac,
qano-,
no’ueenataxaguii,
no’ueenataxague’.
dá’ogue
dá’maq no’ueenataxague’; hechos de la misma
forma los varios. da la’maxa da no’ueenataxac;
su encanto. no’ueenataxagohi; las tradiciones
de ustedes. no’ueenataxagohi’; tus tradiciones.
no’ueenataxaquipi; sus muchas maneras.
no’ueenataxaiquet: su ética, su debido carácter, su
manera apropiada [como debe ser], ño-, qano-,.
(v no’ueenataxac)
no’ueenataxanaq: obrero, trabajador.
no’ueenataxanyipi/ -aripi; muchos.
no’ ueenataxat: el material de construcción de algo.
no’ueenaqtañigui: le deja en algo abajo, qan-,
no’ueenaqterañigui. qano’ueenaqterañigui; los dejan en...
no’ueenauec: sobra, queda sin usar,etc.yo-,
ro’viiñirauec, qaro-ro’viiñiỹauec, no’ueendauec/
no’ ueenerauec.
no’ueenaqta’guit: le deja con., ñ-, qan-,
ño’ueenaxatqa’guit,.
no’ueenaugui: se queda adentro o en el grupo, yo-,
ro’viiñiraugui, qano-, qaro-, ro’viiñiỹaugui,
no’ ueeneraugui.
no’ueenaqta’ñi: lo deja abajo, noueenaqchira’ñi,.
no’ueenaqta’ñigui/ no’ueenaxata’ñigui: lo deja en
algo abajo, no’ueenaxachira’ñigui,.
no’ueenaqtauec/ no’ueenaxatauec: lo deja afuera
lo deja aparte, ño-, no’ueenaxachirauec,
no’ueenaqchiỹauec,.
no’ueenaxa: el campo o su campo. ño’ueenaxa; mi
campo. no’ueenaxari; varios campos.
(contrastar no’uenaxa)
no’ueenaxac: el cantar para...
no’ueenaqtaugui/no’ueenaxataugui: lo deja adentro.
no’ueenaxachichiguiñi/no’ueenaqchichiguiñi:
lo deja, lo abandona, ño’ueenaxatqachiguiñi,.
(c no’ueenaqtañi)
no’ueenaqta’ñi: le deja en tal lugar, ño-,.
(c no’ueena’ñi)
no’ueenaxaic: el que queda.
no’ueenaxai; la que queda.
no’ueenaqta’ñigui: lo deja abajo en algo.
no’qa’tegue: está lleno a lo largo.
no’ueenaqtegue: lo deja aparte.
no’ueenaxajlec: lo despeja, lo limpia.
no’ueenaxachirelec, ño’ueenaxataxalec,. (c no’ueenejlec)
no’qoochiguiñi: lo tiene irme en la mano. ñ-,.
no’ueenaqtetagui: lo deja todo. qano-,. Luc5.11
no’ueenaxanaq: cantor. no’ueenaxanyipi; muchos.
no’qootañi: lo tiene en la mano. (v lo’qootañi)
no’ueenaqtetañi/ no’ueenaxatetañi: lo deja atrás,
lo abandona, le hace quedar, no’ueenaqchisañi,
qano-, ño’ueenaxatqatañi/ ño’ueenaqtaqatañi,
no’ueenaqchitañi, no’ueenaqtesañi.
yo’ueenaqchitañi/yo’ueenaxachitañi; ustedes me
dejan. ro’ueenaqchitañi; él les deja a ustedes.
yo’ueenaqtetañi; él me deja. qaro’ueenaxachisañi;
te dejan en el suelo. yo’ueenaqchisañi; me dejas.
no’qoota’a/ lo’qoota’a: lo tiene-en la mano.no’qoosa’a.
no’tec: lo arranca como planta o cabello, ño’tec,
no’chiqui’, qan-, ño’tegaq, no’chiguii, no’tegue’.
qano’teguerec; son arrancados.
qano’tegue’; los arrancan.
no’teetashiguim: madruga, no’chi’sashiguim,
no’teesashiguim.
no’teguec: lo arranca, ño’tegaxauec, no’chiguiiuec,.
(c no’tec)
no’ueenaqtetauo: lo deja adentro.
no’ueenaqte’tegue: le deja aparte.
no’tequetauec: lo arranca, no’chiguitauec,.
no’ueenaqto’ot: le deja con otro.
ño-, no’ueenaqchii’ot,.
no’tequeta’ña: va arrancando algo, no’chiquisa’ña,
qano-, ño’tecqata’ña, no’chiguiita’ña,
no’tequesa’ña.
no’ueenashiguim: se queda arriba, queda vivo, queda con vida, yo-, ro’viiñira qaro, ro’viiñiỹa-,
no’-ueendashiguim.
no’teque’e: lo arranca como pelo. ño-, ño’tegaqa’e,.
no’ueenatac: un labrado, no’ueenata. aso; una cosa
labrada. (c lo’ueenatac)
no’ualauec: se renueva como planta, no’ualerauec.
118
no’ueetaxat
no’ueenaxanaxaqui, aso: la iglesia para cantar, el
templo, la capilla. (c lo’ueenaxanaxaqui)
no’ueenaxata’ñi/ no’ueenaqta’ñi: lo deja en tal lugar. no’ueenaqchira’ñi/ no’ueenaqchira’ñi,
ño’ueenaxatqa’ñi, no’ueenaqchiya’ñi,
no’ueenaqtera’ñi. Hch2.27
no’ueenaxata’ñigui/no’ueenaqta’ñigui:
no’ueenaxategue: 1. lo hace quedar apartado, lo
aparta; 2. lo abre bien [un camino], qano-, ño’ ueenaxataxague, no’ ueenaxachiigue, no’ ueenaxajtegue. (v no’ueengue)
no’ueenaxatetac: le libra, no’ueenaxachisac,.
no´ueenaxatetañi/ no’ueenaqtetañi:
no’ueenaxate’tegue: le saca limpio dejando lo demás, no’ueenaxachitetegue, ño’ueenaxatqa’tegue,
no’ueenaxachii’tegue, no’ueenaxatetetegue.
Heh 2.24
no’ueenaxaua: su herencia recibida, cosa dejada
con él. ño- , qano-,.
no’ueena’ansop: se queda atrás con otro,ño-,
ro’viiñira’ansop, qano-, ño’ueenaqa’ansop,
.ro’viiñiỹa’ansop, no’ueenda’ansop.
no’ueena’gue: se queda allá, yo-, ro’viiñira’gue,
qaro-, ro’viiñiỹa’gue, no’ueenda’gue.
(contrastar no’uena’gue)
no’ueena’guit:
ro’ueeñiỹa’guit,.
queda
junto
con
otro,
no’ueena’ñi: queda en tal lugar.
(c no’ueenañi, no’ueenaqta’ñi)
no’ueena’oga: se queda afuera en...
no’ueena’quera: le deja allá.
no’ueena´ta’gue: se queda al otro lado.
no’ueenejlec: despejado, limpio, sin maleza el campo.
no’ueene’tegue: es limpio el camino.
no’ueenaqchi’tegue,. (contrastar no’uene’tegue)
no’ueengue: queda allá, no’ueenguelo.
no’ueenaxasec: del campo, el campesino.
no’ueenlec: está libre de...
no’ueenaxaseripi; muchos.
no’ueeno’ot: queda en la orilla, queda bajo algo.
no’ueenaxat: lo bendice, le hace bien, lo mejora,
ño-, no’ueenaxachi’, qano-, ño’ueenaxataq,
no’ueenaxachii, no’ueenaxate’.
yo’ueenaxachii-,; ustedes me hacen bien.
se no’ueenaxat; le hace mal.
no’ueenaxachii’ naua ra’qaataxahi; hablen buenas
palabras. qaro’ueenaxachi’; nos bendices.
no’ueenta: está sano, yo’ueenta, qaro’ueenta,
ro’viiñita/ -ite’, no’ueente’.
no’ueenaxatañi/ no’ueenaqtañi:
no’ueenaxatauec/ no’ueenaqtauec:
no’ueenaxataugui/ no’ueenaqtaugui: lo deja adentro, no’ueenaqchiraugui, qano-,
ño’ueenaxataqaugui/ ño’ ueenaqtaqaugui,
no’ueenaqchiỹaugui, no’ueenaqteraugui.
no’ueentagui: entero, completo,
no’ueente’uegue: le deja escapándose. 2Sal8.9
(contrastar no’uente’uegue)
no’ueetaxac: su adornamiento, su ornamentación, ño-, no’ueetaxaqui’, ‘ueetaxac, qano-,
no’ueetaxaguii, no—gue’.
noho ‘ueetaxaqui’; ropas de gala.
no’ueetaxaqui: su molde, ‘ueetaxaqui,.
no’ueetaxat: su ornamento, su adorno, ño-,
no’ueetaxachi’, ’ueetaxat,qano-, no’ueetaxachii,
119
no’ueetegueshiguim
no’ueetaxate’. no’ueetqate, aso; su adorno
no’ueetegueshiguim: lo inventa.
no’uene’uegue: se no’uene’ueque naua la’qaatqa;
balbucea. (c no’uene’tegue)
no’ueeteta: bien vestido.
no’uenta: está en su juicio cabal.
no’ueetetagui: se disfraza o se viste de...
no’viichisagui; qano-, ño’ueetqatagui, no’viichitagui,
no’ueetesagui. (c o’uet, no’viichigui)
no’uenta’gue: lo recuerda, no’viñisa’gue, qano-,
ño’uenqata’gue, no’viñita’gue, no’uensa’gue.
Jos24.22;Isa59.12 (c no’uenegue)
no’ueetetecshiguim: lo inventa, no’viichisecshiguim,.
no’uente’uegue: es lindo o bien hecho un escrito o un mensaje, es limpio el camino. (contrastar
no’ueente’uegue) (c no’uen)
no’ueeteteguelta´: se hace ser algo, pretende ser
algo, presume ser algo. ño-, no’viichiseguelta’,.
(c ỹo’uet)
no’ueetqate/ lo’ueetqate, ana: su adorno, su joya.
no’ueetqachi’,’ueetqate, no’ueetqachii,.
no’ueetqachichi’; tus varias joyas. no’ueetqate’;
sus varias joyas. no’ueetqateripi; sus muchos utensilios. (c no’ueetaxat)
no’ueetqa’: su lugar de fabricación.
no’ueetqo’: su hacedor, su creador, su fabricante,
qano’ ueetqo’,.
no’uen: bueno, está bien. se no’uen; está
mal, malo, se yo-, se ro’viiñi´,_se qaro’-uen, se
ro’viiñii, se no-viiñi/ se no’ueene’.
no’viiñi; buenos los varios.
no’uen: se da cuenta, ño’uen, no’viñi’, ño’uenaq,
no’viñii, no’uene’.
‘eco’ se no’uen; está en trance, aturdido.
no’uenaque: trata de recordarlo. no’viñiraque;
qano-, ño’uenqaque, no’viñiỹaque, no’uendaque.
Apo2.5 (c no’uenegue)
no’uenaxa: su recordar, su recordación, ño-,, qaica
ca. no’uenaxa; está inconsciente
(contrastar no’ueenaxa)
no’uenaxan/ no’uenaxanaxan: le hace recordar.
ño’uenaxanaq, no’uenaxañii, no’uenaxane´/
no’uenaxanaxane’.
no’uenaxanaxanegue: le hace recordarlo, ño-,
no’ uenaxanaxañitegue, no’ uenaxanaxañiigue,
no’ uenaxanaxanque.
no’uenaxanta’pegue: le hace recordarlo, ño-,.
(c no’uenaxanaxanegue)
no’uena’gue: se acuerda de.., se da cuenta al pasar.
ño-, no’viñira’gue, qano-, ño’uenqa’gue,
no’viñiỹa’gue, no’uenda’gue.
(contrastar no’ueena’gue)
no’uenegue: le reconoce, lo recuerda, ño’uenegue,
no’viñitegue, qano-, ño’uenaxague, no’viñigue,
no’uentegue. no’viñic; me reconoce. no’uenco’; lo
habrá recordado.
no’uene’tegue: lo recuerda, lo reconoce, ño-,
no’viñitetegue,
qano-,
ño’uenqa’tegue,
no’viñi’tegue, no’uentetegue.
(contrastar no’ueene’tegue) (c no’uenegue)
120
npocoxata’
no’uet: se adorna, se viste con ropa ina. no´viichi’,
ño’ueetaq, no’viichii, no’ueete’.(c ỹo’uet)
no’uet, so: el mañoso, malvado.
aso no’ueete; la malvada.
para artesanía. (v lo’xonec)
no’xonaxala’: su fundamento. no’xonaxalate’; sus
varios. no’xonaxalate, ayi; su fundamento redondo.
no’xonaxanaq: fabricante, hacedor, creador, artesano. no’xonaxanyipi/ -aripi; muchos.
no’xonqo’: su fabricante que lo hizo, su hacedor.
qano’xonqo’, no’xonqori, no’xonqote’.
no’xonshiguim: lo ediica, lo construye, lo aumentahacia arriba, ño-, no’xoñiri-, qano-, ño’xonaxa-,
no’xoñii-, n’oxonyi-/ no’xoñi-. liỹa no’xonshiguim;
lo reconstruye. ño’ xoñishiguiir.; los construyo.
(c ỹo’xon)
no’xontalec: lo construye sobre algo, no’xoiitalec,.
no’viichigui: se lo pone encima, se viste con algo,
ño-, no’viichirigui, qano-ño’ueetaxagui, no’viichiigui,
no’viichirigui. (c ỹo’uet, no’ueetetagui)
no’viichiguiñi: queda atrás. (c no’ueenañi)
no’xontashiguim: lo está ediicando, qano-,.
no’xontegueshiguim/-tec-: lo está ediicando, qano-,
ño’xonqa-, no’xoñitecshiguim, no’xonsecshiguim.
(v no’xonshiguim)
npa’guenaxauaripi/ -axauaipi; sus muchos enemigos.
ñpa’guenaxaua’; mis varios. npa’guenaxauachi’;
tus varios. npa’guenaxaua’e’ipi; tus muchos.
npa’guenaxauahiripi; los muchos de ustedes.
pa’guenaxaua’; enemigos entre sí.
se ñpa’guenaxaua; no es mi enemigo.
sqai pa’guenaxaua; no es enemigo.
npa’guena’e’: se rebela contra., npa’guendá’e’.
npa’guenta’to: es enemigo de varios.
(c npa’guene’e’)
npa’guene’e’: se rebela contra.., le opone, le es
contrario, npa’guiñire’e’, qan-, ñpa’guenaxa’e’,
npa’guiñi’e’, npa’guende’e’. npa’guento; les soy
contrario. ñpa’guenaxato; les somos contrarios.
npa’guento; les es contrario. Luc12.52
(c pa’guenta’a)
npa’guentac: está en contra.
npa’guenta’pegue’: le está en contra, le envidia, ñ-,
npa’guiñisa-, qan-, ñpa’guenqata-, npa’guiñita-,
npa’ guensa-.
no’viicshiguim/ no’viiguishiguim: lo desenvaina.
no’viiquiri-, qano-. ño’vigaxa-, no’viiqui-,
no’viiquishiguim.
no’xoshic lo’o: arquero de arco y lecha. (v lo’xoshic)
no’viiquetañi: viene en ila, ño’viicqatañi,
no’viiguitañi, no’viiquesañi. (v ỹo’viiquetañi)
npatan: lo confunde, lo yerra, ñ-, npatañi’, qan-,
ñpatanaq, npatañii, npatane’.
no’viishiguim: lo ediica, lo levanta, no’viichiri-,
qano-, ño’ueetaxa-, no’viichi-, no’viichi-. (c ỹo’uet)
npataq: lo empuja hacia acá. ñ-, npataqai’, qan-,
ñpataqsoq, npataxahi, npataxai’. (c pataq)
no’xa: está lleno, no’qaate’. no’xahi’ qomi’; estamos llenos. no’xa ỹim; estoy lleno. se no’xa; no se
llena. Ec11.7
npataqa’ajta’: están apretados entre sí.
npataxagui: se aprietan contra otro, qan-,
ñpataxasoxogui, npataxahigui, npataxaguilo.
no’xagui: está lleno. no’xaguilo; están llenos.
(c no’xogui)
npataxata’: se aprietan entre sí.
ñpataxasoxota’, npataxaỹata’,.
no’xalec: está lleno un campo de gente.
do de.., se mete en asunto ajeno, ñ-, npa’xañirelec,
qan-, ñpa’xanaxalec npa’xañilec, npa’xandelee.
npatenaxala’: su cruz en que está clavado, ñ-,
npatenaxalachi’, l-, qan-, npatenaxalarii, npatenaxalate’.
npa’xañiguit: se encarga de.., se enfrenta con.., se
entrega a.., ñpa’xanaxaguit, npa’xanchiguit.
ypa´xañichiguit; me enfrentas con... 1Sa 28.9
(c npa’xanlec)
no’xataqtañi: llena un recipiente, no’xataqterañi.
(c no’xa)
no’xataxachichigui: lo llena, qano.
no’xataxachigui: llena una ciudad o la vida, ño-,
no’xataxachirigui, qano-, no’xataxachiigui,. Luc3.5
no’xataxajlec: llena un espacio llano, ño-,
no’xataxachilec,. (c no’xalec)
no’xataxat: lo llena, no’xataxachi’, qano-,
ño’xataxataq, no’xataxachii, no’xataxate’.
qano’xataxate’; los llenan, (v no’qaata, no’xa)
no’xataxatejlec: lo llena bien, no’xataxachijlec,.
no’xataxachijlco’; llénenlo.
no’xataxateta: lo llena bien, qano-, no’xataxatete’.
Jua2.7 qano’xataxatete’; los llenan bien.
no’xatetañi:
está
no’xachiitañi,. (c i’xat)
colgado,
ño’xatqatañi,
no’xogui: está lleno (el templo de humo), (c
no’xagui, no’xa)
no’xona, aso: cosa fabricada. no’xona ‘laua; arcilla
npaloochitac: se tienden ustedes.
npatenaxaua: su cocruciicado, su compañero en ser
clavado en la cruz. npatenaxaua’; varios.
npatenqa’: su lugar de ser clavado en la cruz.
npatentaho: le clava, le cruciica, npatensaho.
(c pateno)
npa’guenta’ta’: se envidian entre sí.
ñpa’guenqata’ta’. npa’guiñita’ta’,. (c pa’guen)
npa’guente’e’: le está en contra. (c npa’guene’e’)
npa’iiñi: de calor, caluroso.
npa’iini na’xa’a; día de calor.
npa’xan: se pone a sí mismo, se encarga a sí mismo,
npa’ xañii,.
npa’xanlec: se encarga de algo, se hace encarga-
npa’ỹaaxa: calor, deseo sexual. ‘ue na npa’ỹaaxa;
hace calor. ‘ue ñaua npa’ỹaxari; hay días de calor.
(c lpa’ỹaaxa)
npa’ỹeshic: su viudez, npa’ỹeshiqui’,. (v pa’ỹe)
npa’eeuec/ pa’eeuec: tiene iebre, empieza a
calentarse, ñ-, npa’i’rec, ñpa’axauec. npa’iiuec,
npa’ eerec.
npeuaq: su hijo bastardo o ilegítimo con mujer no su
esposa, ñi-,.
npa’guenalta’: se rebela contra sí.
npe’taqate, ana: su abanico, ñ-,.(c pe’et)
npa’guenaxac: su enemistad recibida, la enemistad
contra él, su propia rebelión, ñ-, npa’guenaqqui’,
pa’guenaxac, qan-, n~guii, n—gue’.
(c pa’guen lpa’ guenaxanaxac)
npe’taxanshiguim/ pe’taxanshiguim: sopla el viento.
npa’guenaxai: rebelde. npa’guenaxairipi; muchos.
npa’guenaxanaxan: le hace rebelar.
npa’guenaxaua, na/ ana: su enemigo, su contrario o
contraria, ñ-, n—’e’, pa’guenaxaua. qan-, n~hi, n—’.
npa’guenaxaua’; sus varios enemigos.
npi’chirec: soplaste. (v pe’et)
npi’ỹaalta’: confía en sí mismo, npi’i’ralta’,
ñpi’ỹaaqalta’, npi’ỹiỹalta’, npe’eeralta’.
npocoq se npocoq; descaro.
npocoqotac: tiene vergüenza, se avergüenza, y-,
rpocoqoisac, qar-, rpocoxoitac, npocoqosac. 2TÍ1.12
npocoxata’: se npocoxata’; no sienten vergüenza
entre sí.
121
npocoxo
está sentado con varios. nqa’xañisa’anto; están
sentados contigo. Lucl4.10 (v nqa’xañi’ñi’)
npocoxo: su vergüenza, i-,.
ble. (v lqalanec)
(c nqa’viic, lqa’viic)
npocoxolec: se avergüenza de.., rpocoqoirelec, qan-,.
npoyicne’te’: se despide de.., ñ-,.
nqalangui: qaica nqalangui; puede en todo,
ñ-, nqalañirigui, ñqalanaxagui, nqalañigui.
npoyiguine’: se despide de otro. qan-,.
qanpoyiguinto; se despiden de los varios.
nqalantapigui: le cuesta creerlo, ñ-, nqalañisa-,
qan-, ñqalanqata-, nqalañita-, nqalansa-. Jua6.61
nqañoqotaxac: su escondimiento de sí mismo.
nqa’viintecta’: se lastiman entre sí, se tratan cruelmente entre sí. ñqa’viinqatecta’, nqa’viiñitecta’,
nqa’viintecta’. Hch7.26 (c lqa’viic)
nqa’viinteguelta’: se arruina, se destruye, se lastima. nqa’viiñis-, ñqa’viinqat-, nqa’viiñit -, nqa’viins-.
(c lqa’viic, qa’viỹa’gue)
nqañoqotaxaqui: su escondite.
nqañoqotaxaqui’; varios.
na’xanaxalate: su banco donde sentarse.
qa’xanaxala’,. nqa’xanaxalate’; varios divanes.
nqochichi’: tus ojos. (v nqote)
nqañoqotetapeguem: se esconde de...
nqañoqochisapeguem,.
nqa’xanaxanlec: le hace sentarse sobre el césped.
(c nqa’xanlec)
nqochiri: los ojos de ustedes. (v nqote)
nqañoqotqa’: su escondedero, escondite o escondrijo. nqañoqotqate’; sus varios. nqañoqotqachichi’;
tus escondites.
nqa’xanaxanñi: le hace sentarse, ñ-, n—ñiriñi, qan-,
naxañi, nqa’xanaxañiñi, nqa’xanaxañiriñi.
nqochi’i’: tu ojo. (v nqote)
nqa’xanaxañiñi: él les hace sentarse.
nqohilec: mira atrás, ñqohilec, nqohilguii, nqohilgue’.
(c nqovilca)
npoyiguinta’pegue’: se despide de... (c poyiguin)
nqahic: su bálano. ñ-, nqahiqui’, qan-, nqahiguii,.
(c lqahic)
nqai: ‘ue nqai ‘negué; tiene autoridad. ‘ue nqai
shingue; tengo autoridad. (c qaicanqai, nqai’negue)
nqaida: sqaica nqaida; no pasó nada, está bien,
(v sqaica) (c nchaqaina)
nqaishin: lo causo, lo hago, me parece, nqaishinaq;
lo causamos. nqaishinegue; lo causo. nqaishine’; los
causo. nqaishinaxai’; lo causamos. (v nqai’en)
nqaiyi: ‘ue nqaiyi; es rico. qaica nqaiyi; es pobre.
(v nqai, yi)
nqai’ec: gatea [como niño], se arrastra [como víbora], arrastrador [como lagartija o víbora], ñqai’gaq,.
na nqai’ec; los reptiles. nqai´iquipi; muchos.
nqai’en: lo causa, lo hace, le parece, lo considera
de.., nqaishin, nqai’ñi’, nqohin, nqaishinaq, nqai’ñii,
nqai’ne’. nqaishine’; causo varios. (c nqai)
nqai’gañi: se agacha, ñqai’gaxañi,.
nqai’guelec: trepa sobre.., nqai’guerelec.
nqai’guiñi: se agacha, se inclina, ñ-, nqai’qui’iñi.
nqai’legaxa: relámpago, rayo o rayos.
nqai´legaxaripi: muchos. (c lqai’legaxa)
nqai’lliguiñi: relampaguea, brilla fuerte.
(v lqai’legaxa)
nqai’negue: importancia, nqaishinegue,
nqai’ñitegue, nqai’negue, nqohinegue, nqaishinaxague, nqai’ñiigue, nqai’netegue. ‘ue nqaishinegue;
soy importante. ‘uo’ ca nqaishinegue; tengo un
poder. qaica nqai’negue nqaishin; para mí no tiene importancia. qaica nqai’negue nqaishinaq; para
nosotros no tiene importancia. qaica nqai’negue; no
pasa nada, no sucede nada. (c nqai’en)
nqai’nejem: es igual a.., qaica nqai’nejem; no hay
igual. (c ‘nejem)
nqañoqtapeguem: se esconde de... nqañoxoterapeguem.
nqa’xañi’ñi: se sienta en tal lugar, nqa’xañiri’ñi,
ñqa’xanaxa’ñi, nqa’xañii’ñi, nqa’xanyi’ñi. Luc14.8
(v nqa’xanta’ñi)
nqa’xañi’ñi’: se sienta con otro, ñ-, nqa’xañiri’ñi’,
ñqa’xanaxai’ñi’, nqa’xanyi’ñi’.
nqochii: el ojo de ustedes. (v nqote)
nqodoc, ca: el in del mundo. (v lqodoc)
nqañoxojñi: se esconde. se oculta; ñ-, ñqañoxotaxañi,. (c nañoxojñi)
nqa’xanaxanñigui: le hace sentarse entre gente.
nqa’xanaxañiriñigui, qan-, ñaxañigui, n~iñigui,
nqa’xanaxanyiñigui. 1Sa2.8
nqañoxotetañi: se esconde, nqañoxotesañi.
nqa’xanaxañi’ñigui: le hace sentarse en silla.
nqañoxotougui: se esconde adentro de...
nqañoxoterougui.
nqolaanñi: se lo pone de collar.
nqa’xanaxañi’ñi’: le hace sentarse junto con otro.
qarqa’xanaxañi’ñi’; nos hace sentarnos con.. Efe2.6
nqolaantañi: lo lleva puesto de collar.
nqatagoxoñi: guiña, nqatacqoiriñi, ñqatagoxosoxoñi, nqatagoxoiñi, nqatagoxoriñi.
nqa’xanaxaqui: su silla, su asiento, ñ-, n-gui’i’/
-qui’i’, qa’xanaxaqui, qan-, n~guii, n—’.
nqa’xanaxaqui’; sus varias.
nqa’xanaxaquiripi; sus muchas.
nqaỹa’: son hermanos entre sí. (v lqaỹa)
nqa’aalguit/ nqa’aalliguit: le abraza. nqa’aallichiguit,
qan-, ñqa’aalaxaguit, nqa’aalliiguit, nqa’aalliriguit.
nqa’aalta’: se abrazan,
ñqa’aalaxata’, nqa’aalliỹata’,.
nqa’aalta’piguit: le abraza, ñqa’aalqata’piguit,.
Hch 21.6 (c nqa’aalguit)
nqa’aamñi: está sentado, nqa’aamiriñi,
ñqa’aamaxañi, nqa’aamiiñi, nqa’aamiñi.
nqa’aamtañi: está sentado, nqa’aamsañi,.
(v nqa’aamñi)
nqa’paxanaxanñi: lo hace yacer boca abajo, lo
acuesta de pecho, qan-,.
nqa’pa: xana’a; se postra delante de...
nqa’paxanegue: se acuesta sobre algo largo.
nqa’paxanlec: se acuesta de pecho sobre algo, se
tira de pecho sobre algo.
nqai’pe, aso: su hacha. (v qai’pe)
nqa’paxanñi: se acuesta de pecho, se postra, se
echa o se acuesta un animal,
ñ, ñqa’paxanaxañi,nqa’paxañiñi,.
nqa’paxanguit na ‘laua; se postra en tierra.
nqai’queeta: se arrastra o gatea, ñqai’gaqata,.
nqa’paxantañi: yace boca abajo.
nqai´queetajlec: se arrastra. na nqai’queetajlec;
los que se arrastran, los reptiles.
nqa’paxañiguit: se acuesta boca abajo sobre (tierra). ñ, nqa’paxanchiguit.
nqai’queetañi: se inclina (en adoración).
nqai’queetegueri’: se arrastra, nqai’qui’segueri’,.
nqa’viic: su maltrato recibido, ñ-, nqa’viiqui’,
qanqa’viic, nqa’viiguii, nqa’viigue’. (lqa’viic)
nqalanec: invencible. qami’ nqalanec; eres invenci-
nqa’viinqa’: su lugar de tormento, ñ-, qan-,.
nqai’ñi’: lo causas, lo haces. (v nqai’en)
122
nqote
nqohin: se le hace, se le causa, se le considera.
nqohine’; se les hace, etc. (v nqai’en)
nqolac: medalla, estatua de un santo, un dios, ídolo.
nqolaqa; sus varios. nqolaquipi/ -qaipi; sus muchos.
(v lqolac)
nqolonaxat: el temido. (c lqolonaxa)
nqa’xanchi’ñi: se sienta en tal lugar.
nqopaaqachilta’: ayuna, ñ-,.
nqa’xanegue: se sienta en tal lugar, qan-,. Mat20.23
nqopaaqachit: ayuna, ñ-, nqopaaqachichi ñ~aq,
n~ii n—e’.
nqa’xanlec: se sienta en o sobre una supericie, ñ-,
nqa’xañirelec,. nqa’xanlco’; se sentó sobre..
nqopaaqachitaxac: su ayuno.
nqa’xanñi: se sienta, ñ-, nqa’xañiriñi, ñqa’xanaxañi,
nqa’xañiñi, nqa’xanyiñi.
nqopaaqachitetac: está ayunando.
nqopaaqachichi’sac,. (c nqopaaqachit)
nqa’xanñiguí: se sienta en silla. n~iriñigui, n—iñigui,.
nqa’xanqate, ana: su silla, nqa’xanqachi’,.
nqopaaqataxac: su ayuno, ñ-, n—qui’, qop-, qan-,
n—guii, n~e’.
nqa’xanqa’: su lugar o sitio donde se sienta, ñ-,
qa’xanqa’, qan-,.
nqopaaqataxaqui: para ayuno. qopaaqataxaqui;
para ayuno. na´xa’a nqopaaqataxaqui; día de ayuno.
nqa’xantalec: está sentado sobre una supericie.
(c nqa’xanlec)
nqopaaqatoc: hambriento. nqopaaqatqoipi; muchos.
nqa’xantañi: está sentado, ñ-, n-isañi, ñ—qatañi,
n--itañi, n~sañi. (c nqa’xanñi)
nqopaxaqui: de hambre. ñaxari nqopaxaqui’; varios
años de hambre.
nqa’xantañigui: está sentado en silla, ñ-,
nqa’xañitañigui,. nqa’xañisanquio’; sentate en..
(c nqa’xanñigui)
nqosoxonejlec: lo asalta, se arroja sobre algo, lo
apresa de un salto.
nqa’xantau’a: está sentado cerca de...
nqa’xanta’gue: está sentado allá en tal lugar.
nqa’xanta’ñi: está sentado en tal lugar,
ñqa’xanqata’ñi, n--sa’ñi. (v nqa’xanñi)
nqa’xanta’ñigui: está sentado en tal silla.
nqa’xañisa’ñigui,.
nqa’xanta’ñi’: está sentado con otro, n—isa’ñi’, qanñ—qata’ñi’, n-iita’ñi’, nqa’xansa’ñi’. nqa’xanta’anto;
nqopaaxa: una hambruna. (v lqopaaxa)
nqosoxone’tot: lo agarra o apresa de un salto.
nqota’olec: su Dios. (v qota’olec)
nqote, acá: la ventana-de la casa. nqotel; varias.
nqote: su ojo. ñ-, nqochi’i’, qote, qan-, nqochiri/
nqochii, nqote’. ñqote’; mis ojos, ñqote’, nqochichi’,
nqote’, qote’, qanqote’, nqochiri, nqote’.
lo’yaxaqa naua nqote’; ve muy bien, tiene buena vista. tot no’viiñi naua nqote’; ya no ve bien, ya no
tiene buena vista.
123
nqote lapo’
nqote lapo’: su párpado superior.
ñqovilegaqa, nqovilquira,. (c nqohilec)
nqo’naxajshiguim: lo eleva, lo promueve, lo asciende.
nqote laqa’: su párpado inferior.
nqovilcaque: lo mira hacia atrás, nqovilquiraque,
ñqovilecqaque, ñqovilliguiỹaque/ nqovilguiỹaque,.
1 C0 15.58
nqo’naxajta’: lo achica, lo disminuye, lo reduce.
nqo’ne’oga: se acerca hacia afuera a., ñqo’naxe’oga,.
Heb 13.13; 2 Co 10.16
nqovilcaugui: se da vuelta hacia atrás a un grupo.
nqo’naxat: lo mueve, lo cambia de su lugar, lo hace
crecer o aumentar, ñ-, nqo’naxachi’, qan-, ñ—aq,
n—chii, n—e’.
nqo’noot: se acerca a cosa parada, ñqo’noot,
nqo’ñitot, qan-, ñqo’naqot, nqo’ñiỹot, nqo’netot.
Mat28.9 (c nqo’na)
nqouaca’que: les favorece a varios. (v nqouaguegue)
nqovilca’a: se da vuelta hacia...
nqo’ naxata: lo traslada a...
nqouagaxa: su favor recibido, su bendición o privilegio recibido, ñ-, n— ‘e’, qouagaxa, qan-, nqouagaxahi, nqouacqa / nqouagaqa’/ nqouagaxa’.
nqouagaxaco; sus varias bendiciones recibidas.
qouagaxaco: varias bendiciones. (v lqouagaxa)
nqovilca’guit: se da vuelta hacia quien le sigue.
nqo’naxatata’: disminuyen, nqo’naxachiata’,.
nqo’ñiguit: se acerca al que viene, va al encuentro
con... Luc4.8
nqovilga: se da vuelta hacia, ñ-,.
qaica ca nqovilga; no le -preocupa nada.
nqo’naxataxasom: lo mueve hacia el agua, lo acerca
hacia adentro del lago, nqo’naqchiraxasom,
ñqo’naxatqaqsóm, n—chiỹa-, n—teraqsom. Luc5.4
nqouaca’gue/ qouaca’gue: le perdona, le favorece.
y-, qouaquira’gue, qan-, qar-, qouaguiỹa’gue,
nqouaquera’ gue.
nqouagaxain: ora. ñ-, n—i’, ñ—aq, n—ii, n—e’.
nqouagaxaina: ora con.., qan-,.
nqouagaxainaxac: su orar, su oración, ñ-, n—i’,
qouagaxainaxac, qan-, n-guii, n—gue’.
nqouagaxainaxaquipi; su orar muchas veces.
nqouagaxainaxalate, acá: su altar redondo donde
ora. qouagaxainaxalate,.
nqovilque’e: se da vuelta hacia otro, ñ-, nqovilquiri’e,
qan-, ñqovilecqa’a, nqovilguiha’e, nqovilquere’e.
ñqovilca’ahi; me doy vuelta hacia varios.
nqovilque’te: lo mira hacia atrás, nqovilquitete,
qan-, ñqovilecqa’te, nqovilguii’te, nqovilquetete.
Hch 16.18
nqovinegue: qaica nqovinegue; le trata bien.
nqo’chiguit: se nqo’chiguit; lo rechaza, qan-,.
(c nqo’ta)
nqo’naxata’a: lo traslada a.., qan-,.
nqo’naxatetauec: lo aumenta.
nqo’ñi’ñigui: baja adentro de.., se cambia más
adentro de.., nqo’ñiri’ñigui, ñqo’naxa’ñigui,
nqo’ñii’ñigui, nqo’ñiri’ñigui. Luc 17.6 (c nqo’na)
nqo’naxatetec: lo aumenta, nqo’naxachitec,.
nqo’paq: su leña. qan-,. (c qo’paq)
nqo´pa’: su ceja. ñqo’pa’; mi ceja.
ñqo’pa’ỹoiguese; mi ceja derecha.
nqo’ta: lo ama, lo quiere, le gusta, y-, rqo’chita,
qan-, qar-, rqo’chiỹa, nqo’deta. se nqo’ta; le aborrece. yqo’talo; les amo. yqo’chiraxaua’; te amo.
nqo’chiraxaua’; te ama. rqo’chiriua’; me amas.
rqo’chiiua’; me aman ustedes. nqo’chiiua’; me
ama. nqo’chiriua’; varios me aman. (c lqo’iichi)
nqouagaxainlec: ora sobre o por otro, ñ-, qan-,
ñ-axalec, n-/ qouagaxaiñilec, n—delec.
nqouagaxainot: ora a alguien, ñ-, n—itot, qan-,
ñ~qot, n~iyot, -tot.
nqo’data’: se aman
nqo’yiỹata’,.(v nqo’ta)
nqo’na’a: se acerca a., nqo’ñira’a, nqo’nera’a.
ñqo’daxata’,
nqo’goq: le besa,
ñqo’goq, nqo’goqai’, qan-,ñqo’goqsoq, nqo’goxohi,
nqoigoxoi’/ -xe’. ¡yqo’goqai’/ yqo’goqoi’/
yqo’goqe’!;¡bésame!. ñqo’goxe’; les beso. (c qo’goq)
nqo’goqotac: le está besando. nqo’goqota’pe; les
está besando.
nqouagaxaintac: está orando, ñ—qatac, n-itac ,
n—tacot; está orando a.., n—teguelec; está orando
por.., n—talec ; está orando por...
nqo’goxata’: se besan entre sí. nqo’goxoỹata’,.
nqouagaxaintacot: está orando a.., qan-, -itacot, sacot. (v nqouagaxainot)
nqo’goxoguit: le besa al que viene, chupa lo que
está extendido hacia él. ñ-,.
nqouagaxaiantalec: está orando por.., qan-, qouagaxaiñitalec/ n-,. (v nqouagaxainlec)
nqo’goxo’e’: le besa, nqo’goqoire’e’,
ñqo’goxosoxo’e’, nqo’goxohi’e’, nqo’goxode’e’.
1 Te 5.26 (c nqo’goq)
nqouagaxainta´guit: viene orando.
nqo’goxe’: le besa.
nqo’neeta: va hacia algo, va cambiando lugar.
nqo’ñiite’, ñqo’naqata, nqo’ñiita, nqo’neete’.
Hch 27.39
(contrastar n qo’neta)
nqo’neetañi: baja.
nqo’ta’ta’: se aman, qar-, rqo’chiita’ta’,.
rqo’chiỹata’; ámense entre sí. (c nqo’ta)
nqo’neetauec: va creciendo, agrandando, ñ-,
nqo’ñi’sa-, ñqo’naqata-, nqo’ñiitauec, nqo’neesauec.
nqo’teu’a: le quiere, le ama. Mrc 3.13
nqo’neetau’a: se acerca a...
nqo’neeta’co’da: se acerca a aquello, ñ-,.
nqo’neeta’oga: se acerca afuera a...
nqo’xon: orina, mea, hace pichí. ñ-, nqo’xoñi’,
ñqo’xonaq, nqo’xoñii, nqo’xone’.
nqo’neeta’ta’: merma, disminuye.
nqo’xonaxat: su orina, nqo’xonaxachii,.
nqouagaxat: su bendición material recibida. nqouagaxachi’, qouagaxat-
nqo’neeta’ta’a:
se
va
acercando
ñqo’naqata’ta’a,. (v nqo’neeta)
nqo’leguesec/nqo’lecsec: cosa teñida, nqo’leguese,
aca; cosa teñida. (v lqo’leguesec)
nqouagoxoric: nos favorece. Ma11.9 (v nqouaguegue)
nqo’neho/nqo’neuo:
se
acerca,
ñqo’naxauo, nqo’ñiiuo, nqo’nero.
nqo’iliñi: lo tiñe (teñir), ñqo’laxañi,. (c qo’lliñi, qo’le)
nqouaguegue: le favorece, le da favor, y-, n-/ rqouaquitegue, qan-, qar-, r-/ qouaguigue, nqouactegue.
nqouagoxoric; nos favorece. nqouaquiríc; me favoreces. nqouaguiic; me favorecen. yqouaca’que; le
doy varios favores o favorezco a varios.
nqouaquira’que, nqouaca’que, qan-, qar-,
nqouaguiha’que, nqouaca’que. Sal45.12
qanqouagueque; les bendicen. qouaquiroxoric;
¡favorézcanos! yqouaquiraxaric; te favorezco.
nqo’na: va a.., se acerca a., nqo’ñita, qan-,
ñqo’naxa, nqo’ñiỹa, nqo’neta. 1jn3.14;Luc2.4
(v nqo’neuo)
nqo’neta: se acerca a la orilla, nqo’ñireta,
ñqo’naxata, nqo’ñiita, nqo’nereta.
nqo’neta nqai’en; lo acerca a la orilla.
(contrastar nqo’neeta)
nqovilca: se da vuelta hacia atrás, mira hacia atrás.
nqo’naxajñi: lo rebaja, lo disminuye, ñqo’naxataxañi,
qo’naxachiñi, nqo’naxatereñi.
nqo’te’ta: le quiere, le ama. Mrc l0.21
nqo’xon: le despierta, nqo’xoñi’, qan-,ñ—aq, n—ii,
n—e’. nqo’xone’; él les despierta,
nqo’neeta’a: se acerca a...
nqo’in: crece, se desarrolla, se cambia, ñ-, n-/
qo’ñi’, ñqo’-inaq, nqo’ñii, nqo’ne’. (c nqo’naxac)
nqo’naxac/ lqo’naxac: su desarrollo, su cambio, ñ-,
nqo’naqqui’, qo’naxac, qan-, nqo’naxaguii,
nqo’naxague’. (v nqo’in.)
nqo’ñi’ña: baja hasta...
nqo’neetashiguim:creceparaarriba.nqo’ñi’sashiguim,.
nqouagaxainteguelec: está orando por...
nqo’nau’a: se acerca a., ñqo’naxau’a,.
nqo’ñishiguim: crece hacia arriba, nqo’ñiri-,
ñqo’naxa-, nqo’ñii-, nqo’ñi’i-.
nqo’naxatetashiguim: lo aumenta, ñ-,.
nqo’chiiua’: se nqo’chiua´; no me quiere, me
desprecia, qan-,. (v nqo’ta)
sí.
nqo’ñiñi: se viene abajo, se deshace, se baja.
nqo’ñishi’ma: se acerca arriba a., nqo’ñirishi’ma,.
nqouagaxainaxaqui/ qouagaxainaxaqui: para oración.
ñi nqouagaxainaxaqui; su templo. nquagaxainaxagui’ i’,.
entre
nqo’ñiichiguiñi: baja. nqo’ñiichiguiñi nqai´en; le
baja. Heb 2.7,9
nqo’naxatec: lo agranda, ensancha, lo mueve hacia
afuera, lo aumenta, ñ-, nqo´naqchirec/ ñqo’naxa-, qan, ñqo’naxataxauec, nqo’naxachiuec, nqo’naqterec.
nqo’naxato: lo acerca, lo traslada adentro, qan-,
nqo’naxachiro, nqo’naxatero.
nqouagaxainqa’: su lugar de oración.
nqouagaxainqachi’, qouagaxainqa.’,.
nqouagaxainqate’; sus varios.
qouagaxainqateripi; muchos.
124
nquepaxachichiguiñi
a..,
nqo’ñiro,
nqo’neuec: aumenta, se agranda, se aleja.
ñqo’naxauec,n-/ qo’ñiiuec, nqo’nerec. Mat9.24
nqo’neuo/ nqo’neho:
nqo’neu’a: se acerca a.. ñ-, nqo’ñira’a, qan-,
ñqo’naxau’a, nqo’ñiu’a, nqo’nera’a. Mat9.28
(v nqo’neuo, nqo’nau’a)
nqo’xonqaipi: los ancianos. (v lqo’xonec)
nqo’ỹoqotaxanaq: un asustador, un fantasma.
(c qo’-ỹoqotaxan)
nqueloldata’: se atienden entre sí, son hospitalarios
uno con otro, ñquelolaxata’, nquelolliỹata’,. lPe 4.9
(v quelola)
nquemaralec: nquemaralec qa’ ladocai; su montaña. (v quemaralec)
nquemategue/ quemategue: se satisface de comida, se llena de comida, se harta de comida, y-,
rquemachitegue, qar-, rquematiigue, quemajtegue.
cá’maq se nquemategue; lo que no satisfece el hambre.
nquepaqataxac: su diicultad sufrida, qan-,.
nquepaxachichiguiñi: le envuelve, leproteje.
125
nquesaxanqataxac
vivimos todavía. (v ñaq, ñaqoqomi’)
nqueuorigui: le rodea.
nigromante. ñi nauego na´ nqui´illipi; el nigromante. (v lqui’i)
ñaqoqomi’: todavía nosotros, ahora nos toca el turno.
ñic, na: la soga. ñaqa; varias. ñiquipi/ ñaqaipi; muchas. ñicoqui’; soguita inita.
nqueuoreta’ta’: planean entre sí, discuten entre sí.
ñqueuoraqata’ta’,.
nqui’ic: su dolor. queda nqui’ic; en señal de dolor.
nqui’ỹaxanatqo: su alimentador, el que le da comida.
ñaqshiguim/ ñaxashiguim: nace una planta.
ñic: senda. (v llic)
ñaqtaxac: crecimiento. (v lañaqtaxac)
ñicsaq: pedorrero, nombre de un gusano.
nque’dese: su nuca [de persona], ñí-, nqui’yishi’i,
que’dese, qan-, nqui’yishii, nque’dese’.
qalagoxouec añi nque’dese; se desnuca.
nqui’ỹaxantec: gordo, bien alimentado. 1 Re 4.23
ñaqtec/ ñaxatec: brota una planta. ñaqterec; brotan varias.
ñicshiguim: (v llicshiguim)
ñaqtetauec: crece.
ñicho’lec: ése pequeño. (v cacho’lee)
ñaqto: crece injertado.
ñicho’lli’: ésa pequeña. (v cacho’qui’)
ñaqtougui/ ñaxatougui: crece dentro de algo. (v ñaxat)
ñicho’qui’: ése pequeño. (v cacho’qui’)
ñaua: los, las. (v caua)
ñauacho’lqa: esos o esas pequeñas. (v cauacho’lqa)
ñigaxasom: puerto. ñigaxasomi’; varios.
ñigaxasomipi; muchos. (c llic)
ñauaje’e/ ñauase’e: (v caje’e)
ñiga’ỹo’: ése o ésa es. (v caga’ỹo’)
ñauajo: esos o ésas. (v cajo)
ñigo: (v lligo)
nquesaxanqataxac: su esforzarse, su esfuerzo, ñ -,.
nque’e: (v lque’e)
nquipijlec: lo aprovecha, nquipichirelec, ñquipitaxalec, nquipichilec, nquipiterelec. Ga1 5.13
(v nquipijlec)
nquipit: aprovecha la oportunidad, se apresura.
nquipichi’, ñquipitaq, nquipichii, nquipite’. 1Sa25.34
(c nquipijlec)
nueevolqai’: nueve.
Ññ
ña/ ñaq:
ñaachi, so: el arroyo.
ñaaqaipioqui’: los niños. ñaaqolqai’; varios niños.
ñicyaxac: (v llicyaxac)
nquipitaugui: entra oportunamente.
ñaaraic: ralo. hualoq ñaaraic; ralos los capullos con
algodón. ñaarai; rala. ñaaraỹo’lli’; rala.
nquipitaxanec: le busca salida para otro, le busca
oportunidad, n—ñirec, qan-, ñ—axauec, n-ñiuec, n~dec.
ñaauapec: antiguo, viejo. ñaaua’pe; varios.
ñaauapec lataxa; vino añejo. (c ñaaue)
ñauanaqta’/-axata’: nos vemos. (v nauane’e’)
ñigo’: ¡déjeme tranquilo!, ¡déjenme tranquilo!.
ñauase’e: aquellos, aquellas. (v case’e)
ñigo’: ¿qué pasa?.
nquipita’pegue’: aprovecha la oportunidad,
ñ-, nquipichira’-, qan-, ñ—aqa’-, nquipichiỹa’ pegue’, n—era’-.
ñaaue: viejo. ñaaue ñilere; mi libro viejo. (contrastar ñaue, naue)
ñauataxare’: esos, ésas. (v cataxare’)
ñiguec: (v lliguec)
ñaaxa: el tiempo de madurez o de fruta, verano, el
año. ñaxari; varios años. ñaxaripi; muchos años.
(c llaaxa, niñaaxa)
ñauá’maq: (v cauá’maq)
ñaua’maxare: (v caua’maxare)
ñigui: le reemplaza, se transforma en algo, se convierte en algo, está en algo, signiica. aỹim ñigui
qami’; yo te reemplazo. qomi’ ñiguilo qamiri; les
reemplazamos a ustedes. ñigui ca lelauaxa; que merece la muerte. ‘ue ca ñigui da ỹo’ueenatec; hay
valor en mi trabajo [recibiré recompensa]. ñigui
nqai’en; lo convierte o lo transforma en algo. qaica
ca ñigui; sin resultado, sin valor. ‘ue ca ñigui; tiene
resultado, tiene valor, tiene éxito.
nquipitec: busca oportunidad, toma o aprovecha la
oportunidad, nquipichirec, ñquipitaxauec, nquipichiuec, nquipiterec.
nquipiteho/ nquipiteuo: aprovecha para entrar, nquipitero
nquipiteta’pegue’: se ocupa o se preocupa en algo.
qan-, ñquipitqata’pegue’, nquipichita’pegue’,
nquipitesa’pegue’. (v nquipita’pegue’)
ñalliripi: mis muchos hombres. (v nale)
ñaua’que: todos ellos o ellas, ambos de los dos.
(v caua’que)
ñanacpegue’: (v nacpegue’, nanac)
ñaxa: ¡espera!, ¡un momentito!.
ñanaguinaqpegue’: (v nacpegue’, nanac)
ñaxajlec: brota en tal lugar, crece en tal parte.
ñañaxataxalec, nañaxachiilec, ñaxaterelec. (c ñaxatalec)
ñanaguinqachigui: venimos entre... Jos 24.17
nquiỹo: se lava, se puriica, ñ-, nquiỹo’e’, nquiỹoq,
nquiỹohi, nquiỹo’. (v quiỹo)
ñanaquetalec: vengo haciéndolo.
nqaiỹogoñi: lo limpia.
nquiỹogui: se lava en., qan-,.
ñaq/ ña: continúa, todavía, aún.
ña, ñaqa, ñaqa’, ñaqai’.
nquiỹoota: se lava.
ñaqa/ ñaq:
nquiỹoqqui/ nquiỹoxoqui: su palangana.
nquiỹoxoqui’i’, quiỹoxoqui, qan-,
nquiỹoxoguii, nquiỹoxoqui’.
ñaqa: varias sogas. (v ñic)
ñanaquetaugui: vengo en...
ñaqai: continúa. (v ñaq)
ñaxari: varios años o madureces o veranos. (v ñaaxa)
ñiguit: ñiguit nqai’en; a cambio de.., sañiguit,
sanaxaguit, ỹanchiguit. (c ñi’chiguit)
ñaxashiguim/ñaxajshiguim/ ñaqshiguim: nace una
planta, ñaxachishiguim.
ñiichigui: adentro de.., por medio de.., ñiichirigui.
2 Pe 2.20 (c viichigui)
ñaxat: crece, germina, brota. ñaxate’; ellos.
(c nañaxatetaugui)
ñiichiguiñigui: está en el medio, shinchiguiñigui,
senqa-, ñiichiriñigui. (v viichiriguiñigui)
ñaxatalec: brota o crece en tal lugar, ñañaxataqalec,
nañaxachiỹalec,. (v ñaxat, ñaxajlec)
ñiichi’ñi: está en tal lugar, ñiichiri’ñi, senqachi’ñi,
ñiichi’ñi, ñiichiri’ñi. (c viichi’ñi)
ñaxajshiguim/ ñaxashiguim:
ñaqaina: todavía ahora.
ñaxata’a: brota o crece del árbol como rama.
ñaxata’alo nqai’ne’ qomi’; hizo que nosotros
crezcamos de él. Efe 2.10
nquiỹoxoc: su lavamiento que recibe, nquiỹoxoqui’,
quiỹoxoc, qan-, nquiỹoxoguii, nquiỹoxogue’.
ñaqaiñi: todavía él.
ñaxatec: brota, ñaxatrec.
ñaqaiso: todavía eso.
nquiỹoxoqui: su palangana. nquiỹoxoquiripi; muchas.
ñaqaiyiita/ qaiyita: igual.
nquiỹoxot: con que se lava.
ñaqañi: todavía ella.
ñaxatougui/ ñaqtougui: crece entre un grupo.
ña’aachic; ¡gracias!, mi agradecimiento o contentamiento. (v na’aachic)
nquiỹoxoua: su compañero en ser lavado, ñ-,
nquiỹoxoua’e’, qan-, nquiỹoxouari, nquiỹoxoua’.
nquiỹoxoua’; mis varios compañeros.
nquiỹoxouachi’; tus varios compañeros en ser lavado.
ñaqaqami’: todavía usted, ahora te toca el turno.
ñaqaqamiri; todavía ustedes. (v ñaq)
nquiỹouec: sale para lavarse, ñ-, nquiỹoiuec,
nquiỹoorec. nquiỹo’irec; debes lavar a varios.
nquiỹo’a: lo usa para lavarse, nquiỹo’ita, qan-,
ñquiỹoxa, nquiỹohiỹa, nquiỹota.
nqui’i: un espíritu. na nqui’illipi/ nqui’iipi; los muchos espíritus. ñi retaxaỹa’pegue’ na nqui´illipi; el
126
ñijo
ñaqaida: todavía eso.
ñiichi’ñigui: está en el medio de...
ñiigue: lo ponen ustedes. (v ỹanegue)
ñiiñi: pónganse. (v ỹanñi)
ñiisa’ñi; estás aquí. ñiisa’ño’yi; quedarás ahí.
(v neeta’ñi)
ñiiso’ot: estás debajo de algo. (v neeto’ot)
ñiitalec: (v neetalec)
ñá’ogue: todo. (v cá’ogue)
ñiita’ñi: ustedes están aquí. (v neeta’ñi)
ña’pe: mi suerte.
ñiiuaq: ustedes lo cocinan. Deu 14.21 (v ỹanaq)
ñaqaỹim: todavía yo, ahora me toca el turno.
no’m ñaqaỹim; si vivo todavía.
ña’xaỹoqsoqo’/ ñi’xaỹoqsoqo’: mi lugar de
nacimiento. Hch 21.39,22.28
ñii’lola: el castrado, el buey. ‘iñi qolo ñii’lola; ése
es nuestro buey. ñije’e/ñise’e. (v caje’e)
ñaqa’: sigue todavía. (v ñaq)
ña’ỹoqo’ojta’: nos miramos entre nos. (c na’iitecta’)
ñijiñi’sac: le das poca importancia. (v ỹañijintac)
ñaqo/ ñaqa: (v ñaq)
ñi: el, él. ñi ñí’maq...; él es aquel que... (v ca)
ñijñi: gotea, ñichiñi. ñijñi so ỹaxat; caía la lluvia.
ñaqoqom: todavía nosotros. no’m ñaqoqom; si
ñí/ ñi’maxare: él.
ñijo: ése. (v cajo)
127
ñilo’
ñilo’: gusano. so ñilo’; la luciérnaga. ñilote’; varios.
ñiloterípi; muchos.
-oxoua’: nos. noviroxoua’; nos llega. (v novi’)
ñimirra: mi mirra.
-o’: 1. será o va a ser; 2. se dice que era o sucedió.
ñimlaxanaxai: burbuja [como en la sopa caliente].
(v niñimlaxantecsbiguim)
ñip: busca leña, sañip, ñipi’, sañipaq, ñipii, ñipe’.
ñipecsaq: picotudo.
ñipetac: está buscando leña. (v ñip)
-oxouot: nos. natoxouot; nos ataca. (v natot)
o’chiisau’a: madrugas para entrar. (v o’teetau’a)
o’chitem’: madrugas. (v o’teetam)
o’ic/ho’ic, ca: el águila coronada.
o’lliinchite: (v ỹo’leente)
ñirishiguim: levántate. (v naashiguim)
olliinchitete: lo recuerdas. (v-ỹo’leente’te)
ñise’e: aquel. (v case’e)
o’maañi: se apaga de repente. (c’om)
ñitaq: el cual. (v cataq)
o’naaxaic: adúltero, cambiador de esposa.
ñitaxare’: ése. (v cataxare’)
o’naq: el que vive con los suegros. (c o’naxa)
ñiteco’: póngale. (v ñitegue)
o’nata’: se casan entre si. o’ñiiỹata’,. (v o’neetecta’)
ñitegue: lo pones. (v ỹanegue)
o’naxa, acá: la que vive con los suegros. (c o’naq)
ñitetañi: está goteando. (c ñijñi, niñitetañi, iñitaxajlec)
o’naxañi’: le das en casamiento. (v ỹo’naxan)
ñiuo: ustedes le ponen [como rey]. Deul7.15 (v ỹano)
o’neetecta’: se casan entre sí, están casándose entre
sí. so’naqatecta’, o’ñiitecta’,. Mat24.38 (v ‘on, o’nata’)
ñiỹoxosqalta’: nos cargamos. (c niỹoqoteguelta’)
ñi’chiguit: lo cambia, sañi’chiguit, sanqa’chiguit,
ñi’chiguit, ñiiguit. (c ñiguit)
ñí’maq: el cual. (v cá’maq)
ñi’maxare/ñí: él. (v ca’maxare)
ñi’ragui: le pones en... (v ỹanagui)
ñi’ra’gue: le pones, le colocas, sanqa’gue, ñiiỹa’gue,
ỹanda’gue. Luc2.31 (v ỹana’gue)
o’nelec: se casa sobrepasando al primer esposo o a
la primera esposa, so’nelec, o’ñirelec, qaỹo’nelec,
so’naxalec, o’ñiilec, o’nerelec. (v ‘on)
o’neuguilo: se casa con varias.
o’ñiguit: se casa con.., so’ñiguit, o’ñichiguit, qaro-/
qaỹo’ñiguit, so’naxaguit, o’ñiiguit, o’ñiguita. se so’ñiguit,
sqo ‘ñichiguit, sqo ‘ñiguit, se qaỹo’ñiguit,.(v ‘on)
o’ñi’: te casas. (v’on)
paca’ta/ ỹapaca’ta: lo cruza al otro lado, sapaca’ta,
paquira’ta, paca’ta/ ỹapaca’ta, qaỹapaca’ta,
sapacqa.’ta, paguiỹa’ta, paquera’ta.
spataxasoxoñi, pataxaiñi, pataxariñi. rpataxaiñi;
aplasta a ustedes. ypataxañi; me aplasta.
pacta: lo cruza, sapacta, paquireta, qaỹa-, sapagaxata,.
pataxasoxon: oprime. (v pataq)
pachi: le encanta con canto, spachi, pachi’i’, qaipachi, spachoq, pachii, pachi’. (c pachoxon)
pataxasoxonaxai: opresor.
pachoxon: encanta con canto el pi’xonaq. pachoxoñi’, spachoxonaq, pachoxoñii, pachoxone’. (v pachi)
pagaxalaic: exigente, sobreimpone su voluntad.
(c ipagaqajnalec)
paguec: más. (c ỹapaguec)
paguelec: lo supera, lo sobrepasa, más, muchísimo.
(c napaguelec)
pala’pe: desaparecen varios. (v palac)
paxaguinataxañitaiquet: ustedes deberían estar
enseñando, (v rapaxaguinataxan)
palachiregaxa: la araña.
palachiregaxa lala’; la telaraña.
paraxanaxai: cazador.
pa’aachitem´: pesas menos de lo debido. Dan 5.27
pasaq: tacaño, mezquino.
pa’aalec: está en un puesto, se apodera de algo, está
encima de.., s-, pa’a’irelec, qai-, spa’axalec,
pa’ailec, pa’arelec. se spa’aalec; no estoy en un
puesto. se pa’a’irelec; no estás en un puesto. se
pa’aalec; no está en un puesto. se qaipa’aalec; el
puesto está desocupado.
pataq: lo empuja para allá, spataq, pataqai’, qaipataq, spataqsoq, pataxahi, pataxai’. (c npataq)
ní’ta: ése, ésa. (v cá’ta)
o’teetam: él madruga, so’teetam, o’chitem’, so’taqatam,
o’chiitam, o’teete’m. Mat 20J (c no’teetashiguim)
pataqañi: le aplasta, qai-, pataqarañi.
qarpataqairañi; nos aplastas. qaipataqarañi; son
aplastados. Apo 6.16
o’teetau’a: madruga para entrar en...
so’teetau’a, o’chiisau’a, qaỹo’teetau’a, so’taqatau’a,
o’chiitau’a, o’teesau’a.
pataqatañi: le aplasta, le oprime, qai-,.
ypataqatañi; me oprime. Hchl 0.38 (c pataqañi)
ño’daxaraic/ lo’daxaraic: fragante.
Oo
ocachi: robas. (v rocachi)
ochira’gue: no llegas hasta allí. (v ỹochiỹa’gue)
ole/ hole, ca: cierta clase de águila.
o’teeta’oga: madruga para salir a...
o’ue/ ‘ue: la sal.
o’xaỹot: ustedes se acuestan hacia otro. (v ro’xaỹot)
o’yirauec: lo echas afuera. (v ỹo’daauec)
Pp
paxaguisat, yi: el arrayanal.
paxaquic, ada: la tosca, el arrayán.
o’taxañitañi: ustedes madrugan.
o’teetaxasom: madruga para ir al agua.
paurial, na: el pavo real.
pan, aso: el pan. paañi’; varios panes. paanyipi;
muchos. ñi ỹo’ueetac na pan; el panadero.
ñi’sa’ñi: estás en tal lugar. (v neeta’ñi)
ñosoqa’ahi: nos libramos de varios.
patentaho: qai-,. Hch 2.23 (v pateno)
paxachichiguit: téjelo junto con... (v ipaxat)
o’taxachi’: le impides. (ỹo’taxat)
ñosaqtaxauec: lo deshacemos. (c nosogoñi)
pateno: le cruciica, le clava. spateno; pachiñiro,
qai-, spatenaxauo, pachiñiho, patendo. se spateno;
no le cruciico. se pachiñiro; no le cruciicas.
se pateno; no le cruciica. se qai-; no está cruciicado por alguien.
palac: desaparece, muere, sapalac, pallirac, sapalqac, palliỹac, paledac.
ñi’sauec: estás desnudo. (v neetauec)
ñi’tqañi: esa pequeña. (v ca’tqaica)
patenalec: le cruciica por otro. qaypatenalec; alguien me cruciica por otro.
patentapego: le está clavando. (v pateno)
o’qa’itot: te acuestas hacia otro. (v ro’xaỹot)
ñi’tqaiñi: ese pequeño. (v ca’tqaica)
pataxañigui: lo aprieta abajo adentro.
pal: se borra; desaparece. palé’, sqai/sqa pal; no
desaparece, no se borra.
ñi’riñi: pónete. (v ỹanñi)
ñi’taxare: él. (v ca’taxare)
128
pa’aateta
pataqachigui: lo aprieta adentro, pataqaichirigui,
qai-, spataxasqochigui, pataxaichigui, pataqachiri
gui. Luc 6.38
pataqateguelec: le está acusando, spataqateguelec,
pataqaiseguelec, qai-, spataxasoqoteguelec,
pataxahitegueiec, pataqaseguelec.
pataqategueñi: lo está apretando, lo está airmando.
s-, pataqais-, qai-, spataxasqot-, pataxahit-, pataqas-.
patauc: después. (c paachigui)
pataxagui: lo aprieta en la mano. (c pataq)
pataxaguit: lo aprieta contra algo, s-, pataqaichiguit, qai-, spataxasoxoguit, pataxahiguit, pataxariguit. Deu 15.17
oquii: (v eec)
paachigui: después, al tiempo. (c patauc)
oquii’e: (v ca’e)
paañi’: varios panes. (v pan)
oquire’e: déjalo. (v ca’e)
páare, so: la mariposa.
pataxalec/ ipataxalec: le encarga de algo, lo aprieta
sobre algo, pataqairelec, qai-, spataxasoxolec,
pataxailec, pataxarelec. spataqairaxalec; te encargo de.., pataxailec; me encarga de...
-oxoric: nos. qaỹamatoxoric; nos estiman. (v ỹamata’gue)
pacaco’: ¡cómo no!, ¡claro que sí!, ¡por supuesto!.
pataxañi: le aprieta hacia abajo, le acusa,
pa’aachiguiñi: está bien abajo.
pa’aañi: está abajo.
pa’aashiguim: está arriba.
pa’aatañi: está abajo. (c pa’aañi)
pa’aatashiguim: está arriba. (c pa’aashiguim)
pa’aatauec: está afuera, se queda afuera,pa’aisauec/
pa’a’isauec, spa’aaqatauec, pa’aitauec, pa’aasauec.
pa’aataugui: está adentro, está entre un grupo.
pa’aatauo/ pa’aataho: está adentro. (c pa’aauo)
pa’aata’anquira: está ahí más abajo, pa’aisa’anquira,
spa’anqata’anquira, pa’aita’anquira,
pa’aasa’anquira. Mrc 14.66
pa’aata’gue: está en tal lugar, está orientado hacia.
pa’aisa’gue/pa’a’isa’gue, pa’aita’gue, pa’aasa’gue.
pa’aata’guit: está frente a.., pa’aasa’guit.
pa’aatec: es último, s-, pa’aa’itrec, spaaqatec,
pa’ahitec, pa’aaterec.
pa’aategue: está hacia el...
pa’aateta: liviano, de poco peso, pa’aachite’,
spaatqata, pa’aachita, pa’aatete’. pa’aachitem’; tu
129
pa’aatetquenajo
eres muy liviano.
ustedes. (v pa’e)
pa’aatetquenajo: están más acá los varios.
(v pa’a’tquenajo)
pa’iiñi: hace calor.
peec, yi: nidal. peec la’a’; lugar de nidos, nombre
dado a cierto estero en el sur del Chaco por los mocoví.
pa’i’chiguit: es caliente el viento.
peele, ana: ciervo. (c re’xone’)
pa’aauec: está afuera, sale, pa’a’irec, spa’axauec,
pa’aiuec,.
pa’lotoxoic, na: escorpión, alacrán alargado.
ana pa’lotoxoi late’e; escorpión, alacrán redondo.
peeta’a: le parece que.., pnchira’a, sepeetqa’a,
piichii’a,. (c ipeeteta’a)
pa’aauo: está adentro, entra, interviene, pa’a’iro,
spa’axauo pa’aiuo, pa’aaro.
pa’lotoxoiquipi: muchos.
peguet: plato. (v napeguet)
pa’xanañi: lo pone abajo, s-,. (c pa’aañi)
peloc: lo rastrilla, lo barre.
pa’xanashiguim: lo pone arriba, s-, qai-,.
(c pa’ aashiguim)
pelogoxon: rastrilla, spelogoxonaq,. (c peloc)
pa’a’gue: está allá en tal parte, pa’a’isa’gue,.
pa’a’guit: le está en contra, spa’a’guit, pa’a’ichiguit,.
pa’a’isashiguim: estás arriba.
pa’a´nquira: está allá abajo.
pa’a’ñi: está en tal lugar, pa´a´irí’ñi,.
pa’a’querajo: está más allá. pa’a’querajo caqami’;
está más allá de ti.
pa’a’tegue: está allá en tal parte.
pa’a’tquenajo: está más acá, no último,
está penúltimo,pa’aatetquenajo; están más acá los
varios. lSa 20,21
pa’e: está caliente. ỹaatqajam pae; muy caliente.
pa’euc; bastante caliente. pa’iigui; tibio.
pa’e: está en celo, spale, pa’ii’, spa’ỹaq, pa’ii, pa’ỹe’.
pa’eelec: hace calor sobre una supericie.
pa’eetrec/ npa’eeuec:
pa’euc: bastante caliente.
pa’guen: le contraria, le opone, le es enemigo, le
envidia, qai-,. ypa’guen;me opone, (c npa’guentac)
pa’guenaxan: contraria, se opone, pa’guenaxañii,.
(c pa’guenaxanaxan)
pa’guenaxanaxai, ñi/ añi: envidioso/ -a, contrario/ -a.
pa’guenaxanaxaic: contrario, rebelde.
pa’guenaxanaxaqa; varios contrarios.
pa’guenaxanaxaiquipi; muchos contrarios,
pa’guenaxantac: envidia, está envidiando.
(c pa’guenaxan)
pa’guenaxaua: enemigo. pa’guenaxauaripi; muchos. (v npa’guenaxaua)
pa’guenqa’: lugar de enemistad.
pa’guentac: le odia, pa’guiñisac, spa’guenqatac,
pa’guiñitac, pa’guenta’pe/pa’guensac.
rpa’guiñi’sac; te odia. spa’guiñi’sac; te traiciono.
qarpa’guentac; nos odian. rpa’guiñitac; les odia a
ustedes. ypa’guentac; me odia. ypa’guiñitac; se rebelan ustedes contra mí. (v pa’guen)
pa’guenta’a: le envidia, pa’guiñisa’a, qai-,
spa’guenqata’a, pa’guiñiita´a pa’guensa’a.
Mat 20.15 (c pa’guen, npa’guene’e’)
pa’iichigui: está caliente adentro.
pa’iigui: tibio él, yo, tu. pa’iiguilo; ellos, nosotros,
130
piletec
pa’xanauec: lo pone afuera, qai-,. Hch 9.25
(c pa’aauec)
pa’xanaque: lo pone o coloca adentro, spa’xanaho,
pa’xañirauo, pa’xandauo (c pa’aauo)
pa’xana’gue: lo pone allá, qai-, pa’xanda’gue.
pa’xanta’gue; lo pone allá. (c pa’a’gue)
pa’xana’guit: le pone a la atención de otro.
spa’xana’guit, spa’xanqa’guit,. Hch 20732
pa’xana’ta: lo pone más al fondo, pa’xañira’ta, qai-,
spa’xanqa’ta, pa’xañiỹa’ta, pa’xanda’ta.
pa’xaneto: los pone cerca, qai-,. pa’xanlec; lo pone
encima de.., spa’xañiraxalec; te pongo sobre...
pa’xano’ot: lo pone delante de algo o alguien, s-,
pa’xañiro’ot, qai-, spa’xanqo’ot, pa’xañii’ot,
pa’xando’ot. Deu 30.15
pá’xantaho/ pa’xantauo: lo pone adentro.
pa’xañitaho,. (c pa’aauo)
pa’xantañi: lo pone abajo, pa’xañisañi, qai-,.
ypa’xantañi; me pone abajo. (v pa’xanañi)
pa’xanta’gue: lo pone en tal lugar, spa’xanqata’gue,.
pa’xantec: le pone último, qai-, pa’xanterec.
(c pa’aatec)
pa’ỹaañi: está abajo. spa’ỹaañom; estoy muy abajo.
pa’ỹaauo: está adentro.
pa’ỹata’: están en contra entre sí.
spa’ỹaxata’, pa’aỹata’,.
pa’ỹaxaraic: caliente (el viento),
pa’ỹaxat: lo calienta, pa’ỹaxachi’, qai-,
spa’ỹaxataq, pa’ỹaxachii, pa’ỹaxate’.
pa’ỹa’gue: está en tal parte. (c pa’a’gue)
pa’ỹe, ana: la viuda. pa’ỹec; el viudo. pa’ỹellipi;
muchas viudas.
pa´ỹo’ot: está debajo de...
pe: noche. piri; varias noches. na pe; esta noche
que viene. so pe; anoche, aquella noche. yi pe; de
noche, durante la noche. mashic peu’; habrá sido
que ya es noche. mashic peuc; ya es noche. mashic
pe; ya es noche. quiyi pe; de noche. pe lauel; medianoche. (c squepe)
peloguec: le empuja al lado, lo barre, le suplanta,
spelogoxouec, peloguiiuec,.
pelom: toda la noche.
pem: muy entrada la noche, bien de noche. (c pe)
petaxanaxaic: pleitista. petaxanaxaiquipi; muchos.
(c rapetaxan)
vano. (c pi’it)
pe’teetapigui: lo sopla, lo toca [la lauta].
pi’chiisapigui, qai-, spe’taqatapigui, pi’chiitapigui,
pe’teesapigui. (c lpe’te)
pe’telec: sopla sobre algo, pi’chirelec, qai-,
spe’taxalec, pi’chiilec, pe’terelec. Apo 7.1
(c pe’et, pi’chigui)
pe’telec: lo supone, spe’telec pi’chirelec, qai-,
spe’taxalec, pi’chiilec, pe’terelec. (c pi’it)
pe’teuec: lo echa de un soplo, spe’teuec,.
pe’teugui: lo insula, lo sopla a un grupo, pi’chirigui,
qai-, spe’taxaugui, pi’chihoguí, pe’terogui. se! se/
se/ se
pe’teu’gue: sopla dentro de...
pe’tot: le sopla.
peuaq: bastardo, hijo ¡legítimo!. peua’; varios.
(c npeuaq)
pichisa’a: lo estás pensando. (v ipeteta’a)
peue: yuyo, maleza. peue laue; verduras.
piguiñirelec: lo tapas. (v ipeguenlec)
peuléro: gorrión. añi qo’oole peuléro; el gorrión.
piitaxaua: novio. (c napiitaxaua)
peulo: pueblo. peuloipi; pueblopi.
pijlaxa’: pilagá.
pe’eeta: le siente cariño, se siente contento al verle, le acoge, le da la bienvenida. pi’iite’/pi’i’ta,
spi’ỹaaqata, pi’iita, pe’eete’.
pil: vuelve o regresa allá, sopil, pilli’, sopilaq, pillii,
pile’. pilliraxauot; vuelve a ti. (v rapil)
pe’eetapega: está coniando en., s-, pi’iisapega/
pi’i’sapega, qai-, spi’ỹaaqatapega, pi’iisapega,
pe’eesapega. Flp 3.3 (c pe’eeta)
pe’eeta’a: confía en.., pi’iisa’a,. (c pe’eetapega)
pe’eeta’gue: conia en... (c pe’eeta’a)
piguim: el cielo. piguimsec; del cielo.
pila: vuelve o regresa a.., so-, pillita, qaỹo-, sopilaxa, pilliỹa, pilta. Mat 2.20
pilac: lo repite. sopilqac,.
pilalec: lo repite, vuelve al mismo lugar, va y vuelve.
so-, pilliralec, qayo-, sopilqalec/sopilaxalec,
pilliỹalec, pilesalec/ pileralec.
pe’et: lo sopla, pi’chi’, spe;taq, pi’chii, pe’te’.
(c pi’chigui) (contrastar pi’it)
pilapego: vuelve o regresa adentro. 2Saó.l9 (c pilo)
pe’e’tegue: lo aprovecha, no lo deja desperdiciar, no lo
deja pasar por alto, pi’iitetegue, qai-, spi’yaaqa’tegue,
pi’ii’tegue, pe’eetetegue. (c pe’eeta)
pilau’a: vuelve adentro a...
pe’lac: la achira,
pe’taalec: sopla sobre...
pilauec: vuelve afuera. Mat 20.5 (v pil, pilec)
pilaxaso’ma: vuelve o regresa al agua.
pila’a: vuelve a tal vida, so-, pillira’a, sopilaxau’a,
pilliu’a, pilda’a. 1CO15.34 (c pil)
pe’taxachigui: lo inla, lo hace hincharse.
pe’taxachirigui, qai-, spe’taxataxagui, pe’taxachiguii,
pe’taxachirigui. aná’maq pe’taxachigui na
pan; la levadura.
pila’gue: lo repite.
pe’taxan: sopla, toca instrumento de viento,
pi’taxañii,. (v pe’et)
pilchigui: vuelve en., pillichirigui, qaỹo-, sopilqachigui, pilliichigui, pilchirigui.
pe’taxanlec: toca instrumento de viento sobre la
tierra. s-, qai-,. pe’taxanlecna; toca sobre la tierra.
pilec: vuelve atrás o a lo de antes, sopilaxauec, pilliuec. (c pilauec)
pe’taxanshiguim/ npetaxanshiguim: sopla el viento.
pilegue: vuelve a tal lugar, pillitegue, qaỹo-, piltegue.
pe’taxantalec: toca instrumento mientras...
piletalec: lo repite, vuelve sobre algo, pilesalec.
(c pilalec)
pe’taxantaque: confía en.., cree erróneamente
que.. qai-, pe’taxañitaque,. Lucl9.11
pe’taxantegueri’: confía erróneamente, cree en
pila’guit: vuelve a estar junto a... (c pil)
pila’oga: vuelve a tal lugar afuera. Mat 20.6
(c pile’oga)
piletec: vuelve enseguida sin éxito en lo que quiso
hacer. sopilqatec, pilliitec, pilterec/pileterec.
131
pileu’a
pileu’a: vuelve adentro a.., pilliu’a,. (c pilo)
pile’oga: vuelve allá a tal lugar, piilire’oga, qaỹo-,
sopilaxa’oga, pilli’oga/ pillihe’oga/ pilliu’ga, pilde’oga.
sqo pile’oga; no vuelve allá. Heb 5.12 (c pil)
pile’tegue: vuelve enseguida a.., sopilqa’tegue,.
pile’tot: vuelve sobre sus pasos, se da vuelta para
volver, pillitetot, sopilqa’tot, pillii’tot, piltetot.
Luc 4.30
mento de viento, spi’chigui, pi’chirigui, qaipi’chigui,
spe’taxagui, pi’chiigui, pi’chirigui. Mat 11.17
(c pe’et, pe’teugui)
pi’guiloxolaxat: lo moja, lo humedece.
spi’guiloxolaxataq,.
piltalec: insiste en., so-,. pillitailec; repetidas veces
ustedes me lo hacen.
piltapeu’oga: quiere volver a tal lugar. (v pila’oga)
piltau’a: vuelve a la oicina.
piltaxasom: vuelve al agua.
pilta’: se reúne otra vez, remolinea. (c pil)
qagaxaic: quebrado, fracturado.
qagaxai; quebrada, fracturada.
po’aano’ot: lo deja con.., po’aañiro’ot, qai-,
spo’aanqo’ot, po’aañii’ot, po’aando’ot. Deu 24.10
qague’oga: lo deja de hacer, cesa, para. sa-,.
(c qaguiguit)
po’ira’alo: los recubres.
pogui: se cierra. poguilo; se cierran. (c yapogui)
po’iri’ñigui: lo tapas. (v ỹapo’ñigui)
qaicaatoqui’: el único, qaidaatoqui’, qainaatoqui’,
qaiñiitoqui, qaisootoqui’. qaiyiitoqui’; el único.
(c qacaato’lli’)
pohe/ poue,-na: cuervo con cabeza pelada que lota
en el aire sin aletear.
po’xoic: laco. po’xoi; laca o laco.
qaicacayi: es pobre. qaica ca yí; es pobre.
pi’xonaq: médico, curandero. pi’xonyipi; muchos.
pi’xonaxa; médica, curandera.
pilta: vuelve al otro lado, so-, pillireta, sopilaxata,
pillita, pildeta. Mrc 5.21
po’aana’ñi: lo deja en tal parte, s-,.
pogoño’: a ver si... Mal 3.10
pilot: vuelve debajo de.., so-, pillitot, qaro-/qaỹo-,
sopilqot, pilliỹot, piltot. pilot da la´deenataxanaxac;
se cambia de actitud. Hch 11.10 (c pil)
pilougui: vuelve adentro, lo llena como un perfume
llena una casa, pillirougui, pilliugui,.
pilshi’ma: vuelve arriba a...
qadoxonqui’: tu presa. (v loxonec)
pi’ỹa’gne: se confía en...
pi’guiloxolta: mojado, húmedo, spi’guiloxolqata,.
pi’it: confundido, defraudado, desilusionado, supone. spi’it, pi’chi’, spe’taq, pi’chii, pe’te’. (contrastar pe’et) (c pe’telec)
pilshiguim: vuelve arriba.
po’aanda’ansop. Hch 7.58
po’an: lo deja atrás para recobrarlo después, lo empeña. spo’an, po’aañi’, qaipo’an, spo’aanaq,
po’aañii, po’aane’. spo’aane’; los empeño. po’aañi’;
los empeñas. po’aane’; los empeña. spo’aanaxai’;
los empeñamos. po’aañi’; los empeñáis. po’aane’;
los empeñan. spo’aañiraxauot; lo dejo contigo.
spo’aañiỹaxauot; lo dejo con ustedes. spo’aano’ot;
lo dejo con él. spo’aano’oto; lo dejo con ellos.
spo’aanqairaxauot; lo dejamos contigo.
spo’aanqaỹaxauot; lo dejamos con ustedes.
spo’aanqo’ot/ -o; lo dejamos con él/ ellos.
po’aañiraỹot; déjalo conmigo. po’aañiroxouot;
déjalo con nosotros. po’aañiro’ot/ -o; déjalo con él/
ellos. po’aano’ot aỹim; lo deja conmigo.
po’aanaỹot; lo deja conmigo. po’aanoxouot; lo
deja con nosotros. po’aañiraxauot; lo deja contigo,
po’aañiỹaxauot; lo deja con ustedes.
pi’guiloxolchigui: mojado, húmedo.
pi’guiloxolchiguilo; varios mojados.
pilo: vuelve o regresa allá adentro, so-, pilliro,
sopilaxauo, pilliuo/ pilliho, pilero/ pildo. se sopilo;
no vuelvo adentro. sqo pilliro; no vuelves a dentro.
sqo pilo; no vuelve. (c pil)
pilri’: vuelve cerca, pilliriri’,..
pi’naqaipi: muchos huesos. (v lpi’nec)
pi’xonaxa, aso: la calandria. (c pi’xonaq)
pi’ỹa’a: le tiene fe, confía en., spi’ỹa’a, pi’i’ra’a/
pi’ira’a, qai=, spi’ỹaaqa’a, pi’iỹa’a, pe’era’a.
pi’iro’o´; conie en...
pojlec: está tapado. (c polec, ỹapolec)
polec: está tapado, cubierto.
polec nqai’en; lo tapa. polgoto.
pollo’: gato onza.
qagreta, ana: la oveja. qagretaipi; muchas.
qagreta loua’; cordero, carnero.
qagreta neuec: guazuncho, literalmente llamado
oveja silvestre.
qaguec: roto, quebrado. (c qac)
qaguiguit: cesa, para, qaguiguita. (c qague’oga)
qaica: nada, no hay, no existe (cosa masculina).
¿qaico’?; ¿será que no hay?. qaica ma’; nunca. qaica
ca yí/ qaicacayi; es pobre. (c sqaica, qaca)
qaicaata/ chaqaicaata: él sólo, qaidaata, qainaata,
qaiñiita, qaisoota. qaiyiita; él sólo, qacaata, qadaata,
qanaata, qañiita, qasoota. qayiita; ella sola. (v ca)
qaicaatam: él está muy solo.
qaicagui: no hay nada adentro, está vacío.
Qq
qac: se quiebra un palo o árbol. saqac,-qagui’. saqagaq, qaguii, qague’.
qac lco’oxoc; se termina su fecundez.
qaican: ninguno, nadie jamás.
ñí’maq qaican iuana; el cual ninguno vio. qaican
ỹapalaxat; ninguno lo borra. Co11.15 (c qaica, sqaican)
qaicanqai/ qaica nqai: qaicanqai shingue/ qaica
nqaishingue/ qaica nqai shingue; no me hace nada.
qaicanqai ‘negué; no le hace nada. qaicanqai
‘ñiitegue; no te hace nada. qaicanqai ‘nejem; no
hay igual. qaicanqai ‘ñiite’m; no tienes igual. (qaico’ nqai’ nejem; no hay igual) (v nqai, ‘negué, sqacanqai)
piita’gue: va volviendo a.., pillita’gue,.
pootagui: está tapada o cerrada la puerta.
pootaguilo; están cerradas. (c ỹapogui ỹapootagui)
pilta’oga: vuelve vez tras vez a tal lugar. (v pila’oga)
pootalec: lo cubre como armadura. Apo 9.9
pilte’uegue: vuelve directo por tal camino.
pootau’a: cerrado dentro de un círculo.
pllligui: vuelve en...
pilliguit: vuelve a (su marido), so-,. 1 CO 7.11
poqo, ana: brasas, tizón, carbón. aca raqataxai
poqo; chispa. poqoipi; muchas brasas. (v lpoqo)
pilliraxauot: vuelve a tí. (v pil)
poqoic, da: la ortiga.
pillitetegue: vuelva por tal camino. (v pilegue)
potogola: lo desgrana, spotogolaq,. (c potogolaxan)
pilti’ñi: vuelve abajo.
potogolaxan: desgrana, spotogolaxanaq,. (c potogola)
piñai, ana: langosta que vuela y come. piñaipi;
muchas. (c qai’tec)
poue/ pohe: buitre.
qaca’guit: se interrumpe. qaca’guit nqai’en; lo interrumpe. (v qac)
poxoỹaqchira’gue: lo rajas. (v ỹapoxoỹaqta’gue)
qachaalaxahi’: tus hijos. (v llaalec)
pioq, ñi/ añi: perro o perra. pioqoqui’; perrito.
pioqo’lli’; perrita. pioqripi; muchos perros.
poxoỹaxai: roto.
qachaalli’i’: tu hija. (v llaale)
poyicnataxan: se despide.
piri: noches. (v pe)
qachaqtaqqui’: tu crecimiento. (v llaqtaxac)
qaicanqai’negue: no tiene poder, no puede hacer
nada. qaicanqai shingue; yo no puedo hacer nada.
poyiguin: le avisa de su viaje, se despide de., s-,
poyiguiñi’, qai-, spoyiguinaq, poyiguiñii, poyiguine’.
se/ se/ se/ se spoyiguine’; me despido de ellos.
qachilli’, na: espejismo.
qaicaua: no hay los varios. (v qaica)
qachita: le dices de antemano. (v qata)
qaicauate’: solamente los varios. (v qaicaata)
qadaata/ chaqadaata: ella sola. qadaato’ui’; la única. (v qacaata)
qaicchiriguit: lo haces parar. (v ỹaqaicchiguit)
pit: la sanguijuela, la polilla. yi pit; la lombriz de tierra.
pit: sonríe, pichi’, sipitaq, pichii, pite’.
pitetari’: está sonriendo. (c pit)
piyiloxoloxo, ana: rana en general.
pi’chigui: lo sopla, lo inla, lo insula, toca instru-
132
qaicoñishiguim
po’aanalec: lo deja encargado de.., po’aañiralec,
qai-, spo’aanqalec, po’aañiỹalec, po’aandalec.
po’aana’ansop: lo deja bajo el cuidado de...
po’aañira’ansop, spo’aanqa’ansop, po’aañiỹa’ansop,
qaca: no hay (cosa femenina). (c qaica)
qacaata/ chaqacaata: ella sola, qadaata, qanaata,
qañiita, qasoota. qayiita; ella sola. qacaato’lli’,
qadaato’lli’, qanaato’lli’, etc; la única. (c aca)
(v qaicaata)
qacaato´lli’: la única. qadaato’lli’, qanaatolli’,
qañiito’lli’, qasooto’lli’. qayiito’lli’; la única.
(c qaicaatoqui’)
qacanqui’: tu colchoneta. (v lacanec)
qaicanqaida/sqaicanqaida:
qaicanqaiyi/ qaica nqai yí/ sqaica yí: es pobre. qaica; no hay. yí; riqueza.
qaicanỹapaguec: de igual manera, no hay diferencia. qaica; no hay. ỹapaguec; diferencia o más.
(c ỹapaguec)
qaicanqaida/ nqaida/ sqaicanqaida: está bien, no
hay nada mal.
qadami’: tu plata. ( v lam)
qaicoñichishiguini: se los ahorca. Est 9.14
(v qaicoñishiguim)
qadeenaxachi’: tu nombre. (v leenaxat)
qaicoñishiguim: se le ahorca. Gen 40.22
133
qaicoñishi’megue
qaicoñishi’megue: se le ahorca en... Est 5.14
qaichaxaic/ qaichaxauec: está amputado. Apo20.4
(v ichaxauec).
qaidaata: él solo. qaidaatam; está muy solo.
qaidaatoqui’; el único. (v qaicaata)
qaigaxanqachaqaic: pretensioso, delicado.
qaigueme: recién, apenas, un poco mejor.
qaiguemo’: cuando recién.
qailligueme’/ sqailligueme’: no tanto, no mucho,
poco, tot qaiiligueme’; ya no tanto.
qainaata: él sólo, qainaatoqui’; el único.
qalacqo’tegue: se tumba hacia.
qalachi, ana: el granizo, las piedras, la cebolla.
qalachi: se qalachi; son fáciles los varios, (v qalaq)
qalagoxouec: se recalca, se disloca, sale de su lugar,
se descoyunta, qalagoxorec.
qalam: le toca el turno, a su vez. lme, ca’ qalam qami’;
después te toca el turno. lme, ca’ qalam añi na’aasa;
después le toca a la menora. lme, ca’ qalame’ qamiri;
después les toca a ustedes. Hch24.27 (v qoqomi’).
qalan: le estorba, le fastidia, se qalan; fácilmente.
qainauate’: ellos solos.
qalanac: se qalanac; fácilmente, s-, qalañirac, qai-/
qaỹa-, qalañiỹac,. qaica ca qalanac; todo lo puede,
todopoderoso, qaica ca qaỹaqalanac; nada es imposible, qaiqalanac queca norec; resiste al fuego.
1C03.14.
qaiñiita: él sólo, qaiñiitoqui’; el único, (v qaicaata)
qaisauate’: ellos solos, qaisauatem’; muy solos ellos.
qainaatam: el único, (v qaicaata).
qainaquita/ chaqainaquitai: recién.
qami’: usted, vos, tú. qami’o’; usted antes era tal y
tal. (v aỹim).
qarca’laxachirec: ¡sálvanos!. (v nca’laxatec).
qami’: hola, (palabra de la mujer chaqueña y la
santafecina), la’; hola, (palabra de los hombres).
qarcopatoxonlec: queman algo encima de.
qamqai’: apúrate, qamaxahi; apúrense, (c raqamqai’).
qanaata: ella sola. qanaato’lli’; la única, (c qacaata).
qananacpegue’: (v nacpegue’).
qanelamaqtauec: lo están errando. Gen43.12.
qanoqe’: tu comida. (v loq).
qanoxohi: la comida de ustedes. (v loq).
qañaxalachi’i’: tu animal de montura.
qañaxalachichi’; tus varios
qarcoñiichirishiguim: te cuelgan.
qare-: nos. qareque’maqachit; nos hiere.
qarelachire’oga: mándenos afuera a. (v ila’).
qarelliviñi: nos morimos todos.
qarenaqairiñigui: estás tirado adentro de. (v inaq).
qarenotaxanaxanec: le rebajan, le humillan.
qareuaqui’chiguit: se reconcilian con. 2Co5.19.
qarillipegue: mama de. (v llip).
qarishile: nuestras manchas.
qañic, ana: planta aquática de hojas anchas.
qaro’chi: tenemos miedo. (v no’chi).
qañiita: ella sola, qañiito’lli’; la única, (c qacaata).
qaro’xaỹot: alguien se acuesta hacia otro. (v ro’xaỹot).
qalanalec: se qalanalec; lo puede, qalañiralec.
qapiaachi’: tu zapato, (v lapia’).
qasoota: ella sola, qasooto’lli’; la única, (c qacaata).
qalana’a: le es difícil, le es imposible. se qalana’a; le
es fácil, se sqalana’a, se qalañira’a, se qalana’a, se
qaiqalana’a, se sqalanqa’a, se qalañiỹa’a, se qalanda’a.
qapichi’: tu abuelo. (v lapi’).
qashiiqui’: tu cara. (v lashic).
qaqamiri: les toca a ustedes el turno, (v qoqomi’).
qalaneguelec: ‘ue ca qalaneguelec; tiene problema
o diicultad.
qaqamitam: ustedes solos, qaqamita; ustedes solos.
qashilec: brilla, resplandece, destella, sqashilec,
qashilqui’, qomi’ qashilgue’.
qalantac: tiene diicultades, sqalanqatac. 2Co4.8.
qashilgaxaraic: muy brillante.
qalantapega: le es difícil, le imposibilita, le impide,
le refrena, s-, qalañisapega, sqalanqa, qalañitapega,
qalansapega. ¿Negué’ ca qalañisapega?
¿Qué te impide? Hchl5.20;22.16 (c qalan).
qaqami’: te toca a ti el turno, ¿qaqami’?; ¿te toca a
ti?. Hua’, qaỹim; sí, me toca a mí. (v qoqomi’).
qaqare, na: el carancho, la más chica de las águilas.
qaiyi: a in de que, para qué, con el propósito de
qué, que sea que, qaiyi ‘ue ca naỹaac; qué haya
alegría.
qalaq: difícil, se qalaq; fácil, se qalachi; fáciles los
varios.
qaralamaxalec: nos dedicamos a. (v ỹalamaxalec).
qata: le dice de antemano, le aconseja, saqata, qachita.
qaraqata/ qaỹaqata, saqataxa, qachiỹa, qajta. qatalo;
les aconseja, saqatalo; les aconsejo, saqachiỹaxaua;
les aconsejo a ustedes. (c qata’ñi).
qaralauajñi: nos aniquila.
qataa’i: tu padre. (v leta’ a).
qalaqaic: difícil, qalaraqa; varios. (c qalaq).
qarapa’am: somos lacos. (v ỹapa’am).
qatagoxoñi/ nqatagoxoñi: guiña.
qaiyi/ chaqaiyi: ¡ah, cierto!
qalaqma’: pero.
qaraqata: está avisado, está aconsejado. (v qata).
qalaraqa: difíciles. (v qalaqaic).
qarashaxantac: nos guía. (v ỹashaxantac).
qatallicshichi’ipi: tus muchos invitados. Dan5.23
(v lalecsec).
qalaxam: pero, sin embargo.
qaratoiquentac: nos gobierna. (v ỹoiquentac).
qala´: ya. ma’saqa’, qala’; cuando todavía no, ya. Mrc 14.3.
qaratoiquiñi’sac: tu nos gobiernas. (v ỹoiquentac).
qalo’e’: tu animal. (v lalo).
qaraualaq: gritamos, (v ỹaualaq).
qallaxaic/ ‘xoỹaxaic: una parcialidad de los mocoví.
qam: pero, sin embargo.
qaraue, acá: nuestra torre para subir.
qaisaullaxateta: está bien pulido o bruñido.
qaisoota: él sólo, qaisootoqui’; el único, qaisootam;
muy solito. Mat 14.23 (v qaicaata).
qaiqoshaxanec: le hacen retirarse.
qaitaxaỹa-’ pegue’: se hablan con.
qaiuanapega: se lo ve. na se qaiuanapega; los
milagros, (v iuan).
qaiyauate’: ellos solos, (v qaiyiita)
qaiyiita: él sólo, qaiyiitoqui’; el único. qaiyauate’;
ellos solos. (v qaicaata).
qaiyijim: igual, sin embargo. Pro24.12 (v qaiyiita).
qaiyita: igual, lo mismo.(c ñaqaiyita).
qai’guaalo: culebra.
qai’im: la cañada, el estero, qai’mi’; varios,
qai’imipi; muchos.
qai’laq: ciego, qai’la’; varios ciegos,
qai’laqaipi/ qai’laripi; muchos ciegos, qai’laxa; ciega.
qai´laxal; varias ciegas, qai’laxallipi; muchas ciegas,
qai’laqo’; habrá sido ciego antes, ya no.
aỹim qai’laq; soy ciego.
aỹim qai’laxa; soy ciega, (v lqai’laxa)
134
qateta’ñigui
qamaxahi: apúrense, (v qamqai’).
qamaxaraic: cumplidor, iel, qainaxarai; cumplidora.
qamaxaraqa; varios, qamaxaraiquipi; muchos.
(v ỹaqarnqata).
qamiá’ogue: todos ustedes, (c cá’ogue).
qaqamite’: sólo tú, usted sólo, (c qaqami’).
qarachilen: nos ordena, (c yachílen).
qaray-: nos. qarayaxañi’sac; déjanos (de molestar).
(v ỹaxantac).
qarayichi’: te escapas de algo. (v ỹit).
qarayoqchiriñi: ¡escóndannos ustedes!. (v ỹoxojñi).
qara’ac: nuestro esclavo. (v la’ac).
qara’laaque: 2Co11.14 (v la’laaque).
qai’laqachit: le hace ciego.
qamia’que: todos ustedes varios, ambos de ustedes
dos. Esq 16.45 (c qamiá’ogue).
qai’neeta: también, qai’neete’; también los varios.
Mat27.44.
qamii/ qamiri: ustedes, vosotros, qamiho’; ustedes
antes eran así y así. (v aỹim).
qara’xaỹa: se lo oye, se oye de él. Mat22.33 (v ‘xaỹa).
qai’pe,ana: el hacha, qai’pel; varias, qai’pillipi; muchas.
qamirá’ogue: usted del todo, (v cá’ogue).
2Co12.4 (v ‘xaỹa).
qai’tec: langostas que casi no vuelan, (c piñai).
qamiri/ qamii: ustedes, vosotros, (v aỹim)
qara’xaỹaque: (v ‘xaỹaque).
qara’la’a: 2Co11.l5 (v la’la’a).
qara’xaỹapega: se qara’xaỹapega; nunca se oye eso.
qashilegaxaic: brillante.
qashilqueta’a: está brillando.
qatañiguit: halcón, milano, qatañiguit lodegaxat;
gavilán. Deu14.13,15.
qata’a: va anticipadamente a. va adelante a.
qata’gue: sale al encuentro de otro, saqata’gue,
qachira’gue, qaỹaqata’gue, saqatqa’gue, qachiỹa’gue,
qatera’gue.
qata’guit: le sale al encuentro.saqata’guit,qachira’guit,
qaỹaqata’guit, saqatqa’guit, qachiỹa’guit,qatera’guit.
se/ sqa/ sqa/ se qataiguit; me viene al encuentro.
qata’ñi: anticipadamente (c qata).
qatel: lo hornea, qachilli’, qaiqatel, sqatelaq, qachillii,
qatele’. Mat6.30 (contrastar qachilli’ espejismo)
qatetapega: le aconseja, le advierte, sa-,
saqatqatapega, qatesapega. (v qata).
qateta’guit: le está saliendo al
qachisa’guit, qatesa’guit. (v qata’guit).
encuentro,
qateta’ñigui: le está saliendo al encuentro en tal
camino.
135
qateteguelec
qateteguelec: aconseja acerca de.
qate’ta: le encarga mucho, le aconseja mucho.
qachiteta, qáỹa-, saqatqa’ta, qachii’ta, qateteta.
qatollaxaic: casi ciego.
qatoohi’: tu ropa. (v loho).
qatooỹaqui’: tu ropa. (v looỹac).
qatta: cierta palmera, qattal; varias, qattasat;
abundancia.
qaua: da pasos, camina, sqaua, qauai’, sqauaq,
qauahi, qaua’. qauahi’; dan pasos. 2Sa6.13.
qauaata: va caminando. (v qaua).
qauaateguelec: camina encima de, vez tras vez.
(v qaua).
qauaategueri’: va caminando, sqauaategueri’,
qaua’isegueri’, qauaategueri’, sqauaaqategueri’,
qauahitegueri’, qauaasegueri’. (c qaua).
qauate’era: camina ciegamente.
qauaxantegueri’: le hace caminar, sqauaxanqategueri’,
qauaxañitegueri’.
qarqauaxantegueri’: nos hace caminar. 2Co5.2.
qa’viỹahic; ustedes me atormentan, qa’virahic; él
me atormenta, qa’viỹa’que; les atormenta.
Mrc5.7;Hch7.52 (v lqa’viic).
qoma’que: yo y tú, yo y él, nosotros dos, ambos de
qo-: nuestro, qoue; nuestro cabello, (v laue).
qomigoxonaq: pájaro carpintero.
qaỹimeta: sólo yo, ningún otro, qaỹimetam; yo estoy
muy solo, (c chaqaỹim).
qoch-: nuestro, qochaalec; nuestro hijo, (v llaalec).
qomi’: nosotros, qomo’; nosotros antes eramos tal y
qochiguit: se une a otro [como entre huesos].
tal. (v aỹim).
qaỹaqajlec: se aconseja sobre.
qochi’chiguit: lo agrega, soqotqa’chiguit.
qonoq: nuestra comida. (v loq).
qaỹo’daxat: se qaỹo’daxat; le molestan, (v lo’daxat).
qod-: nuestro, qodap; nuestra boca.
qoñaalec: amarillento.
qa’: la piedra, la roca. qari; varias, qaripi/qa’ipi;
muchas, qa’oqui’; piedrita. qariolqai’; varias
pequeñas, aso qa’ ladocai; la montaña. (c naqa’).
qodeenaxat: nuestro nombre. (v leenaxat) .
qoñi: amarillo.
qogo, aso: tábano.
qa’: de repente, ya, acaso, así que, co’na’ no’uen,
qa’ hueetaugui; y cuando se dio cuenta, de repente
estaba en tal lugar, ¿qa’ ỹim quet judío le’ec?;
¿acaso soy judío?.
qohichiñí: se anotan. (v ỹiriñi).
qoñicqojlec: se cae de cabeza, se tumba de cabeza,
sqoñigoxosqojlec, qoñigoxohijlec, qoñicqoterelec/
qoñicqojlgoto.
qaỹauotaque: sqaica ca qaỹauotaque;
inesperadamente, (c ỹahotaque).
qaỹim: me toca a mí el turno. Ime, ca’qaỹim; después
me toca a mí.( qoqomi’, qaqami’).
qa’aalaq: aguará guazú.
qa’aalegue: le abraza. sqa’aalegue,_qa’aallitegue, qai-,
sqa’aalaxague, qa’aalligue,qa’aaltegue. sqa’aaleguelo;
abrazo a varios.
qa’aal-lec: abraza al acostado.
qa’aalougui: lo junta en los brazos, qa’allirougui, qai, sqa’aalaxaugui, qa’aalliugui, qa’aaldougui.- se/ se/
se/ s.
qohiit/qohit: se escapa, aỹim qohiit queso; me
escapé de aquél, qaica ca qohit; es inevitable, (c ỹit).
nosotros. Jua 17.11;2 Co12.18.
qoñi’: una clase de miel, qoñi’ lauoic; abeja de
qohinac: se lo dice. (v ‘naac).
qoñi’la´la.
qohinaiquen: (v ‘naiquen).
qoñi’gue, so: el arco iris.
qohinapega: (v ‘enapega).
qoñooxoi: cierta clase de cacto que produce una tintura
qohine’tegue/ qohi’ntegue: se le hacen, se lo hace
así. qohine’teguelo; se les hacen, qohiñichic; se me
hacen, qohiñiteraxaric; te hacen, qohinetoxoric;
nos hacen, qohiñiitaxaric; les hacen a ustedes.
(v ‘ne’tegue)
amarilla, qoñooxoic; amarillo.
qoñoxoraic: rubio.
qohiñisaxaric: (v ‘neeta)
qopaaqachit: le hace tener hambre, le hace ayunar.
qopaaqachichi’, qai-, sqopaaqachitaq,qopaaqachichii,
qopaaqachite’.
qoíriñiteraxaric: (v ‘neeta)
qopaaxaic: hambriento, qopaaxaiquipi; muchos,
qohit/ qohiit:
qohitauec: (v ỹitauec).
qopat: tiene hambre, yqopat, rqopachi’, qar-, rqopachii, qopate’. (c lqopaaxa).
qohi’ntegue/ qohine’tegue:
qopia’: nuestro pies. (v lapia’).
qoi: ¡ay!. ¡qoi,’om!; ¡ay, que frío!.
qopi’: te golpeaste. (v roqopi).
qa’chica: ¿cómo puede ser...?, sin embargo,
qoinaxanaxaic: pescador, qoinaxanaxaqa; varios,
(c ỹoqoin)
qoqometa: nosotros solos, qoqometam; nosotros
muy solos, (v qoqomi´).
qa’ñic, ada: el palo borracho.
qol, ana: las algas.
qolaq: nos vamos. (v eec).
qayiricshi’i’: tu escrito, (v lerecse).
qa’paxa, añi: porongo grande, ana qa’paxa; la bebida
que se toma con porongo, ya lista para tomar,
(v napiise)
qayiriqui’: tu escrito, (v lerec).
qa’sqai: ¡claro que..!, qa’sqai eec; claro que se fue.
qoqomi’: nos toca a nosotros el turno, qaqamiri; les
toca a ustedes, qaqami’; te toca a ti. qaỹim; me
toca a mi. qalam ñi’maxare; le toca a él. qalam
añi’maxare; le toca a ella, qalame’ ñaua’maxare;
les toca a ellos o ellas.
qaypataxata’: estoy apretado, estoy en aprietos,
qa’uaic: furioso, cruel, despiadado,
qa’uaiqa; varios, qa’uaiquipi; muchos.
qaua’/ sqaua’: con atraso uno o varios, tarda en,
qaullirapeguem: te acorbardas de_ Job4.5.
qauochi’: tu casa, su familia. (v lauo’).
qa’aalo’ot: le toma en los brazos a un bebé, le abraza.
qauootoi’: tus varias casas.
qa’aaltahic: me abraza.
qauori: la casa de ustedes. (v lauo’),
qavi´i tu cabello.(v lauo).
qa’aalta’pegue: le está abrazando.
qay-/qayi: alguien me, qayque’maqachit; alguien me
hiere, qayimaqachin; alguien me alaba, se me alaban.
(c y- ).
qayayit: me escapé de algo, qayayit queso; me
escapé de. (v ỹit).
qayiita: ella sola. qayiito’lli’; la única, (c qacaata)
qaỹaataq/sqaỹaataq: cualquiera, qaỹaataq ca nisha’a;
desea cualquier-cosa. Mrc7.22;14.3;
Roml 1.33;14.6(c ỹaataq).
qaỹaataxagui: tot qaỹaataxagui; indistinto.
(c qaỹaataq).
qaỹaloq/ sqaỹaloq: pronto.
qaỹaloxoguit: pronto en llegar. (c qaỹaloq).
qaỹalqotac/ sqayalqotac: pronto.
qaỹauanapega: se lo ve, se qaỹauanapega; nunca
visto, por eso, milagroso.(c ỹauana).
136
qoshiiguit
qa’aalto’ot: lo tiene en brazos, lo abraza,
qa’aalliso’ot, qai-, sqa’aalqato’ot, qa’aalto’oto
naua laua’; cruza los brazos.
tiránico,
qa’uequeto’: cuando menos, jamás, nunca.
qa’uequeto’ sahotaque quiyim; cuando menos pensé
que.
qa’viita’pegue: le está maltratando.
sqa’viỹaqa’ta’pegue, qa’viita’pegue, qa’viisa’pegue.
(v qa’viỹa’gue).
qa’viỹa’gue: le trata cruelmente, le destruye, s-,
qa’vi’ra’gue/ qa’vira’gue, qai-/ qaỹa-, sqa’viỹaqa’gue,
qa’viiỹa’gue, qa’vira’gue. se/ se/ se qa’vi’rahic; me
atormentas, qa’vi’roxoric; nos atormentas.
qolo: nuestro animal. (v lalo).
qolonqaic: miedoso, temeroso, qolonqaiquipi; muchos.
qoloxoqoq leta’a: ibis. Deu14.16.
qolqai: lo buscamos para traer. (v que).
qoiqatañigui: vamos sobre algo. (v quetañigui).
qollictaxanaxaic: contrario, contradictorio.
qollictaxanaxairípi: muchos.
qom/qomi’: nosotros. llaqo qom; todavía nosotros,
qoqoo: ronca, qoqoi’, sqoqooq, qoqohi, qoqoo’.
qoshaaxaic: retrocesivo, camina para atrás, insecto
que cava hueco en el suelo en forma de embudo,
qoshaa’e: lo deja atrás, s-, qoshi’ra’e, qai-,
sqoshaaqa’e, qoshiỹa’e, qoshiira’a
qoshi: retrocede, va hacia atrás, sqoshi, qoshii’,
qom: persona, gente, ser humano, qomi’; varias
personas, qomyipi/ qonyipi; mucha gente,
sqoshaaq, qoshii, qoshii’.
qom laỹi’, aso: el colectivo, el ómnibus, aso qom laỹi’.
qoshiiguit: le apoya, está a favor de otro, le da la
quiñigui na huaxaỹaq: el barco.
espalda físicamente, qoshi’chiguit, qai-, sqoshaxa-
qomá’ogue: todos nosotros. (c cá’ogue).
guit, qoshiiguit, qoshiichiguit.
137
qoshiilec
qoshiilec: le apoya, le deiende, se le retira, retira
del lugar, s-, qoshi relec,qaiqoshiilec, sqoshaxalec,
qoshiilec, qoshiirelec. sqoshilgoto; les apoyo,
se qoshiilec; él no me apoya, se qoshi’raxalec;
él no te apoya, se qoshihoxolec; él no nos apoya, se qoshiỹaxalec; él no les apoya a ustedes,
sqoshiỹaxalec; le apoyamos. Hch8.33.
qoshiiquiaxaua: el mono, o nuestra semejanza de
cara. (c lashiiquiaxaua).
qoshiitauo: se retira de adentro, qoshiisauo.
qoue, na: nuestro cabello, se qoue; no es cabello.
(contrastar sqoue).
qoỹoqsa’a: ¡qué pena!, ¡qué lástima!. Jua9.30.
qouel: (v lauel).
qoỹorete’tegue: lejos yendo.
qouooto’: nuestras varias casas. (v lauooto’).
qoỹore’talo: están lejos. (v qoỹoqo’ta).
qouora: (v lauora).
qoỹore’teguelo: van unos kilómetros de distancia.
qouo’: nuestra casa. (v lauo’).
qoỹorichi’ñigui: profunda la raíz de la planta.
qovií’e: quédense ahí. seue’e, qovire’e/ ovire’e,
hua’e, seuqa’e, qovii’e, ovire’ena; quédate acá.
Mat26.38 (v hua’e, qoviỹe’e).
qoỹorete’oga: lejos afuera hasta..
qoỹoxa: sqoỹoxa; cerca.
qoshiita’gue: está detrás de él. s-, qoshiisa’gue,
sqoshaaqata’gue, qoshiisa’gue?, qoshiira’gue.
(c qoshiỹa’gue).
qovilli’: nuestros interiores, (v lauel).
qoỹoxoguit: tot qoỹoxoguit; está muy cerca viniendo.
qoỹoxoguita; los varios. (c sqoỹoxoguit).
qovire’e: quédate ahí. (v qovii’e).
qoỹoxoñi: profundo, se qoỹoxoñi; poco profundo.
qoshiita’guit: le apoya.
qoviỹa’e: quédense aquí, qovire’e, qoviỹa’e.
Mrc 14.34 (v hua´e, qovii’e).
qoỹoxouec: tot qoỹoxouec; cerca, pronto, tot
qoỹoxorec; los varios están cerca. (c sqoỹoxouec).
qoy-: nuestro, (v llic, llicyaxac).
qoỹoxouo: tot qoỹoxouo; ya no muy lejos.
qoyi-: se lo hace, (v ca’ ahi, ca’guit, cot,_quepegue’).
qo’en: también (dialecto de SFe).
qoshiiuec: se retira, qoshi-rec.
qoyiga’a: (v queu’a).
qo’goq: le besa, sqo’goq, qo’goxe’. (c nqo’goq).
qoshiu´sec: tiene algo entre dientes.
qoyigougui: pasa por una ciudad, (v queugui).
qo’goqotac: le está besando. (v nqo’goqotac).
qoshiỹaata’: se apoyan entre sí. como espalda a
espalda. (c qoshi).
qoyimaxachigui: lo curva, lo encorva,
sqoyimaxataxagui. (c qoyimigui).
qo’itaxanqachaqaic: codicioso, ambicioso, avaro,
chaqaqa; varios.
qoshiỹa’gue: está atrás, está por detrás, qoshiira’gue.
da qoshiỹa’gue; su trasera, (c qoshiita’gue).
qoyimigui: curvado, jorobado, encorvado.
qo’laaxaic: hilo teñido. (v nqo’lliñi).
qoyinta’ñi: se está aquí, alguien está aquí, (v neeta’ñi).
qot-: nuestro, qotoho; nuestra ropa, (v loho, loiquenatec, looỹac).
qo’laxan: tiñe(teñir), (v nqo’lliñi).
qoyipe: cormorán. Deu 14.17.
qoyiquetañigui: se va sobre algo. (v queetañigui).
qo’le: tintura, anilina, (c raỹami, tooxoi, qoñoxoic,
lqo’laxanaxat).
qoyique’e: se lo deja. (v ca’e).
qo’lliñi: lo tiñe. sqo’laxañi. (c nqo’lliñi).
qoyiuelec: se lo cree. (v huelec).
qo’ñiiuec: salgan. Mat9.24. (v nqo’neuec).
qoỹ: se lo hace. (v ỹal, ỹaan, ỹanagui, ỹoxojñi).
qo’ñirec: salga, salí.
qote: (v nqote).
qoỹoqaque/ sqoỹoqaque: cerca, tot qoỹoqaque; ya
está cerca, ya no está lejos.
qo’ñi’: salí vos. Mat21.21 (v nqo’in).
qotesaq: tuerto, qotesa’; varios, qotesaxa; tuerta.
qotesaxal; varias. Mrc9.47.
qoỹoqochiguiñi: grueso o gruesa la capa.
qoshiiteguelec: le está apoyando, le deiende, s-,
qoshi’seguelec, qai-, sqoshaaqateguelec, qoshiiteguelec,
qoshiiseguelec. (c qoshiilec).
qota’a: el Dios universal, qota’olec; querido Dios
universal, padre universal, qota’olec queso’maxare;
su Dios o el Dios de, so’maxare na ‘naac qota’olqaipi;
los que dicen ser dioses, qota’allipi; muchos dioses,
(c leta’a).
qotesashiguim: se agregan hacia arriba, (v noqojshiguim).
qotooỹac: nuestra ropa o pertenencia. (v looỹac).
qouaca’gue/ nqouaca’gue:
qouagaxainaxaqui: iglesia, qouagaxainaxaqui
caỹim; mi templo donde oran a mí (dice Dios),
(v nqouagaxainaxac).
qoỹoqochi’ña: profundo, lejos abajo.
qoỹoqochi’ñigui: hondo, profundo el pozo.
qoỹoqojlec: lejos, muy distante, qoỹoqojlgoto; muy
distantes.
qoỹoqoshi’ma: lejos arriba.
qo’o, ana: el pájaro, el ave. qo’oipi; muchas aves,
na- ỹa’cac ana qo’o; las aves de rapiña, qo’oole/
qo’oolec; pajarito, qo’oollipi; pajaritos.
qo’oc: lo come todo, lo gasta todo, sqo’oc, qo’qui’,
qai-, sqo’guinaq, qo’guii, qo’gue’. (c qo’queeta).
qo’oollipi: pajaritos, (v qo’o).
qo’oq: se envejece. Luc12.33.
qo’xoic: el viejo, de edad avanzada, qo’xoiqa;
varios, qo’xoiquipi; muchos, qo’xoicoqui’/ qo’xoicolec;
muy anciano, qo’xoi; la vieja, qo’xoiỹo’lli’; muy anciana.
qo’xoỹom: muy viejo. (v qo’xoic).
qo’xoiỹo’lli’: muy anciana. (v qo’xoic).
qo’ỹoqochit: le asusta, s-, qo’ỹoqochichi’, qai-,
sqo’ỹoqochitaq, qo’ỹoqochichii, qo’ỹoqochite’.
qo’ỹoqochitetac; le está asustando o lo hace vez
tras vez. rqo’ỹoqochichii; les asusta a ustedes.
qo’ỹoqotaxan: causa susto, asusta. (v-qo’ỹoqochita,
nqo’ỹoqotaxanaq).
que: lo busca para traer, va a buscarlo para traer,
shique, quite, que, qoyique, qolqai, quihe, quete.
(c eec) que-/ qui-/ ca-/ co-/ c-: de, por, con, en,
acerca de.., a, entre, desde, cada, contra, sobre,
junto a., so Juan chaqaiso so leta’a ná’ogue na
qomyipi/ so Juan chaqaiso so neta’a quená’ogue na
qomyipi; Juan es el padre de toda la gente, ‘eet
quiyi na’a’; huye de la casa, so’maxare qaimen
queso ỹale; aquel fue vendido por el hombre, so’maxare
qaimen caso ‘aalo; aquel fue vendido por la mujer, da
na’qaatec queso’maxare; el mensaje acerca de él.
sa’menaxagui aso lachima so José quesaua leuo’
aso quetaq; pintamos la ropa de José con la sangre
de chivo, ¿negué’ ca coqomi’?; ¿cuál de nosotros?.
¿Nega’ acá caqamiri?; ¿cuál de ustedes mujeres?,
¿negué’ ca´quena qomyipi?; ¿cuál de esta gente?,
rapil queda-piguim; vuelve desde el cielo, louaqnaxanaxac ñi qota’olec quená’maq; el castigo de Dios
sobre aquellos,
quenagui: desde ahora, cuarenta kilos que’óna; cuarenta kilos cada uno. ro’viñirañi quenaua; quédate
junto a estos., ue ñí quena qomyipi; alguno/ uno de
esta gente, caỹim, caqamiri, coqomi’, caqami’. queca, queda, quena, quiñi, queso, quiyi. caca, cada,
cana, cañi, caso, cayi. quecaua, quedaua, quenaua,
quiñaua, quesaua, quiyaua. queca’maxare, queda’maxare,
quena’maxare, quiñi’maxare, queso’maxare, quiyi’maxare.
quecá’ogue, quedá’ogue, quená’ogue, quiñá’ogue,
quesá’ogue, quiyá’ogue. cacá’ogue, cadá’ogue, caná’ogue,
cañá’ogue, casá’ogue, cayá’ogue.
quecajo: (v cajo).
qoỹoqota’a: lejos adentro, caro, qoỹoqota’alo; lejos
los varios.
qo’paq, ada: el árbol, na qo’paq; la leña, madera,
el poste, la tabla, qo’pa’; varios, qo’paripi; muchos,
-yi qo’paqsat; arboleda, ada qo’paqo’lli’; arbusto,
qo’paq lo’o; carpintero, naua qo’parolqai’; unos
palitos de leña.
qoỹoqote’oga: lejos afuera hasta tal lugar. Matl8.8.
qo’paqo’lli’: el arbusto.
quecanchaqaica: en cualquiera. (v canchaqaica).
qoỹoqo’chiguit: lejos el uno sigue al otro, le sigue
de lejos. Mat26.58.
qo’parit: corral de palos a pique. (c qo’paq).
qouaquiric: ¡haceme el favor!. (v nqouaguegue).
quecanchi: cualquiera, en cualquier lugar.
Mat4.23; Mrc 16.20 (vcanchi).
qouaquiroxoric: ¡favorézcanos!.
qoỹoqo’ta: lejos él. (c sqoỹoqo’ta).
qouaquitegue: le favoreces. (v nqouaguegue).
qoỹoqo’tegue: va lejos en distancia. Mrc5.10.
qoỹoqsa’a: apartado, diferente. Hch18.25.
qo’queeta: lo come todo. qai-,. (v qo’oc).
qo’quiichi’ñiguit: lo come todo desde la punta.
(c qo’queeta).
qouagaxanqachaqaic: bondadoso, dadivoso.
qouagaxanqachaqaqa; varios.
qouagaxanqachaqaiquipi; muchos.
qouaguiic: ¡por favor!, ¡háganme el favor!,
(v nqouaguegue).
qouaqui’: por favor, vos. (c qouaquiric, nqouaguegue).
138
quecauá’maq
qoỹoqoshi’megue: alto, so qoỹoqoshi’megue ‘laua;
el cerro, naua qoỹoqoshi’mque ‘lauari; los lugares
altos, las alturas.
qo’paxasat: arboleda, muchos árboles.
quecana’: cuando (cierta ocasión pasada a la cual se
reiere), (v cana’).
quecanchaqa/quecanchaqai: por cualquier.
(v canchaqai).
quecaua: (v que-).
quecauajo:(v cauajo).
quecauá’maq: (v cauá’maq).
139
quccaua’que
quccaua’que: en todos aquellos. (v caua’que).
queca’maxare: (v ca’maxare).
queeta’gue: va a tal lugar, shiqueta’gue, quiis-/
qui’s-, qoyiquet-, qolqat-, quiit-, quees-.
quecá’maq: (v cá’maq).
queeta’guit: le va al encuentro, qui’sa’guit.
queea’ma’: cuando (tiempo futuro), (c quiyima’).
queeta’ñi’: va junto con otro, cae junto con, va a
la muerte o la destrucción con, shiqueta-, quiisa-/
qui’sa-, qoyiqueta-, qolqata-, quiita-, queesa-.
(v eec).
quecá’ogue: (vcá’ogue).
queco’: le habría seguido. quegue + -o’. Luc23.49,
shigueco’; yo le seguiré. (v quegue).
queco’na’/ queco’na’le: en aquel momento pasado,
cuando (pasado). (v co’na’).
queda: (v que-, da).
quedajo: (v que-, dajo).
quedaua: (v que-, daua).
quedauajo: (v que-, dauajo).
quedaua’maxare: (v que-, daua’maxare).
quedá’maq: (v que-, dá’maq).
queda’maxare: (v que-, da’maxare).
quedá’ogue: (v que-, dá’ogue).
quedo’: ca quedo’na’le; y de esa manera. (v que-,
da,-o’).
queesañigui: ellos van sobre algo. (v queetañigui).
queeso/ques: el queso, queesolqai’; varios pequeños.
queeta: va yendo, sigue, continúa, shiqueta, quiite’,
qolqata, quiita, queete’. mesqai queeta ‘neetari’;
no dura, no perdura, (c eec).
queetac: va yendo.
queetagui: va entre gente, recorre los pueblos, va
durante un tiempo, shiquetagui, qoiqatagui, quiitagui,
queesaguir (c queugui).
queetalec: le sigue, es partidario de., shiquetalec,
qui’salec/quiisalec, qoyiquetalec, qolqatalec, quiitalec/
oquiitalec, queesalec.
queetañigui: va por dentro del agua, shiqueta-, qui’sa-,
qoyiqueta-, qolqata-, quiita-, queesa-. (v eec).
queetapeguem: le guarda o le siente rencor, shiqueta-,
qui’sa-, qoyiqueta-, qolqata-, quiita-, queesa-.
(c caapeguem).
queetapegueu’a: le desafía qui’sa-/quiisapegueu’a.
queeta’pegue: sigue un camino. Mrc]5.29;Luc18.36,
queeta’pegúelo; anda por calles. Hch17.5.
queeta’pegueu’a: le está criticando.
queeta’pegue’: le sigue, va junto con. shiqueta’pegue’,
quiis-/qui’s-/oqui’s-, soqolqat-, oquiit-/quiit-, quees-.
ná’maq queeta’pegue’; los seguidores de.
queeta’uegue: va por un camino, sigue cierta enseñanza, shiqueta’uegue, qui’s-/ quiis-, qoyiquet-,
qolqat-, quiit-/ oquiit-, quees-.
queetegue: va directo por tal camino, quiitetegue,
queetetegue.
queetegueyi: pasa por ahí, queetetegueyi.
queeteguejec: habla mal de o le critica, shiqueteguelec,
qui’seguelec, qoyiqueteguelec qolqateguelec, quiiteguelec, queeseguelec.
quejlec: lo sigue bien, va o pasa sobre algo, shiquejlec,
qui’terelec/quiiterelec, qoyiquejlec, qolqajlec, quiijlec,
queeterelec. quejelgoto; pasa sobre varios, quejelco’;
habrá pasado sobre varios, quejlecyi; pasa sobre ese lugar quejlecna; pasa por esta tierra. Apo2.13. (c quelec).
quelec: lo sigue, va encima o sobre algo, se dedica
a, shiguelec, quirelec/qui’relee, qoyiguelec, qolaxalec, quiilec, querelec. totqo quiilec; ya no lo siguen
ustedes, (c eec, quejlec).
quelola: le atiende, le sirve, s-, quelollita, qai-,
squelolaxa, quelolliỹa, quelolta. quelolalo qomi’;
nos atiende, quedolliriua’; me ayudas, quelolliua’;
me ayuda.
quelola’pegue’: le atiende, quelollira-, qai-, squelolqa-,
quelolliỹa-, quelolera-. Luc17.8 (v quelolta’pegue’).
quelolqachaqaic: hospitalario, atento con visitas.
queloltac: está sirviendo o atendiendo, -ta’pe.
queloltapega: lo atiende, quelollisapega.
quelolta’pegue’: lo está atendiendo, squelolta’pegue’,
squelolqata’pegue’. Luc2.49.
quelolta’piguit: le atiende al que llega.
quelolliguit: le atiende, s-, quelollichiguit, qai-,
squelolaxaguit, quelolliiguit, quelolchiguit. Hch27.3.
queetegueñigui: va en medio de.. Esq1.13.
quemaralec. aso: una montaña, la colina, cerro,
quemaralequipi; muchos. (c quemarelec).
queetegueri’: ronda, anda, vaga, recorre.
quemaraxajlec: la forma o amolda (para llevar carga).
queete’uegue: va directo por tal camino, shiquete’uegue,
queetere’uegue.
quemaraxauaic: comilón, glotón. quemaraxauaiquipi;
muchos. (c quema’).
queetougui: va adentro de., (ir), shiquetougui,
quiichirougui/quiiterougui, qoyiquetougui, qolqatougui,
quiitougui/quiichiuguirqueeterougui. (c qoyigougui).
quemara’gue: se harta de., rquemariỹa’gue.
queetou’gue: va por medio de, va detrás de la espalda
de otro, va entre gente, pasa por una puerta,
shique-, quiiterou’gue, qoyiquetou’gue, qolqatou’gue,quii
queeterou’gue. Mat9.20; Mrc5.27;Hchl2.20 (c eec).
quemategue/nquemategue: se harta de, se satisface
de, se llena de comida, yquemategue, rquemachitegue,
qar-, rquemariigue, quemajtegue.
queeto’ot: va por el costado del lago,-alambrado, muro,
camino, shiqueto’ot, quitot/qui’so’ot, qoyiqueto’ot.
qolqato: ot, quiito’ot, queeso’ot. (v eec, cot).
quemarelec, so: llanura alta, tierra de altura, donde no
queda el agua, el opuesto de ca’megue. (c quemaralec).
quema’: se llena el estómago, satisfecho de comida, se
harta, yquema’.rquernaehi’, qar-, rquemarii, quémate’.
(c lquemaraxa).
quen: siempre, cada vez. ‘ue quen..; a-veces., dá’maq
no’ueenataxanaxaco’ quen na; la costumbre siempre
de ellos.
queetapiguiỹa’: me insulta, qoyiqueta-, quiita-.
quegue: lo sigue, shiguegue, oquitegue/ quitegue,.
qoyiguegue, qolaxague, quiigue/oquiigue, quetegue.
(v eec).
queetaugui: va entre gente, shiquet-, quiis-, qoyiquet-,
quiit-, quees-. quectapougui; va entre gente.
queho: va hacia adentro, a la casa, shiqueho, quiro,
qolaxauo, quiiho, quero. Mat8.13;9.7.
quenagui: desde ahora, quenagui chicqochi’ñi; de
ahora en adelante. (c nagui, que-).
queetau’a: va adentro a.
quehocau’a: lo toca, quehoquirau’a, qai-, squehocqau’a,
quehoquiyau’a, quehocrau’a. (c queuoc).
quenajo: (v najo).
queetapigui: va entre gente o en lluvia.
queetau’e’: ya adentro con otro, shiquetau’e’; voy
contigo. Luc22.33 (c eec, queu’a).
queeta’ anto: vestido con, va junto con varios.
(v queeta’ñi’).
140
quesaxan
queho’gue: le persigue por mal o bien, shigo’gue,
quiro’gue, qoyigo’gue, qolaxau’gue, quiiỹou’gue
quero’gue.
quena: que- + na. quena nchaqaina; cualquier cosa.
(v que- ).
quenaq: sarnoso.
quenataq: de aquellos, sqaica ca quenataq ‘auaxaic
ỹalecseripi; ninguno de aquellos mis primeros invitados.
(v nataq, que-).
quenaua: (v naua).
quenauajo: (v nauajo).
quenaua’maxare: (v naua’maxare).
quenaua’que: (v quená’ogue).
quenauá’maq: (v nauá’maq).
quená’ogue: (v ná’ogue).
quena’/ quena’le: cuando, cada vez.
quena’ hueetauguilo qomi’; cuando él estuvo con nosotros. (v co’na’).
quenoxon: mira por todos lados, vigila, observa, s-,
squenoxonaq, quenoxoñii, quenoxone’.
quepaqataxan: impide, deiende, s-, quepaqataxañi’,
qai-, s—aq, que—ii, que—e’.2Co3.14 (c quepaxat).
quepaqataxana: deiende con algo, s-, que-ita, qais~axa, que—iỹa, que—ta.
quepaqataxanlec: le deiende, le protege, s-,
que—irelec, qai-, s—axalec, que—iilec, que—delec.
quepaqataxanteguelec: le está defendiendo, s-, qai-,
quepaqataxanseguelec. (v quepaqataxanlec).
quepaqchiguit/ quepaxachignit: le ataja, le cierra el
paso, (c quepaxata’guit).
quepaxale, ana: la tina, enfermedad parasítica de la
piel.
quepaxat: lo impide, lo refrena, lo ataja. s-,
quepaxachi’, qai-, s—aq, que—ii, quepaxate /aqt-.
yquepaxat; me impide, yquepaxachi’; me impides.
qarquepaxat; nos impide, squepaxate’; les impido.
(c quepaqataxan).
quepaxata’guit: le resiste.
quepaxatetac: le está impidiendo, quepaqchi’sac,.
yquepaxatetac; me está impidiendo, yquepaxachitac;
me están impidiendo ustedes.
quepaxateta’guit: le está resistiendo.
quepaxatesa’guit: (c quepaqachiguit).
quepaxateta’piguit: le está atajando, impidiendo su
avance, quepaqchisa’piguit,quepaqchita’piguit,.
(c quepaqchiguit).
quepegue’: va hasta.. shicpegue shipegue’,
quirepegue’, qoyicpegue’, qolaqpegue/qolaxapegue’,
quiipegue’, querepegue’.quepegueto; va hacia varios.
quera’a: entran, (v queu’a).
quere’e: lo dejan, (v ca’e).
ques/ queeso: el queso, naueguec ques; trajo queso
para servirlo. Gen 18.8.
quesalaxa: explanada.
quesaua: a los varios, quesauajo, quesaua’maxare,
quesaua’que, quesauá’maq. (v que-, saua).
quesaxan: tiene mucha fuerza, pesado, duro trabajo, s-,
quesaxañi’, squesaxanaq, que-ii, que~e’. se quesaxan;
débil, no fuerte, quesaxañi’; varios son duros.
quesaxañi naua ỹa’qaatqa; son duras mis palabras.
141
quesaxanaxaic
quesaxanaxaic: fuerte, poderoso, nonot quesaxanaxaic; viento fuerte, quesaxanaxaqa/axaiqa; varios,
quesaxanaxaiquipi; muchos.
quesá’ogue: en todo, quesá’ogo’; seria en todo.
(v sá’ogue).
queso: tiempo antes, atrás.
queso/quesojo: (v queca, quecajo).
quesom: antes, tiempo atrás.
quesó’maq: (v só’maq).
queso’maxare: de él. quesá’ogue, quesó’maq. (v que-).
quesó’taq: esos, ése. Gen33.8 (c só’maq, que-).
quet: hubiera sido, debiera ser que., paguec qaet
la’maxa quetaxan..; hubiera sido mejor que., queto’;
podría ser. queto’ca; el que podría ser. (c quetqai).
quetaq, aso: cabra, chiva, so quetaq; chivo, quetaq
llaalec; cabrito, quetaqoqui’; cabrito, quetarolqai’;
varios cabritos, quetaqaipi; muchos chivos.
quetashic: ¿por qué?, ¡no debe ser!.
quetaxan: si hubiera sido, (c quet).
quetaxañi’: hubiera sido, pero no era.
queta’: sí, que sí. paguec la’maxa queta’salauat;
mejor que yo lo mate, queta’ se ñanac; si yo no hubiera venido, (c quet).
queta’le: sí, que sí, después, (c quet).
quetqa/quetqai: si fuese así, pero no lo es. (c quet).
queualachit: lo asa. s-, que-chi’, qai-, s-aq, que-chii,
que—e’. se/se/se/se (c lqueualatec).
queugui: va dentro de algo, lo recorre [como a una
ciudad], va entre multitud, shigougui, quirougui,
qoyigougui,qolaxaugui, quiỹougui/quiugui, querougui.
shigougui so ‘óna ñaaxa yalola; estuve enfermo por un
año. (c eec).
queuo/queho: se va o regresa a casa, quero. Deu20.8.
queuoc: lo pule, lo frota, lo aila, s-,. (c quehocau’a).
queuocau’a’-quehocau’a: qai-, squeuocqau’a,.
Hchl9.12 (v quehocau’a).
queuoqueta: lo pule bien. qai-,.
queuoquetecta’: se rozan entre sí.
queu’a: lo busca para traerlo, entra-a algo para traerlo,
le ataca, le insulta, shiga’a/ shigueu’a, quira’a/
oquira’a, qoyiga’a, qolaxau’a, quiỹeu’a/ quiu’a,
quera’a’ quereu’a. (c que).
que’: se van ellos, (v eec).
que’e: come, s-, qui’i’, squi’ỹaq, qui’ii, qui’ỹe’. se
que’o’; no había comido.
que’eelec: come por causa de., qui’irelec, qai-,
squi’ỹaxalec, qui’iilec, que’eerelec. que’eelgoto; come
por varias causas. Jual2.2.
que’eenaho: lo engancha, squeenqaho, qui’iñiyaho,
queendaho. 1 Sal 7.39.
142
quiỹoxon
que’eena’a: lo engancha con anzuelo, qui’iiñira’a,
qai-,sque’eenaxa’a, qtri’iiñiu’a, que’eenda’a. Amo4.2.
que’eene’tot: le engancha por el cuello.
que’eeno: lo engancha, sque’eenaxaho, que’eendo.
que’eentauo: está enganchado, qui’iiñisauo, qai-,
sque’eenqatauo, qui’iiñitauo, que’eenesauo/-saho.
que’eentau’a: está enganchado o anclada en.
que’eentec: se engancha.
que’eetac: está comiendo. Jua13.2’8 ‘qui’sac,
squi’ỹaqatac,. (v que’e).
que’eetapigui: vive de., s-, qui’i’sa-, qai-, squi’ỹaqata-,
qui’iita-, que’eesa-.
que’eeta’pegue’: come con otro.
que’ejta’gue: pasa directo al otro lado.
que’guenalec: qaican que’guenalec; difícil de vencer.
que’guenataxan: obliga, (v rque’guenataxan).
que’guenataxanaxai: obligador, mandón.
que’guenataxanaxaiqa; varios.
que’guena’gue: se apura en., qui’guiñira’gue,
qui’guiñita’gue,.
que’guenejlec: seqaique’guenejiec; no es fácil hacer.
que’guenteguelec: lo insiste, insiste en algo, lo obliga.
sque’guenqat-,-qui’guiñit-,.
que’lagaq: orejudo.
que’laic: orejudo, el mulo, que’laiqa; varios, -que’lahipi;
muchos.
que’lai, añi: la mula, que’lahi; varias, que’laipi;
muchas.
que’laỹole, aso:- la liebre, (c lque’la, que’lai)
que’maaxaic: herido, que’maaxaqa; varios.
que’maq: herido, lastimado, y-, r—ai’,-qar-,
rque’maxahi, que’maxai’. (c que’maqachit).
que’maqachit: le hiere (herir), le deja herido, le
lastima, s-, qué—chi’, qai-, s—aq,.que—ii, que—e’.
qarque’maqachichi’: nos hieres. yque’maqachit; me
hiere, yque’maqachichii; me hieren ustedes.
qayque´maqachit: alguien me hiere.
qarque’maqachit: nos hiere, se/ sqai/ se/ s(c que’maq).
que’oga: va afuera hasta., quire’oga, qoyigue’oga,
quihe’oga,. Luc15.28.
que’óna: cada uno.
que’tegue: sigue, va al lado de., shique’t-, quitet-,
qoyique’t-, qolqa’t-, quii’t-, quetet-. Hch27.16.
que’tegueyi: pasa por ahí. quetet-. (c que’tegue)
que’tot: va por la orilla, pasa cerca del otro,
shique’t-, qoyique’t-,.
que’uegue: lo sigue, shigue’-, quire’-, qoyigue’-,
qolaxa’-, quii’-,quere’-.que’uequc;sigue a varios,
(c eec).
qui-: de., ‘eet quiyi na’a’; huye de la casa, (v que-).
quichiguiguit: lechuza.
quichiguiñigui/ quiichicñigui:
quigui: va en una costumbre, o entre gente, recorre los
grupos, shigougui/ shiguigui,quirigui, qoyigougui,
qolaxaugui, quiỹougui/ quiigui, querougui. Hch9.2;14.2.
quiiguilo; vayan entre los campamentos. Jos1.1.
quiguiñi: va hacia abajo, se derrite, se baja [como el
agua absorbida en tierra].
quiguiñi, ana: el ploma (c quiguiñi).
quiguit: va en contra de., quiiguit,.
quihe: lo buscan ustedes para traer, (v que).
quihe’e: ustedes lo abandonan, (v ca’e).
quii: ustedes se van. (v eec)
quiichicñigui/quiichiguiñigui: va entre un grupo,
quiichiriñigui,. Mat10.16;Luc10.3 (c queetapigui,
quiichi’ñigui).
quiichigui: va adentro de algo [como una idea], iniltra
o penetra en., shiquichigui, qui’chirigui, qoyiquichigui,
qolqachigui, quiichigui, quiichirigui. Quiichilo.
qomi’; penetra en nosotros. Mat26.24;Apol7.2 (v eec).
quiichiguit: ellos van en contra/ vayan ustedes en
contra. Exo17.9.
quiichiriñigui: pasas derecho por el fuego. Isa43.2.
(v quiichicñigui).
quiichiugui: pasan ustedes derecho por dentro de..
Mrc10.39.
quiichi’ñigui: lo sigue [como una huella o una enseñanza], shiquichi-, quiichiri-, qoyiquichi-, qolqachi-, quiichi-, quiichiri-. Mrc2.4; Hch13.43;21.20.
quiichiri’ñiguilo; los sigues, (v eec, qui’ñigui).
quiichi’ñot: va directo debajo de.
quiisañigui: vas sobre algo, (v queetañigui).
quiitañigui: van ustedes sobre algo, (v queetañigui).
quiloqui’: el kilo, un quiloqui’; un kilo nomás. Apo6.6.
quillic: cotorra.
quiñaua: qui-+ ñaua, quiñi; qui-+ ñi.
quiñigui: va en el medio [o como en agua], quiri-,
shiguiñigui, qolaxa-, quiri-. so quiñigui na lavinñi;
la pared medianera.
quiñii: ustedes saludan, (v iquin).
quiñijo: (v que-, ñijo).
quiñiuguet: está borracho, y-, rquiñiuguichi’, qar-,
rquiñiuguichii, quiñiuguete’.
quiñiuguetaxaic: borrachón. quiñiuguetaxaiquipi;
muchos.
quiñiuguetegue: se emborracha de..
quiñiuguetqachit: le emborracha. s-. quiñiguetqachichi’,
qai-, s—aq, qui—chii, qui—e’. se/ sqai.
quiñiuguetqataxan: emborracha.
quiñiuguichigui: se emborracha en algo [como la
inmoralidad]. Apo14.8 (c quiñiuguet).
quiñi’maxare: (v que-, ñi’maxare).
quiñí’maq: (v que-, ñí’maq).
quiquiaxaic: azufre, hace chirrido, o chilla, es chirridor.
(c raquiqui).
quira’e: lo dejas, (v ca’e).
quire’e: déjelo, (v ca’e).
quishiguim: trepa shigui-, quiri-, qolaxa-, quii-,
qui’i-. (c eec).
quishiuguet: loco, demente, fuera de sí. Jua 10.20.
quishi’ma: sube hasta., shicshi’ma,.
quishi’megue: lo trepa, sube en algo [como árbol].
shicshi’megue, qoyicshi’megue, qolaxa-, quii-, quiri-.
Jua4.21.
quishquintecta’: están rechinando los dientes.
(v iquishquinta’).
quita: vaya en busca de., (v que).
quitaxachi’: lo humedeces, (v ỹaquitaxat).
quite: lo buscas, (v que).
quitot: dámelo, (c quiỹot).
quiyaua: qui- + yaua. quiyauá’maq; qui- + yauá’maq.
quiyaua’maxare; qui- + yaua’maxare. quiyá’ogue;
qui- + yá’ogue.
quiyauajo: qui- + yauajo.
quiyaua’que: qui-+ yaua’que.
quiyi: qui- + yi. quiyijo; qui- + yijo.
quiyi: recién.
quiyí: ahí. Ca’ quiyí, ca...; y ahí, entonces...
quiyim: para que.., que, para, porque, que sea..
ỹahotaque quiyim ỹiriñi; quería escribirlo, ỹovita so
laloqo’ quiyim inoxonu; llegó su tiempo para entrar.
ta’ta’a quiyim ‘ue; solamente porque había.
quiyima’: cuando en el futuro, (c queca’ma’).
quiyí’maq: qui- + yí’maq.
quiyi’maxare: qui-+ yi’maxare.
quiyo’: ca quiyo’ na’le; y ahí entonces.
quiỹa’e: le dejan ustedes, (v ca’e)
quiỹo: lo lava, squiỹo, quiỹo’e’, qai-, squiỹoq, quiỹohi,
quiỹo’. se/ se/ se/ se squiỹo’; los lavo, quiỹo’; los
lava, quiỹohi’; los lavan ustedes, yiquiỹo’e’; me lavas.
quiỹogui: lo lava [como a la cara], quiỹo’irigui, qai-,
squiỹoxogui, quiỹohigui, quiỹorigui. Mat6.17
(c quiỹo).
quiỹoota: lo lava bien, quiỹo’ita, qai-, squiỹoqota,
quiỹohita, quiỹoote’. Heb9.13 (c quiỹo).
quiỹootac: lo está lavando, s-, quiỹo’isac, qai-,
quiỹoosac. quiyoota’pe; los lava, (v quiỹo)
quiỹot: dénmelo, (c quitot).
quiỹouec: le limpia de., quiỹo’irec, qai-,. Luc7.22
quiỹoxon: lava. Mrc9.3 (v quiỹo).
143
quiỹoxona
quiỹoxona: lava con algo [como jabón], (c quiỹo).
quiỹoxontac: está lavando, (v quiỹo).
quiỹoxoqui: una palangana.
qui’: te vas. (v eec)
qui’chiguit: va justo a su encuentro, va directamente al encuentro con., shiqui-, quiichichiguit, qoyiqui-,
qolqa-, quii’chiguit, qui’chiguita.
qui’ii: ustedes comen, (v que’e).
qui’iigui: vive de... qui’i’rigui, qai-, squi’ỹaxagui,
qui’iigui, qui’irigui. Mat1O.10 (c que’e).
qui’iiñisauo: estás enganchado, (v que’eentauo).
qui’i’: comes, (v que’e).
qui’ñigui: va en un camino, sigue un camino, shigui-,
‘quiri-, qoyigui-, qolaxa-, ‘quii-, quiri-. Hch8.39;15.5
(c eec, quiichi’ñigui).
qui’ỹaapogo: participa en comer, come con un grupo.
qui’i’r-apogo, squi’ỹaaqapogo, qui’iiỹapogo, que’eerapogo.
1co.8.10.
qui’ỹaaxai, ni: comilón.
qui’ỹaq: causa dolor, doloroso, qui’ỹaxai’/qui’ỹachi;
dolorosos los varios.
qui’ỹaxan: le da de comer, le alimenta, le apacienta, s-, qui’ỹaxañi’, qai-, squi’ỹaxanaq, qui’ỹaxañii,
qui’yaxane’. qaiqui’ỹaxane’; les dan de comer.
qui’ỹaxana: come con algo, qui’ỹaxañiita,.
qui’ỹaxanac: le da de comer. Mat24.45.
qui’ỹaxacataxan: da de comer, (c qui’ỹaxan).
qui’ỹaxanataxanegue: lo da de comer.
qui’ỹaxanec: le da de comer, qai-,. squi’ỹaxanco´le
voy a alimentar, (c qui’ỹaxanac).
qui´ỹaxanegue: le hace comerlo: s-, qui’yaxañitegue.
qai-, squi’ỹaxanaxague, qui’ỹaxañigue, qui’ỹaxanetegue.
qaỹqui’ỹaxanegue; alguien me hace comerlo, yqui’ỹaxañigue; me lo dan de comer ustedes,
qui’ỹaxanlec le hace comer sobre una extensión,
qai-.
qui’ỹaxantac: le está dando de comer, qui’ỹaxañisac/
ñi’sac, qai-,. Apo12.6,14 (v qui’ỹaxan).
qui’ỹaxauta’pegue: le alimenta, s-,.
qui’ỹa’e’: come junto con otro, squi’ỹa’e’,. (c que’e)
qui’ỹe’e’: come junto con otro, s-, qui’ire’e’, qai,squi’-ỹaxa’e’, qui’ii’e’, que’eere’e’. Hch11.3 (c
que’e. qui’ỹa’e’).
racachi’: tu aliento, (v lacat).
racoom, añi: su estómago, su barriga, yacoom,
racoomi’, nacoom, qaracoom, racomii, racoome’.
rachaxasoxon: patea, sa-, chaxasoxoñi’, sa—aq,-ii,
ra—ne’. rachaxasoxontac; está pataleando.
chaxasoxoñi’sac; estás pataleando.
144
rapilo
rachico: está triste, sachico, chico’e’/chigoi’, sachicoq, chigohi, rachico’. rachigohi’ nqai’ne’; les hace
tristes a ustedes. 2Co2.5;Efe4.30.
rachicota: está triste, sa-, chicoite’, sachicoqota,
chigoita, rachicote’. se/sqa/se// rachicotam; muy
triste.
rachicotam: está triste y callado, sa-, chicoite’/
chigoite’, sachicqotam, chigoitam, rachicotem’.
(c rachico).
rachilaxanataxan: bautiza, sa-, chilaxanataxañi’,
sa—aq,. Mat21.25 (c nachil, nachilaxan).
rachilaxanataxana: bautiza con., sa-, qar-, sa-axa,
chilaxanataxañiỹa. rachilaxanataxantapega; está
bautizando con., (c nachilaxan).
rachilaxanataxantac: está bautizando.
(c rachilaxanataxan); rachilaxanataxañigui; bautiza
en agua. Hch1.5;1 1.16.
rachilliñi’: él te ordena, (c yachilen).
rachiminaxan: bufa, resopla.
rachiminaxantari’: anda resoplando.
rachipi: se termina, se rompe la soga, se rachipi; no
cesa, no termina, continúa, (c ỹachipiaxat).
rachipia’gue: se revienta un cuero. Mat9.17.
rachipigui: explota un arma de fuego, se revienta la
pelota o una goma, chipirigui, sachipiaxagui, chipiigui, rachipiguilo.
rachipiu’á: explota desde adentro.
rachitata: muy aligido, ansioso, sa-, chitachi’,
sachitachaq, chitachii, rachitata’. Mrc14.33.
rachitatatac: está fallando, desfallece, agoniza.
sachitataqatac,. (c rachitata, lachitachic).
rachitaxanataxan: convida, da. chitaxanataxañi’,
chitaxanataxañii. (v ỹachit).
rachitaxanataxana: lo ofrenda, lo regala, lo da. qara-,sachitaxanataxanaxa,. Deu26.1 título.
rachoxonataxan: engaña, (v ỹachiguiñi).
radala/ladala: verde en color, inmaduro, (c ỹadalaxat).
rade, naua: sus pestañas, yade, rayi’, nade, qarade,
rayii,. (c lade).
rahinaxana: tira un proyectil.
ralamaxaijlec: ustedes se dedican a., (c ỹalamaxalec).
ralamqataxan: le orienta, lo hace derecho, sa-,
lamqataxañi’, sa—aq, lamqataxañii, ra—e’. Tit2.15
(c ỹalamqata).
ralataxan: deja, (v ỹalat).
ralauataxan: mata, sa-, lauataxañi’, sa—aq,
lauataxañii, ra—e’. ralauataxana’pe;matan,
ralauataxana: mata con algo. Apo 13.10
ralauataxanlec: mata a unos de un grupo, mata por
tal razón. lauataxañirelec,.
ralegaxan: pesca con red. sa-, legaxañi’, sa—aq,
legaxañii, ra-e’.
ralaxanataxan: se ralaxanataxan; no respeta, es
irrespetuoso, sa-, laxanataxañi’, sa—aq, laxanataxañii, ra-e’. se/ sqa/ se/ /.
ralohiguit: (v nalo’guit).
ralohitau’a: (v nalootau’a).
ralola: está enfermo, y-, ralola’e’, qar-, ralolahi,
ralola’. ralolo’; estará enfermo.
ralolaxa: su enfermedad, ya-, ralolaxa’e’, na-, qara-,
ralolaxahi, ralolqa’.
ralolaxai: enfermo o enferma, ralolaxaic; enfermo. ralolaxaiquipi; muchos.
ralolaxauaic: enfermizo,
ralonaxana: lo ocupa como leña, atiza con. lonaxañita,.
raloqojnaxana: mide con un instrumento o metro, lo
compara con., sa-, qara-, saloqojnaxanaxa,
loqojnaxañiỹa,. (c naloqochin).
raloqojnaxantapega: está midiendo con instrumento. sa-, qara-,. (v raloqojnaxana).
raloqojnaxantapigui: lo usa de ejemplo.
(v raloqojnaxañigui).
raloqojnaxañigui: lo usa de ejemplo, lo compara
con.. sa-,qara-,saloqojnaxanaxagui,. Mat13.24.
rallicotaxan: rema, (c illicot).
ramaxasoxonlec: da orden de hacerlo.
maxasoxoñirelec, qara-, samaxasoxonaxalec,
maxasoxoñiilec, ramaxasoxondelec.
ramiaxan: da, entrega, ofrenda, regala, (c lame).
ramoqogui: gris.
ramoqota: es polvo.
ramoxoiqataxan: rastrilla, levanta polvo en polvareda. moxoiqataxañi’,.(c namoxoỹaxa).
ramoxoỹañi: es polvo, yamoxoỹañi, moqoirañi,
samoxoiqañi, moxoiỹañi, ramoxoirañi.
rapalatenaxana: emparcha con algo: sa-,
palatenaxañita, qara-, sa—axa, palatenaxañiỹa,
rapalatenaxanta.
rapaqatajlec: tambalea el grupo, (v rapaqategueri’).
rapaqategueri’: tambalea uno. sapaxasoqotegueri’,.
rapaxaguinataxan: enseña, sa-, paxaguinataxañi’,
sa—aq, paxaguinataxañii, ra—e’.
rapaxaguinataxantac: está enseñando.
paxaguinataxañisac,. (c ỹapaxaguin).
rapaxaguinataxanegue: lo enseña, sa-,
paxaguinataxañitegue, qara-, sa—axague, ra—tegua.
qarapaxaguinataxanque; nos los enseña.
rapaxaguinataxanta’pegue; está enseñando tal materia.
paxaguinataxañisa’pegue, paxaguinataxañita’pegue,.
(c ỹapaxaguinegue).
rapaxaguinataxantapougui: enseña adentro de casa.
Mat4.23.
rapaxaguinataxanta’pegue: lo está enseñando, sapaxaguinataxañisa’pegue,qara-, sa—qata’pegue,
pa-ita’pega, ra- -sa’pegue, (c ỹapaxaguinegue).
rapetaxan: pleitea, hace lío. (c napete’e’).
rapiagaxan, ana: una planta acuática, papiro.
rapic: cierta clase de avispa, rapic li’i; la miel de
rapic. rapic lapaxat/lauoic; la abeja de rapic. rapic
le’xona; la colmena de rapic. rapic lauoic llaalec; los
pichones de rapic.
rapiguim: norte, rapiguima’gue; noreste o noroeste.
queda rapiguim; en el norte.
rapiguima’gue: hacia norte, noroeste o noreste,
rapiguimsec: del norte, norteño.
rapil: vuelve o regresa acá. yapil, rapilli’, yapilaq,
rapillii, rapile’.rapilliua’; él se vuelve a mí.
rapilliiua’; ustedes vuélvanse a mí. Amo4.6,8,9,10,11
rapilo’; habrá regresado, (v pil).
rapila: vuelve acá a,, ya-, rapillita, qara-, ya—axa,
rapilliỹa, rapilta. yapilalo qamirí; vuelvo a ustedes
aquí.
rapilalec: vuelve acá sobre algo, qarapilalec,.
rapilau’a: vuelve acá a..
rapilaxac: su vuelta acá, su regreso acá. ya-,
rapilaqqui’, qara-, rapilaxaguii,rapilaxaque.
rapilaxajñi: lo devuelve abajo, ya-, rapilaxachiriñi,
qara-, yapilaxataxañi, rapilaxachiñi, rapilaxaterñi.
Mat11.23;Rom l0.6 (c rapil, rapilaxat).
rapilaxat: lo devuelve acá.- rapilaxachi’, qar-,
rapilaxachii. rapilaxate’. qarapilaxate’; se los
devuelven, yapilaxat; lo devuelvo acá. yapilaxate’;
los devuelvo acá. yapilaxataq; lo devolvemos acá.
rapilaxata: lo devuelve acá a.,qar. yapilaxata; lo
devuelvo acá a.
rapilaxatec: le rescata, yapilaxataxauec; le rescatamos.
rapilaxateta: lo devuelve acá. qar-,.
rapilaxatetec: lo devuelve derecho/ enseguida, lo
trae devuelta hacia acá. yapilaxatqatec, rapilaxachitec, rapilaxateterec/rapilaqteterec. Mat 10.13.
(c ỹopiiaxatetec, rapilaxat)
rapilaxato lo devuelve acá, le hace volver acá.
rapilaxachiuo,.
rapila’a: vuelva a., ya-, rapillira’a, rapilera’a.
Mrc11.27.
rapila’gue: vuelve acá por un camino, rapilliỹa’gue,.
rapilec: vuelve afuera acá. ya-, rapillirec, yapilaxauec, rapilliuec, rapilerec. Luc 24.23.
rapileta: vuelve acá. rapilete’.
rapiletec: vuelve derecho acá afuera. Gen43.12.
rapileu’a: vuelve acá adentro a., rapilliu’a,.
rapilñi: vuelve bajando, rapilliñi.
rapilo: vuelve acá a casa, regresa acá. rapilliuo,.
Lucl5.25.
145
rapilot
rapilot: vuelve acá debajo de.
rapilri’: regresa acá cerca, yapilaxari’; regresaremos
acá cerca. Gen 22.5.
rapilshiguim: vuelve acá arriba, rapillirishiguim,.
rapiltau’a: vuelve vez tras veza.. Luc 18.5.
(v rapilau’a).
rapilta’quena: está-volviendo acá vez tras vez/ todos los días. ya-,,
rapio’qotaxan: ensucia, ra—e’. (c napio’o).
rapiraxalaxachi’: la constelación Pléyades.
rapochi: tiene escalofrío, rapochi’ qomi’; nosotros
tenemos escalofrío.
rapogoxon: arranca con la mano, pogoxoñi’, ra-e’.
(c napoc).
rapogoxoshiguim: se levanta, se restaura, ya-,
rapocqoiri-, yapogoxosoxo-, rapogoxoi-, rapocqoi-.
Rom 11.11.
rapoonaxan: recolecta, reúne, (v lapoon).
rapooteteguelec: siente mucho por sí mismo, se
lamenta, ya-, rapoochiseguelec, qara-,
rapoochiteguelec, rapooteseguelec.
rapoxona: cierra con algo, sapoxonaxa,. Mrc 15.46.
raqac: está roto.
raqaguiñi: se hunde la tierra.
raqajshiguim: lo arranca como árbol, rebota la pelota, salta el agua, saqataxashiguim,. (c naqat).
raqaletenaxan: hila, (c naqaletenlec).
raqamaxahi/qamaxahi: apúrense, (v qamqai’).
raqamqai´ raqamqe’/ qamqai’: apúrate, apúrese.
raqamaxahi; apúrense.
raqamqataxan: anima, alienta, se raqamqataxan;
estorba, interrumpe, (v ỹaqamaq, ỹaqamaxat)
raqashin: estornuda.
raqat: rebota como pelota, raqate’.
raqatauec: está separado, lejos de otro, yaqatauec,
raqachirauec, yaqatqauec, raqachiỹauec, raqaterauec.
raqataxai: desprendido, que salta, saltador, (c raqat)
raqataxan cosecha, saca el algodón, qataxañi’, sa—
aq. qataxañii, ra-e’. Mat20.4;21.28 (c naqat).
raqataxantac: está cosechando.
raqataxañigui: cosecha con tal animal de tracción.
qataxañirigui,.
raquiqui: hace chirrido, chirría, hace chillido, chilla,
raquiitaxan: critica, (c ỹaquit).
rasaataxaqui’: tu contestar, (v lasaataxac).
rasajmata: tose, tiene resfrío, sasajmata, sajmachi’,
sasajmataq, sajmachii, rasajmata’.
rasauaqataxan: es culpable, (v ỹasauaxát).
rasaugaxan: ara, cultiva, sa-, saugaxañi’,
sasaugaxanaq,. (c nasauec), raseeraxam fuma,
(v ỹase’, laseerec)
146
ra’deenataxan
rasochi’i’: tus cuernos, (v lasóte).
rasot: baila, danza, yasot, rasochi’, yasotaq, rasochii,
rasóte’.
rasotaxac: su baile que ejecuta, su danza.
rasotaxaic: bailarín, dancista. rasotaxaiquipi/
rasotaxairipi/rasotaxaripi; muchos.
rasotaxaqui: su salón de baile, su tiempo de baile.
rasoteta: danza, baila.
rasotetac: danza o baila vez tras vez. y-,.
rasotetacot: está danzando o bailando delante de., y-.
rasotetagui: danza o baila en grupo.
rasotetañi: está danzando o bailando, rasochitañi,.
rasotqa’: su pista de baile.
rashilaxan: pide, sa-, shiilaxañi’, sa-aq, shiilaxañi,
ra—e’. (v ỹashiila).
rashiilaxanaque: lo pide, sa-, shiilaxañiraque, qara-,
sa~qaque, shiilaxañiỹaque, rashiilaxandaque.
sashiilaxanapiguii; los pido, (v ỹashiila).
rashiilaxanegue: pide por alguien que sea librado.
shiilaxañitegue, qara-, rashiilaxantegue. shiilaxañitque: los pides, (c ỹashiila)
rashiilaxanlec: pide en favor de otro, sa-,
shiilaxañirelec, shiilaxañilec,.
rashiilaxantalec: está pidiendo en favor de., qar-,.
rashiilaxantaque: lo está pidiendo, sa-,
shiilaxañísaque, qara-, sashiilaxanqataque,
shiilaxañitaque, -saque, sashiilaxantapiguii; los estoy
pidiendo, (v rashiilaxanaque).
rashiilaxanta’gue:
lo
está
pidiendo,
sa-,.
sashiilaxanta’que; pido por varios.
rashiilaxanta’pegue: lo está pidiendo.
rashiilaxanteguelec: está pidiendo por alguien, sa-,.
(v rashiilaxanlec).
rashiiñi: se inclina, (c rashiiuec).
rashiishita: va despacio, se arrastra, rueda despacio.
rashiiuec: se desvía, sa-, shi’rec, sashaxauec,
shiiuec, rashiirec. se/sqa/se// (c ỹashaxanec).
rashivi: se seca, se enlaquece mucho, sa-, shivi’,
sashiviaq, shivii, rashivi’. (c ỹashiviaxat).
rashiviaqataxana: seca con.., lo usa como secador,
rashivichigui: seco adentro.
rashivichii: el valor de ustedes, (v laseuete).
rashivigui: seco adentro. 2Pe2.17.
rashivijlec: seca la supericie, seca la tierra.
Heb.11.29.
rashivilec: se seca encima.
rashivita: seco, rashivite’. Mat12.8 rashivitam; muy
seco.
rashivi’tegue: seco el camino,
ratapi: inlado, satapi, tapi’, satapiaq, tapii, ratapi’.
ratapichigui: robusto, carilleno.
ratarenataxan: cura, (v nataren).
ratarenataxana: sana con.., cura con., qar-,.
(v nataren).
ratarenataxañigui: cura durante cierto tiempo,
ratecsan/-tegue-: buitre, cuervo, rateesanyipi;
muchos.
rategaxan: hace ademán, llama con ademán.
rategaxana: le llama con ademán,
rategaxaneu’ga: le llama con ademán, sa-,.
rato: está cocido, asado.
ratohi: tañe.
ratohichigui: tañe adentro de.,
ratoiquiñi’sac: él te gobierna, (v ỹoiquentac).
ratoo: bosteza, satooq,.
ratooxoic: cocido, cocinado, tostado, ratooxoi; cocida, tostada.
ratoxot: lo tuesta, lo hornea, ya-, ratoxochi’, qara-,
yatoxotaq, ratoxochii, ratoxote’.
ratoxotetac: lo está tostando u horneando.
rauaanaxan: espera, sauaanaxan, huaanaxañi’,
sauaanaxanaq, huaanaxañii, rauaanaxane’. (contrastar rauanaxan).
rauaanaxanac: espera.
rauaanaxantac: está esperando espiando.
raualqai’: gritas, (v ỹaualaq).
rauanaxan: ve, mira sa-, huanaxañi’, sa—aq,
huanaxañii, rauanaxane’. (contrastar rauaanaxan).
rauanaxana: ve o mira con., -saqá’ huanasañiỹalo;
ustedes todavía no ven con.
rauaqui: hace ruido,
rauaxan: brama el mar.
raua’e’: tu brazo, (v laua).
rauecqataxantau’a: lleva hasta algo como la muerte. Rom6.21.
rauecqataxanta’a: lleva hasta algo como la muerte.
rauecqataxansa’a. Heb9.14 (v ỹauec).
rauegaxan: gana, sa-, huegaxañi’, sa-aq, huegaxañii, ra—e’.
rauegaxantapigui: gana para alguien.
rauegaxañigui: gana en cierto negocio, lucra en...
ravicqataxan: quema, (v ỹavigaxat).
rayaxan: guarda, sayaxanaq, rayaxañii,.
rayichii: ustedes se escapan de... (v ỹit).
rayichiqui’: tu cosa masculina escapada, (v llitec).
rayinaxan: engaña, sa-, yinaxañi’, sa—aq, yinaxañii,
ra—e’. ( v ỹayin).
rayinaxana: engaña con.
rayinaxantapega: repetidamente engaña con..
rayinaxanta’gue: engaña con tal asunto. lTe4.6.
rayinaxañigui: engaña por medio de., sa-,. 2Col2.17
(v rayinaxan).
rayita’e’: tu cosa femenina escapada, (v llita).
raỹaacotac: se alegra, está alegre, sa-, ỹaaco’isac,
saỹaacqotac/ saỹaaquioqotac, ỹaagohitac, raỹaacosac.
Apo19.7 ( c laỹaac).
raỹaacotagui: se alegra en grupo.
raỹaacotalec: se alegra de., raỹaacosalec.
raỹajnataxan: se raỹajnataxan; le falta juicio, no lo
tiene, (c ỹaỹajanta).
raỹaleguere: se rie (reír), sa-, ỹalliguiri’,
saỹalliguiriaq, ỹalliguirii, raỹaleguere’.
raỹalegueretac; está riéndose, ỹalliguiritac; ustedes
están riéndose, raỹalegueretac; está riéndose,
raỹalegueretagui: se ríe el grupo, saỹaleguereqatagui,
ỹalliguiritagui,. Luc6.25.
raỹami: cierta clase de tuna del cual viene una tintura
roja qo’le.
raỹoxon: vuela llevado, lo lleva el viento, (c ỹo,
ỹaỹoxonta).
ra’aaca’gue: le favorece, ya’aacqa’gue,. (c la’aagaxa).
ra’aachi’: tu lugar. (v la ´a ´).
ra’aaqataxan: causa perdición. Mat24.15 (c na’axat)
ra’aasa, aso: el-sol. inoxonñi aso ra’aasa; se pone el sol.
ra’aasa lo’o, aso: el reloj de sol.
ra’aguelec: le desprecia. ra’ahi la esclava de ustedes,
(v la’a).
ra’ajnaxan: mira, ‘ajnaxañii,. Luc12.15 (v ỹa’ajan).
ra’ajnaxana: lo explora, lo mira, sa-, ‘ajnaxañita,
qara-, sa’ajnaxanaxa, ‘ajnaxañiỹa, ra’ajnaxanta.
Luc8.4;13.6.
ra’ajnaxanaxaso’ma: lo mira hacia el mar.
ra’ajnaxana’a: ra’ajnaxanda’a. (v ra’ajnaxana).
ra’ajnaxaneu’a: lo mira adentro, (c ra’ajnaxana).
ra’ajnaxane’oga: sale para verlo, sa-,
‘ajnaxañihe’oga, qara, sa’ajnaxanaxai’oga,
‘ajnaxañihe’oga/ ‘ajnaxañiu’ga, ra’ajnaxande’oga.
se/ sqa/ se/ s.
ra’ajnaxantapegueu’a: sale para verlo en tal lugar.
‘ajnaxañitapegueu’a,(c ra’ajnaxaneu’a).
ra’ajnaxanto: les mira.
ra’alli’: tu sombra, (v la’al).
ra’aqai’: tu esclavo.
ra’a’e’: tu esclava, (v la’a)
ra’daxantac: muele con mortero, ra’daxanta’pe.
(c ỹa’dac).
ra’deenataxan: hace el bien, es justo, es sabio,
se porta bien, actúa bien, es sensato, razona, se
ra’deenataxan; es insensato, sa-, ‘deenataxañi’, sa—
aq, ‘deenataxañii, ra’deenataxane’. (v ỹa’den, ‘deenataxanaxaic).
147
ra’deenataxanat
ra’deenataxanat: lo piensa, ‘deenataxañirac, sa—qac,
‘deenataxañiỹac, ra-dac. Hch4.19 (c ỹa’deentapega).
ra’deenataxantac: está pensando. ‘deenataxañi’sac,
‘deenataxañitac,.
ra’gaxan: muerde, sa-, ‘gaxañi’, sa-aq, ‘gaxañii,
ra-e’. se/sqai/se// (c ỹa’ac, ỹa’caañi).
ra’gaxan, na: los polvorines, (c ỹa’ic).
ra’gaxana: muerde con la boca u otra cosa. Apo9.19.
ra’gaxañigui: le muerde la víbora, qara’gaxañigui;
está mordido.
ra’igue: mira hacia tal lugar, ya’igue, ra’itegue,.
ra’igui: se ra igui; lo pasa por alto, no lo toma en
cuenta, se ya’igui, se ra’irigui, se qara’igui, se
ya’ỹoxogui, se ra’iigui, se ra’irigui.
ra’iguit: mira al que viene, lo atiende, ya-, ra’ichiguit,
qara-, ya’ỹoxoguit, ra’iiguit, ra’iichiguit. Mat21.5.
ra’iichigui: lo mira, se ija bien en., ya’iichigui,
ra’i’chirigui, qara-, ya’ỹoqochigui, ra’iichigui,
ra’iichirigui. se ishit ra’iichigui; no puede mirarle la
cara, ra’iichiriuot; me miras, (c ra’igui, ra’iitagui).
ra’iichiguiñigui: mira bien lo de adentro, ya-,
ra’iichiri’ñigui, ya’ỹoqochiguiñigui,.
ra’iishi’megue:
lo mira hacia arriba, ya-,
ra’iichirishi’megue, qara-, ya’ỹoqo-, ra’ii-, ra’iishire’megue.
(c rá’ishiguim).
ra’iitagui: lo mira, lo toma en cuenta, ya-, ra’i’sagui,
qara-, ya’ỹoqo-, ra’ii-, ra’iisagui.
ra’iitaho: mira hacia adentro, ra’iisaho. (c ra’iitau’a).
ra’iitalec: lo mira en cama, ra’iisalec.
ra’iitapega: lo mira al ojo. ra’iisapega.
ra’iitapegueu’a: le está mirando adentro.
ra’iitapigui: lo mira, se ra’iitapigui; no le importa, no
le interesa, ya-, ra’iisapigui/ ra’i’sapigui, ya’ỹoqo-,
ra’ii-, ra’iisapigui.
ra’iitaque: lo acecha, lo espía, qamíri ra’iitaque;
ustedes lo espían.
ra’iitashiguim: mira arriba, ra’iisa-, ra’iiia-, ra’iisa-.
ra’iitashi’megue: le mira mientras sube.
ra’iitauec: mira afuera, ra’ iitauco’; habrá mirado
afuera.
ra’iitau’a: le mira mientras está en la cruz, ra’iisau’a.
ra’iitaỹot: ustedes me ven. (v ra’iito’ot)
ra’iita’a: lo ve, lo mira, ya-, qara-, ra’iisa’a.
Heb12.21. ra’iita’alo; los mira.
ra’iita’gue: mira para allá, yi-, ra’i’sa-, qara-,
ya’ỹoqo-, ra’ii-, ra’iisa’gue. (c na’iita’ña).
ra’iita’guit: lo mira que viene.
ra’iita’ñigui: vigila un camino.
ra’iita’pegue’: leve. Hch 1.11.
ra’iita’ta’a: lo ve a la distancia, qara-, ya’ỹoqo-,.(c
ra’iita’gue).
148
redaỹac
ra’iiteguelec: lo mira, lo vigila, ya-, ra’i’seguelec,
qara-, ya’ỹoqo-, ra’ii-, ra’iiseguelec. se/ se/ se/ se.
ra’iitegueñi: mira alrededor en grupo.
ra’iite’e: lo busca, mirando, ya-, ya’ỹoqote’e,.
ra’iito’ot: le mira a una persona, ya-, ra’i’so’ot, qara-,
ra’iiso’ot. ra’iitaỹot; ustedes me ven. ra’iito’oot; le mira
un rato. Luc24.16.
rá’ijlec: lo mira bien o ijamente, ra’i’terelec/
ra’iiterelec, qara-, ya’ỹoqojlec, ra’iijlec, ra’iiterelec.
1Ti4.15,16 (c ra’ilec,ra’i’tot).
ra’ilec: lo gobierna, ya-, ra’irelec, qara-, ya’ỹoxolec,
ra’iilec, ralirelec.
ra’ireguelec: lo inspeccionas. .jer29.26.
rá’ishiguim: mira arriba, ya’i-, ra’iri-, ya’ỹoxo-,
ra’ii-, ra’ira-.(c na’ishiguim).
ra’ishire’megue: le miran arriba.
ra’ita: lo miras, totaxan ra’ita; deje de mirarlo usted.
ra’iuec: adivina. Gen44.5.
ra’i’ñigui: le mira adentro de la tumba.
ra’i’tegue: le ve que se va. ya-, ra’iitetegue, qara-,
ya’ỹoqo’tegue, ra’ii’tegue, ra’iitetegue. Mrc 2.12.
(c ra’igue).
ra’i’terelec: vigilelo.1Ti4.16.
ra´i´tot: lo ijamente ya-qara-,ya´ỹoqo´tot,.
Hchl2.16;13.9 (c ra’ijlec, ra’ỹo’ot)
ra’lliichiguiñi: se debilita mucho, está muy deprimido. sa’lliichiguiñi,sa’llaaqachiguiñi,.
ra’llniri: se debilita,cede,se ablanda, es lexible.
‘lii’riñi, sa’llaxañi, ‘lliiñi, ra’lli’iñi. (c ỹa’llaxat).
ra’lliita: blando, débil, tierna una planta, sa-, ‘lliite’,
sa’llaaqata, ‘lliita, ra’lliite’.(c ra’lliiñi).
ra’lliitam: muy débil,
ra’lliite’m. (v ra’lliita).
sa’llaaqatam,
‘lliitam,
ra’lli’rañi: te pierdes, (v na’laañi).
ra’maqachi’: tu paz. Apo3.17 (v la’maqa’).
ra’maqataxan: hace el bien, hace lo justo. se
ra’maqataxan; trata violentamente.(v ỹa’maq).
ra’na’e’: tu aguja, (v la’na)
ra’ñaagui/ra’ñiỹagui: duro adentro.sqa´qa; sordo.
ra’ñaaqataxantac: anima, sa-, ‘ñaaqataxañisac,
sa’ñaaqataxanqatac,’ñaaqataxañitac, ra’ñaaqataxansac.
Tit2.15 (c ỹa’ñaxat).
ra’ñaata’: se cuaja, se pone sólido, se solidiica.
ra’ñaata’ lo’i’; leche cuajada, (v ỹa’ñaaqajanta’).
ra’ñi/ra’ñii: duro, irme, ra’ñi’.se ra’ñi; débil.
ra’ñi nqai’en; lo endurece.
ra’ñiichigui: está lleno adentro.
ra’ñiichiguiñi: está irme, sa’ñii-, ‘ñi’chiriñi,
sa’ñaqa-, ‘ñii-, ra’ñiichiriñi. se/sqa/se//.
ra’ñiigue: tiene fuerza, sa’ñaxague,. se ra’ñiigue;
paralizado, se ra’ñiiguelo qamiri; están paralizados
ustedes, se ra’ñiigue qami’;estás paralizado.
ra’ñiigui: es dura una pelota, ra’ñiigui lauel; es
perseverante, irme, se ra’ñiigui lauel; tímido.
ra’ñíiñi: está irme, se ra’ñiiñi;es débil, delicado.
‘ñi’riñi, sa’ñaxañi, ‘ñiiñi,ra’ñi’iñi.(c ra’ñichiguiñi).
ra’ñijlec: está irme en su lugar.
ra’ñiỹagui/ra’ñaagui: duro, sqa´qa; sordo, (v ra’ñiigui).
ra’ñi’ijta’: se congela, es espeso, se endurece, na
ra’ñi´ijta’; manteca.
ra’ñi’tegue: es fuerte un brazo, ra’paqataxan; estorba,
(c ỹa’paxat).
ra’paxachisa’pe: te estorban. Ecc11.10.
ra’piicha: le visita al otro, sa’piicha,. sa’piichalo; les
visito, qara’piicha; le visitan.
ra’piichi: pasea, sa-, ‘piichi’, sa’piichaq, ‘piichii,
ra’piichi’. se/sqa// / (c ra’píchiu’a).
ra’piichitapega: le está visitando, sa-, ‘piichisa-,
qara-, sa’piichaqa, ‘piichitapega, ra’piichisapega.
Hch9.32 (c ra’piicha).
ra’piichiu’a: le visita a otro, sa-, ‘piichira’a, ra-,
qara-, sa’piichaxau’a, ‘piichiu’a, ra´piichira’a. se/sqa/se/-se (c ra’piichi, na’piichita).
ra’piichi’oga: sale a visitarle, ‘piichire’oga, qara-,sa’piichaxai’oga, ‘piichii’oga, ra’piichire’oga.
Hch7.23;Jua3.2 (c ra’piicha).
ra’qaataxan: habla, sa-, qara-, sa’qaataxanaq,
‘qaataxañii, ra—e’.ra’qaataxaaoxoua’;nos habla.
ra’qaataxaiua’; me cuenta. Mat 10.33 (c ỹa’xat).
ra’qaataxana: le habla a una persona, sa-,
‘qaataxañita, qara-, sa’qaataxanaxa,’qaataxañiỹa,
ra’qaataxanta. Mrc4.11;Hch23.16 (c ỹa’xat).
ra’qaataxanac: profetiza.
ra’qaataxanaugui: habla entre la gente.
sa’qaataxanaxaugui,.
ra’qaataxana’a: le habla a.. ‘q~ñireu’a, qara-,
sa-axau’a, ‘q—ñiu’a, ra—deu’a/ -ereu’a. Luc 16.1
ra’qaataxanem: le habla, le cuenta, sa-, ‘q-item,
qara-/ qaỹa-, sa—qaem, ‘q—iim, ra—tem.
ra’qaataxañim; me habla, ‘qaataxañitem; le hablas
.Mrc1.30 ‘qaataxañiim; me hablan ustedes.
‘qaataxañirim; me hablas, ‘qaataxañirua’; me hablas.
ra’qaataxaneu’a: entra para hablarle.
ra’qaataxane’ta: le habla claramente, le cuenta
bien como es. sa-, ‘q—iteta, qara-, sa-qa’ta, ‘.q—ii’.
ta, ra~eteta. Mrc10.32.
ra’qaataxane’tem: le habla a. ‘qaataxañitetem, qara-, sa’qaataxanqa’tem,’qaataxañii’tem,
ra’qaataxanetetem. Hch10.8 (c ra’qaataxanem).
ra’qaataxanougui: le habla entre un grupo, qara-,
‘q-iỹougui,. Luc24.47 (c ỹa’xat, la’qaatec)
ra’qaataxantapega: le está hablando.
ra’qaataxantapeguem: le está hablando. Luc9.10
qar-, s—qa-, -sapeguem.
ra’qaataxantapougui: está hablando adentro de..
ra’qaataxanta’pegue’: le está hablando.
ra’ualaxan: pide prestado, (c la’ualec, ỹa’ualaxanaxan).
ra’ualaxana: lo pide prestado, ‘ualaxañita,.
ra’ualaxanataxanot: lo.presta a., ‘ual—itot, qara,
sa—qot,’ua-iỹot, ra—tot. Rom 16.23 (c ra´ualaxan).
ra’ualaxanaxanot: lo presta a..
ra’ ualaxanot: lo presta a..
ra’xaiqataxan: hace oír noticia, ‘x—i’, sa—aq, ‘x—ii,
ra—e’. Jua7.13 (c’xaỹa, ỹa’xaiqachit).
ra’xalenataxan. amenaza.1Pe2.23 (c ỹa’xalen).
ra’ỹaaho: mira adentro, y-, ra’i’rauo, ya’ỹaaqaho,
ra’iỹaho, ra’iraho. Mrc16.4 (c ra’ỹaauec).
ra’ỹaañigui: mira a un mar. ra’irañigui,.
ra’ỹaapeguelec se encarga de.,
ra’ỹaaque: lo mira, ya-, ra’i’raque, qara-,
ya’ỹaqaque, ra’iỹaque, ra’iraque.
ra’ỹaashiguim: mira arriba, ya-, ya’ỹoxo-, ra’iỹa-,
ra’ira-. (c na’ỹaashiguirn).
ra’ỹaashi’megue: mira allá arriba, ya’ỹaa-, ra’ira-,
qara-, ya’ỹaqa-, ra’iỹa-, ra’ira-. (c ra’iiteguelec)
ra’ỹaauec: mira hacia afuera, declara secretos, ya-,
ra’i’rauec, ya’ỹaqauec, ra’iỹauec, ra’irauec. ñi’maq
‘ue na ra’ỹaauec; el vidente, ra’ỹauco’; habrá mirado
afuera, (c ra’ỹaaho).
ra’ỹaugui: mira hacia adentro de un grupo:
ya-, ra’i’raugui, qara-, ya’ỹaqaugui, ra’iỹaugui,
ra’iraugui.
ra’ỹau’a: le ve en casa,ya´ỹau´a ya’ỹaqau’a,.
ra’ỹa’a: lo mira, ya-, ra’ira’a, qara-, ya’ỹaqa’a,
ra’iỹa’a, ra’ira’a. ya’ỹa’alo; les veo.
ra’ỹa’gue: mira hacia allá, ra’ỹa’oge sale para verle.
ra’ỹo’ot: le mira, ya-, ra’iro’ot, qara-, ya’ỹooqo’ot,
ra’iiỹo’ot, ra’iro’ot. Hch3.4 (c ra’i’tot).
rca’laxa’e’: tu vida, (v lca’laxa).
recona, ana: concha redonda, (c icona).
reconec, na: concha alargada, cuchara, (c leconec).
rechigaxan/ richigaxan: roe. (c ichic).
rechiinaxan: hace humo, fumiga, se-, ch—ii’, se~aq,
ch—id, re—e’. (v ichin).
reda: se mueve, seda, dai’, sedaq, dahi, redai/ redahi’. se/ sqai/ se/ / se reda; inmóvil, no se mueve,
no se cambia, (c idaxan).
redaalec: se mueve adentro de la barriga, da’irelec,
sedaxalec, dahilec, redaarelec. Luc 1.41 (c reda).
redaatac: está moviéndose, sedaaqatac,. Redaatac
nqai’en; lo mueve. Hch 17.28 (c reda).
redaxac, so: la tortuga.
redaỹac: se mueve. Jua 11.33 redaỹa’pe; se mueven, (c reda).
149
redaỹari’
redaỹari’: se mueve, se-, da’irari’, sedaỹaqari’,
daiỹari’, redairari’. se/sqai/se// sqai daiỹari’; no se
muevan.
redoonataxan: envenena, (c idoon).
regat: tigre, gato, regaatolec; gato doméstico.
regaachiripi; tigres.
relaataxan: manda, se-, laataxañi’, re—e’. (c ila’)
relaataxana: manda buscarle a otro para traer, qare-,.
relaataxanac: manda los poderes, Satanás manda,
se-, selaataxanqac,. Jua14.30.
relaataxanaque: manda buscarle.
relaataxana’a: manda buscarle. laataxañira’a qare-,
re-da’a. Hch4.7 (c relaataxana).
relaataxane: manda buscarle, se-,, (c relaataxana).
relaataxane’oga:
manda
buscarle
afuera.
laataxañire’oga, qare-,. Hch5.21.
relaataxanlec: lo ordena, lo manda, se-, laataxañirelec, qare-, se—axalec, re~delec. relaataxanta lo
ordena, lo manda, laataxañita,.
relaataxantac: está mandando, na relaataxantaquipi; los muchos que mandan.
relamqairañi: te caes en., (v ilamqañi).
reletaxana: rocía con., letaxañita, qare-, seletaxanaxa, letaxañiỹa, reletaxanta.
reloguiỹata’: luchan entre sí. reloguie’e’/
relocỹe’e’/ reloguiỹe’e’/ relogui’e’: lucha o pleitea
con otro, seloguiỹa’e’/ selogui’e’, loquire’e’, qare-,
seloguiaxa’e’/ seloquiaxa’e’, loguii’e’, reloguire’e’.
Deu20.4; lCo15.32 (c reloqui).
reloqochiguit: está contra., reloqochichiguit.
reloqoguit: 1 le enfrenta, le hace frente,2 está de
frente a..,3 se casa con., se-, loqoichiguit, qare-,
seloxoỹaxaguit, loxohiguit, reloqochiguit. seloxoisaxaguit; estoy frente a ti. (c iloxoỹaxañiguit).
reloqojlec: está de frente sobre el mar. se-, loqoiterelec, qare-, seloxoỹaqajlec, loxoijlec, reloqoterelec.
reloqojnaxana: ejempliica con o lo usa como ejemplo.
reloqora’a: le consuelan o acompañan en su dolor.
job2.11.
reloqotaho: está de frente, loxoitaho, reloqosaho.
reloqotalec: está frente a una mesa, reloqosalec.
reloqotañigui: está frente al fuego, reloqosañigui.
reloqotagui: está frente a un grupo, reloqosaugui.
reloqotau’a: está frente a una silla, reloqosau’a.
reloqota’a: lo cuida, lo vigila, lo gobierna,
se-, loqoisa’a, qare-, seloxoiqata’a, loxoita’a,
reloqosa´a-. se/sqai/se/s loqoisaỹa’; me vigilas.
reloqotaỹa’;me vigila, reloqoto’o’; habrá estado vigilándolo. (c reloxoi’a).
150
resaulli
reloqota’gue: está frente a gente en un camino,
reloqosa’gue.
reloqota’guit: se enfrenta con otro, está frente a
otro. se-,’loqoisa’guit, qare-, seloxoiqata’guit,
loxoi-, reloqosa’guit.
reloqota’ñi: está frente a algo en el suelo, se-,
seloxoiqata’ñi, reloqosa’ñi. Mat 15.30.
reloqota’oga: está frente a algo afuera.
reloqota’ta’: están frente a frente, seloxoiqata’ta’,.
reloqota’uegue: está frenteral trono, reloqosa’uegue.
Apo4.5.
reloqotougui: está frente a un grupo. Hch27.35.
reloqoto’ot: está delante de otro, se-, qare-,
seloxoiqato’ot, reloqoso’ot. Mat27.10.
reloqouec: sale yendo de acá, da vuelta y se va. se-,
loqoirec, seloxoỹaxauec. loxoiuec, reloqorec.
Mrc13.34. (c neloqouec).
reloqougui: frente a un grupo.
reloqo’chiguit: de frente a o en contra de.. loqoichichiguit, qare-, seloxoiqa’chiguit, loxohi’chiguit,
reloqochichiguit Hch27.14.
reloqo’ojta: está directamente frente a una pared.
reloqo’tegue: va en esa dirección, cá’maq
reloqo’tegue; su signiicado, reloqo’tegue dá’maq...;
lo que.signiica.. (c iloxoỹaxane’tegue).
reloqo’tot: está directamente frente a..
reloqui: lucha, pelea, loqui’, seloquiaq, loguii, reloqui’. pa’aauo reloqui; interviene en guerra, (v iloquin).
reloquiaxanataxan: causa violencia.
reloquia’to: lucha con varios, se-, loquireto.
seloquiaxato, loquii’to, reloquia’to. (v reloguie’e’).
reloquilec: pelea por otro, le deiende, lucha por
otro. loquirelec,. loguilgoto/ loquilgoto; luchen por
varios.
reloquitac: está peleando, se-, seloquiaqatac,.
reloquitapigui: está pleiteando un grupo.
reloquita’pegue’: está peleando/ luchando contra..
loquisa’pegue’, seloquiaqata’pegue’, loquii-/ loguii-,. (c reloguie’e’).
reloquitecta’: luchan entre sí.
reloquiteguelec: está luchando por., se-, loquiseguelec.
reloxoigue: mira hacia...
reloxoiguit: se enfrenta a o se opone a otro.
seloqoisaxaguit,.
reloxoi’a/ reloxoỹa’a:
reloxoỹashiguim: cae de espalda,
reloxoỹata’: están frente a frente,
reloxoỹa’a: lo cuida, lo vigila, seloxoỹa’a, loqoira’a,
reloxoỹ’a, qare-/ qailoxoỹa’a, seloxoiqa’a, loxoỹa’a,
reloxoira’a.
reloxoỹa’gue: da frente a algo, se-, loqoira’gue,
qare-, seloxoiqa’gue, loxoiya’gue, reloxoira’gue. da
reloxoỹa’gue; su delantera, su frente o fachada.
reloxoỹa’guit: lo enfrenta, está de frente a., se-,
loqoira’guit, qare-, seloxoiqa-, loxoiỹa’guit, reloxoira-.
reloxoỹa’ogue: está frente a una tumba. Mat27.61.
reloxoỹa’uegue: está frente a un ediicio.
remaxashiqui’: tu enviado. Sal42.7.
remeenaxan: vende, traiciona, (v imen).
remeetaxan: tira tierra, desparrama tierra como
animal que cava, (c imeet).
remiitaxan: busca. Lucí 1.10 miitaxañii,. (c imitetaque).
remiilec: ustedes ocupados. Lucl0.4 (c imelec).
remira´aguit: estás unido a otro, (v ima’aguit).
renataxan: pregunta,-hace pregunta, se-, nataxañi’,
re~e’. (c inat).
renataxana: pregunta a persona en otro lugar, qare,. renataxano-’o’; le habrá preguntado, (c inat).
renataxanaque: pregunta por... se-, nataxañiraqae,
se~qataque,
nataxañiỹaque,
renataxandaque.
Hch9.11 (c renataxantac).
renataxanegue: pregunta por., nataxañitegue,
qarenataxanegue, nataxañigue, renataxanque. (v
inat).
renataxane’tegue: lo averigua bien, nataxañii’tegue,.
renataxanlec: pregunta en cuanto a.
renataxantac: está preguntando, se-, nataxañisac,
se—qatac, nataxañitac, renataxansac. 1Co10.25 (c inat).
renataxantaque: está preguntando por., qare-, -saque. Rom10.20.
renataxanta’pegue: está preguntando por., qare-/
qai-,. (c renataxanegue).
renataxanteguelec: está preguntando por., se-,,
renaxasoxontapega: lo tira, renochiriñigui subes al
barco, (v renojñigui).
renohi: lorece, echa lores, (c lenoỹaxai).
renojlec: lo monta, se-/ yi-, nochirelec, qare-,
senotaxalec, nochilec, renoterelec. renochilec; me
monta, (v renot).
renojñi: baja, desciende, renochiñi.
renojñigui: sube al barco, se-, renochiriñigui,
senotaxañigui, renochiiñigui, renochiriñigui/
renojonyigui.
renojshiguim: sube abordo de un vehículo, barco u
otro transporte, yi-, renochiri-, qare-, yinotaxa-, renochii-, renochishiguim.
renojshi’megue: monta a un techo, qare-,. Luc5.19
renoquisaho: estás enganchado, (v inoquetaho).
renoquitaho: están enganchados ustedes.
(v inoquetaho).
renot: salta, yinotaq, renochii, renote’.
renotañigui: baja adentro de.., desciende en.,
renotauec: da un salto hacia afuera, se baja de un
salto de un vehículo, yi-, renochirauec, yinotqauec,
renochiỹauec, renoterauec. Mat4.6 (c nenotauec).
renotaugui: salta entre gente o adentro de algo.
renochiraugui, qare-, yinotqaugui, renochiỹaugui,
renoteraugui.
renotauo/renotaho: sube abordo, yinotaxauo,.
renotaxanaxanlec/ renotaxanlec: le hace montarlo.
re~irelec, qare-, se~axalec, re-iilec, re—delec.
Luc19.3 5.
renotaxanlec/ renotaxanaxanalec:
renotaxaqui: su pasaje, yi-, renotaxagui’i’, ne-,
qare-, renotaxaguii, renotaxagui’.
renotec: se baja o se desmonta de un transporte.
yinotec, renochirec/ nochirec, yinotaxauec.-renochiuec, renoterec. renotec caso barco; se desembarca.
renotegue’sop: se baja hasta una persona, yi-,.
Hch14.11.
renoteta’gue: va saltando por.,
renoto: se embarca, se monta, yinotaxauo/yinotaxaho, renotero. Hch20.3.
reuotougui: se embarca en un barco, lo monta dentro. yinotaxaugui,.renoterougui. Hch18.21.
renotqajno: le hace montar, se-, notqajñiro,
qare-, senotqajnaxaho, notqajñiho, renotqajando.
renotqajñishiguim: les hace montar.
renotqa’: su campamento.
repaq: su bazo.
repaquichichiguit: cumples con otro. Gen38.8.
reparaxan: marisca por un día. paraxañi’,.
reparaxanauec: marisca por un día. paraxañirauec,
separaxanqauec, paraxañiyauec, reparaxandauec.
reparaxanlec: marisca para otro.
repeetaxanta: inseguro, inexacto, repeetaxante’.
repetaxan: come lo poco, toma la merienda, petaxañi’, sepetaxanaq, petaxañii, repetaxane’.
repetegaxantac: está trasquilando.
repootaxanta: anda a tientas, sepootaxanqata,.
(c ipootau’a).
repoxolaxan: tropieza, se-aq, repoxolaxane’.
repoxolaxanlec: tropieza sobre algo.
resalla’ñiguit: se resalla’ñiguit; está dispuesto o
presto para hacerlo.
resalli: sólido, pesado, se resalli; liviano, no penoso.
resalli na’ic; comida sólida.
resalligui: se enriquece de o por medio de.. Apol8.3
resaulli: se resbala, se-, saulli’, sesaullaq, saullii,
resaulli’.
151
resaullichi’ñigui
resaullichi’ñigui: se desliza o resbala por.,
resec: su clítoris. yisec, rishiqui’, nesec, qaresec,
rishiguii, resegué’.
resotqataxan: cansa, (v isot).
reshiuetenaxana/ rishiuetenaxana:
reshiujnaxana: lo compra.
reshiujnaxantaque: lo busca para comprar.
shiujnaxañitaque.
reshiqui: pica, tiene picazón, le irrita,
retan: calcula, se da cuenta, lo reconoce, lo comprende. yitan, retañi’, qaretan, yitanaq, retañii, retane’. qaretane’; están calculados, (c itan).
retanaxan: se da cuenta, (v retan).
retanaxanac: se retanaxanac; es inexperto.
retane’uegue: se retane’uegue; no lo controla.
retanta: lo discierne (discernir), yi-, retañite’, qare-,
yitanqata, retañita, retanete’.
retanta’gue: se dará cuenta de., retañita’gue,.
(c retan).
retanta’uegue: lo hace con pasión.
retaqa: habla, setaqa, taxahi’, setaxaỹaq, taxahi,
retaxahi’.
retaqachigui: habla acerca de un asunto, qare-,.
Hch23.15,20.
retaqagui: en singular indica que habla por medio de
algo, setaqagui, taqairigui,. en plural indica que
conversan o hablan de un asunto, qaretaqagui,
setaxaỹaxagui, taxaigui, retaxairigui.
retaqalec: lo lee. se-, taqairelec, qare-, setaxaỹaxalec,
taxahilec, retaxarelec/ retaqarelec. taxahilco’; lo
habrán leído ustedes.
retaqatac: está hablando, setaqatac, taqai’sac,
setaxaiqatac, taxaitac,. (c retaqa).
retaqatapega: le habla, retaqasapega. taqaisapiguiỹa’;
me hablas.
retaqatapigui: está hablando de un asunto, qare-,
setaxaiqatapigui, retaqasapigui. Hch23.30.
(c retaqagui).
retaqatapougui: habla a un grupo, retaqasapougui.
retaqatau’a: le critica, retaqasau’a. 1CO9.3.
retaqata’guit: le habla en contra, le contradice, se-,
taxaisa’guit/ taqaisa’guit, qare-, setaxaỹaqata’guit,
taxahita-, retaqasa-.
retaqata’pegue’: está hablando o conversando con
otro, se-, taxaisa-/ taqaisa-, qare-, setaxaỹaqata-,
taxahita-, retaqasa-. (c retaqa, retaxai’e’)
retaqata’ta’: se hablan entre sí, conversan entre sí.
Luc20.5.
retaqatecta’: se hablan o conversan entre sí.
retaqatecto: les habla.
retaqateguelec: lo lee vez tras vez. taqaiseguelec,
qare-,. Hch15.21 (v retaqalec)
152
rishiujnaxantaque
retaqaugui: habla por medio de algo, habla dentro de
una multitud, se-, taqairougui, qare-, setaxasoxougui, taxaỹougui, retaqarougui. Mat13.10;22.43.
retaqa’ajta’: conversan entre sí, hacen acuerdo entre sí. setaxaiqa’ajta’, taxahiijta’,.. 2Jn0.12;3Jn0.14
(c retaqa).
retaxai’e’: le habla, se-, taqaire’e’, qare-,
setaxaỹaxa’e’, taxahi’e’, retaxaire’e’. (c retaqa).
retaxan: olfatea rastros, (c ita).
retaxanegueri’: olfatea un poquito, (c ita).
retaxaỹa: le habla, le reta, le corrige, reprende, se-,
taxahita/ taqaita, qare-, retaxaita.
retaxaỹapigui: habla_acerca de., qare-, retaxairapigui. Mat12.14.
retaxaỹata’: hablan entre sí. setaxaỹaqta/
setaxaỹaxata’, taxaỹata’,.
retaxaỹa’a: le critica, le reprende. se-,’taqaira’a,
qare-, setaxaỹaqa’a, taxaiỹa’a,.
retaxaỹa’guit: habla en contra de, le contesta enojado.
se-,taqaira’guit,qare-,setaxaỹaqa’guit,taxaiỹa’guit,
retaxaira’guit.
retaxaỹa’pegue’: habla con otro, se-, taqaira’pegue’,
_qai- (cerca)/qare-(lejos), setaxaiqa’pegue’, taxaiỹa-,
retaxair-. Mat2.4 (c retaxai’e’).
retaxaỹa’ta’: discuten entre sí. setaxaỹaqa’ta’,
taxaỹa’ta’,.
retelqataxanot: advierte contra algo. qare-,.
retelqataxantapega: advierte de algo, telqataxañiỹo’.
Luc12.01. Co8.9.
reto: de poca importancia, común, ordinario, reto’;
los varios ordinarios, chaqaỹim reto; soy de poca importancia, ñi’taq reto; tomemos lo que hay, ¡qué va
a hacer!.
retoxon: ataca, na retoxonac; las ieras que comen
gente.
retoxoñigui: ataca al rebaño, qare-,.
reuaaraxan: cose, (c neua’). reuacqataxan; desparrama, (v neuagaxat).
reualaxaitac: se reualaxaitac; está en serio, no está
jugando nomás. se seualaxaitac, sqai hualaxai’ sac,
se seuallaxauqatac, sqai hualaxahitac, se reualaxaisac. Ecl11.3.
reualaxaitalec: juega con.., no lo hace en serio,
qare-,.
reualaxaue: juega (jugar), seualaxaue, hualaxavi’,
seuallaxaviaq, hualaxavii, reualaxavi’.
reuanaxan/ rauanaxan:
reuosetac: está cocinando, reuoshigui: cuece en..
re’guemacha: sueña de un ángel, se-, ‘guemachita,
qare-, se’guemachaxa,’guemachiỹa, re’guemachita.
Mat1 .20 re’guemacho’; habrá soñado de..
se’guemachaqatac; estamos soñando.
(c re’guematatapega).
re´guemata: sueña (soñar), se-, ‘guemachi’,
se’guemataq, ‘guemachii, re’guemata’.
re’guematatapega: sueña de o tiene visión de algo.
se-,, (c le’guemataxac,re’guemacha).
re’guemataxaqui’: tu visión, (v le’guemataxac).
re’iigue: busca protección, se’iigue,’i’regue, qare-,
si ỹaxague, ‘iigue, re’iregue.
re’laqataxanta: traiciona, de repente, se-,
‘laqataxañita, se-,’laqataxañita, re’laxante’.
(c ne’laqataxanto).
re’laqataxanta: entra de repente, (c ne’laqataxanto).
re’légaxan: barre, (v i’lec).
re’loxolli’: tiemblas, (v i’loxol).
re’maqaite’m: te quedaste callado, (v i’maqata).
re’naxan: hace hechicería, hechiza, critica, se burla. se’naxanaq,. (c i’en).
re’naxaatac: es insolente, se burla.
re’naxan: da regalos, regala, se’naxan,.
re’oq: visible, se ve, aparece, aỹim re’oq; soy visible.
qomi’ re’xoi’; somos visibles, re’oq nqai’en; lo
demuestra, se re’oq; espiritual, invisible. (c re’qoota).
re’palaxan: recoge.
re’palaxanec: sale a recoger, se-.
re’palaxantac: está recogiendo, (v ne’pala).
re’palligot, ñi: la golondrina, re’qojlec. se ve bien,
hay luz, visibilidad.
re’qoochigui: visible, se ve bien, es material, físico,
re’qoochiguiñi: bien claro, claridad, es de día, se ve
bien.
re’qoota: bien visible, se ve bien. aỹim re’qoota; soy
visible, qomi’ re’qoote’; somos visibles, ỹaatqajam
re’qoota; está bien claro el asunto, (v re’oq).
re’qootau’a: es visible adentro.
re’qootec: penetrante, bien claro.
re’qoote’uegue: es claro a lo largo.
re’xogue: se re’xogue; invisible un camino.
re’xogui: se re’xogui; invisible, ná’maq se re’xogui;
los espíritus, ñí’maq ỹa’xateta’guita naua se
re’xoguilo; el que predice el futuro.
re’xolec: hay claridad sobre..
re’xolecna: la claridad de día sobre la tierra.
re’xone’, so: venado, el macho de naueenec, tiene
cuernos de tres puntos, (v naueenec).
re’xorenataxan: siente compasión, ama.
‘xorenataxañii,. (v i’xoren).
re’xo’ña: se re’xo’ña; invisible el suelo.
richaañi: transparente.
richaauec: transparente, ñí’maq ríchaauec nqai’en
da ‘ueenataxac; el adivino.
richaxasoxon: corta, serrucha, (c ichaq).
richa’a: es visible.
richa’am: está a la vista, visible, aỹim richa’am;
estoy a la vista, richa’alom qomi’;estamos a.la vista,
richa’alom qamiri; están ustedes a la vista.
richigaxan/rechigaxan: roe, muele, tritura, (c ichic).
richigoxosoxontac: está moliendo.
richiguiñi: amanece, es claro el día o el agua, cristalina el agua, aclara el día.
richiichiguiñi: es claro como agua, transparente, se
ve bien, está bien claro, richiicbiríñi; son claros los
varios.
richiitau’a: es visible adentro.
richiitegueñi: está amaneciendo, está por amanecer.
richiitougui: hay luz adentro, hay claridad.
richilecna: aclara el día, amanece.
richillirañi: tu tienes cuidado, (v netelañi).
richillira’a: lo cuidas, (v netela’a).
richita’guit: se lo ve viniendo, es visible viniendo
.richita’guita.
richoqotaxan: informa, (v ichoxot).
rilliviralec: tu mueres sobre algo, (c ileualec).
rillimi’ñot: retumba (la tierra).
riliivite’: te desmayas, (v ileueta).
rimiñi’: él te vende algo, (v imen).
riñac: pee. despide pedos, ventosea, siñac, ñi’rac,
siñaqac, ñiỹac, riñirac.
ripichisa’a: lo codicias, (v ipiteta’a).
riquinaxan: saluda, quinaxañii,. (v iquin)
riquinaxana: va al otro para saludarle, se-,
quinaxañita, qari-, se—axa, quinaxañiỹa, ri—ta.
(v iquin).
rishiita: sarnoso?, rishiita na loshicmaxa; leproso,
rishiguiỹata’: juegan entre sí.
rishiqui: se divierte, juega, sishiqui, shiqui’, sishiquiaq, shiguii, rishigui. ríshiquitac; está jugando.
rishiqui/ reshiqui: le pica la picazón, le irrita la piel.
rishiuenaxan: habla mal. shiuenaxañii,. //sqai//
(v ishiuen).
rishiuetenaxan: paga, se-, shiuetenaxañi’, ri—e’.
Rom12.19.
rishiuetenaxana/ re-: compra con., se-,
shiuetenaxañita, qari-,. Mat17.27;Hch1.l8;1Pe1.19
rishiujnaxana/ re-: lo compra, se-/ sishiujnaxana,
hiujnaxañira, qare-/ qarishiujnaxana, se-/
sishiujnaxanaxa, shiujnaxañiỹa, re-/rishiujnaxanta.
Hch1.18 (v ishiueten).
rishiujnaxanaque/re-: lo busca para comprarlo, se-,
sh—iraque, qari-, si—qaque, sh—iỹaque, ri—daque.
(v reshiujnaxana).
rishiujnaxantapega: (v rishiujnaxana).
rishiujnaxantaque: lo está comprando.
seshiujnaxanqataque,. 1CO7.30.
153
resaullichi’ñigui
rishivichiñi’: te paga, (v ishiueten).
rishiỹa: les gusta a ustedes, (c nisha’a).
rishi’ta: quieres gustarlo, (v nisha’a).
rishi’saque: lo quieres, (v nishitaque).
riviigaxan: toca instrumento de cuerdas, viigaxañii,.
riviigaxanlec: toca instrumento para otro para
entretenerle.
riỹahitashiguim: ustedes le acompañan hacia arriba.
(v liỹaatashiguim).
riỹahita’ñi’: ustedes le acompañan hacia abajo.
Co12.12 (v liỹaata’ñi’).
riỹallira’gue: te apuras para ir a tal lugar.
(v iỹala’gue).
riỹallí’sac: te apuras, (v iỹalatac).
riỹa’e’: tu compañero, (v liỹa).
riỹa’isac: estás acompañándolo, (c liỹaatac).
riỹoxosoxontac: lleva carga, está cargando,
(v iỹoxolec).
ri’iitacot: se refugia bajo., si-.
ri’iito’ot: se refugia bajo., si iito’ot, ‘iiso’ot, qari-,
si’ỹaaqato’ot, ‘iito’ot, ri’iiso’ot.
ri’llivi: busca agua, si’llivioq,.
ri’llivitac: está llevando agua, acarrea agua, si-,
‘llivi’sac, si’llivioqotac, ‘llivitac, ri’llivita’pe. Mrc14.13.
ri’ñichi’: tu enfermedad, (v le’ne’).
ri’ỹaxan: cava, escarba, se-, ‘ỹaxañi’, qari-,
si’ỹaxanaq, ‘ỹaxañii, ri’ỹaxane’. / se/ sqai/ se/ s
(v ni’ỹa, ni’ỹa’ñigui).
ri’ỹaxantari’: escarba.
ri’ỹa’e’: tu pozo, (v li’ỹa).
rocacha: lo roba, so-, ocachita/ cuachita, qaro-, socachaxa, ocachiỹa/ cuachiỹa, rocachita. (c rocachi)
rocachau’a: cuachirau’a, qaro-,. rocachau’a ca
ỹa’xat; miente, habla indebidamente.
rocachi: roba, so-, ocachi. cuachi’/ cachi’, socachaq. ocachii/cuachii, rocachi’. se/sqo/se/0/ sqo
cuachi, cachi’; no robas.
rocachigui: roba en algo como en una casa. qaro-,.
rocachitac: está robando, cuachi’sac,.
rocachitapega: lo roba de., cuachisapega,.
rocachitapigui: está robando de la bolsa. Jua12.6
(c rocachigui).
rocachita’a: lo roba, socachaqata’a,.
rocachot: le roba a otro, socachot, ocachitot/
cuachitot, rocachot, qaro-, socachoqot, ocachiỹot/
cuachiỹot, rocachitot. qarocachiỹot; les roban a
ustedes, (c rocachi).
rocala: se pudre, se echa a perder.
rocalañi: se pudre en la tierra.
rocalashiguim: se pudre carne colgada.
rocalaugui: se pudre algo en una casa.
152
ro’laxaua’pegue’
rocanaxan: lo persigue.
rocanaxantapigui: un grupo persigue, so-,.
(v ỹocantac).
rocanaxañigui: 1 les persigue a un grupo,2 persigue
por medio de algo, so-, cuanaxañirigui, qaro-,
socanaxanaxagui, cuanaxañigui,rocanaxanyigui.
Hch 11.19(c ỹocantac).
rocoraxantac: está regando. (v ỹoco’).
roda’itrec: estás solo, (v nodatec).
rodoxon: lleva, doxoñi’, sodoxonaq, doxoñii,
rodoxone’. (c ỹodo).
rolegaxan: descascara, (c nolec).
rollapi’tegue: se entierra,se encaja,se mete en algo,
penetra. llapitetegue, sollaqapi’tegue, llapii’tegue,
rollapitetegue.
rollichi’: tu fuego. (v lole’).
romanollipi: los romanos.
rona: es pastoso, blando, ronahi’.
ronaataho: está pegado a..
ronaho: se pega, adhiere (adherir).
ronalli: aborta, sonallaq, ronallii, ronalli’. ronaplaxan;
pellizca, (c ỹonaplañi).
ronata’guit: se pega a.,
ronaỹata’: se pegan entre sí, se adhieren entre sí.
(v ronaho).
ronaỹo’ot: se pega debajo de.,
ronoqo: gruñe el tigre o el león, brama el toro, ruge
el león, noxohi’, sonoxoỹaq, noxohi,.
ronoqotagui: muge o berrea una manada.
sonoxoiqatagui,.
ronoqotaque: ruge por.,
ronoqota’pegue’: anda gruñiendo o rugiendo.
(c ronoqo).
ropilqataxan: devuelve, rumia, es rumiante la vaca.
ropoqochigui: está bien roto.
ropoqogui: se rompe un huevo o una vasija.
ropoqoguilo. ropoqogui nqai’en; lo rompe.
(c ỹopoxoỹaqchigui).
ropoqota: roto, ropoqote’.ropoqotam; muy roto,
ropoxoỹa’gue: se rompe un barco, se raja.
ropoxoira’gue/ropoxoỹa’que. (c ỹopoxoyaqta’gue).
roqoinaxan: atrapa, so-, qoinaxañi’, soqoinaxanaq,
qoinaxañii, roqoinaxane’. roqoinaxan nallin; pesca.
(c ỹoqoin).
roqoinaxantac: está atrapando, soqoinaxanqatac,.
roqollictaxan: duda, so-, qollictaxañi’, ro-, so—aq,
qollictaxañii, roqollictaxane’. (v ỹoqolliguit).
roqollictaxanta: niega (negar), no cree, so-,
qollictaxanite’, soqollictaxanqata, qollictaxañita,
roqollictaxante’. Jua20.27
roqopi: se golpea, soqopi, qopi’, soqopiaq, qopii,
roqopi’. se/ sqo/ se/ / soqopi quena qa’; me golpeé
contra esta roca, (c ỹoqopin).
roqopia’guit: se golpea contra una roca. Mat4.6.
roqopiñi’: te golpea, (c ỹoqopin).
roqopita’pegue’: cruje por algo.
roqopi’ñot: cruje bajo algo.
roquia’ita: te enojas contra otro. (v-noquii´a).
roso’o aulla, soso’o,.
roso’ota’pegue’: está aullando, so-,. Miq1.8. (c roso’o).
rotaanaxan: ayuda, so-, taanaxañi’, so—aq, taanaxañii, ro-e’. / se/ sqo/ se/ / (c ỹotauan).
rotaanaxanau’a: ayuda con una carga. taanaxañiỹau’a,.
Luc11.46.
rotaanaxanegue: ayuda en algo, so-,
rotaanaxandegue. Luc12;Co10.23 (c ỹotauan).
rotaanaxanta’pegue: le ayuda en., ro—sa’pegue.
roto, aso: la corona de su cabeza, su coronilla, su
cumbre de la montaña, su copa_del árbol, yoto,
roto’e’, noto, qaroto, rotohi, roto’, rotoole/ roto’lli’;
la copita del árbol.
rotogoxosoxon: martilla. (v ỹotogoq).
rotóle: querida Rut. (contrastar rotoole).
rotoole, aso: su coronilla, (v roto).
roto’ili’: 1 su coronilla,2 querida Rut.
rouainaxan: tiene esposa o esposo, so-, huainaxañi’,
so—aq, huainaxañii, ro—e’.
rouaxanaxan: castiga, pega, huaxanaxañii quena
qo’paq; derriben árboles, (c ỹouaxan).
rouenaxana: -lo utiliza, lo usa. huenaxañita, qaro-/
qaỹo-, souenaxanaxa, huenaxañiỹa,. (c ỹouen).
rouootaxan: despoja, so-, huootaxañi’, so~aq,
huootaxañii, ro—e’. (v nouo’)
rouootaxana’gue: lo lleva de despojo, so-,
huootaxañira’gue,
qaro-,
souootaxanqa’gue,
huootaxañiỹa’gue, rouootaxanda’gue. (c rouootaxan).
rouootaxanegue: lo quita, lo conquista, lo adquiere
a la fuerza, qaro-, huootaxañigue.
rovichii’a: ustedes le tienen cuidado, (v ỹoueta’a).
rovichiraque: (v ỹouetaque).
roviqui: resuena (resonar), roviqui’.
roỹapi: se marchita, roỹapita; se marchita bien.
roỹapite’; se marchitan bien, roỹapitem’; están secos, muy marchitados.
roỹaxan: llama. Luc12.36;18.38
roỹaxana: le llama, so-,-oỹaxañita’/ỹaxañita, qaro-,
so~axa, oỹaxañiỹa/ ỹaxañiỹa roỹaxaxanta’;
qoroỹaxañiỹaxoua os llama,roỹaxañiỹaxaua’; os
llama, roỹaxanoxoua’; nos llama, -roỹaxañixoua’;,
te llama.roỹaxañiua.me llama qaroỹaxañiraxaua’;
te llaman.
roỹaxañiua’;me llama, ỹaxañiua´me
llaman ustedes, ỹaxañiriua’; tu me llamas.
soỹaxanalo; les llamo, soỹaxañiraxaua’; te llamo,
roỹaxanaque lo pide, se-, ỹaxañiraque, qaro-,
soỹaxanqaque, ỹaxañiỹaque, roỹaxandaque.
roỹaxanaco’; lo habría pedido, (c roỹaxan).
roỹaxana’a: le llama al que está adentro, so-,
ỹaxañira’a, qaro-, qo-axau’a, ỹaxañiu’a, roỹaxanda’a.
/se/sqo/se/s lPe2.9 (c roỹaxana) (v noỹaxana’a).
roỹaxana’pegue’: le llama al que pasa.
oỹaxaiira’pegue’,.
roỹaxane: le manda llamar por una persona o una
cosa. so-, ỹaxañite, qaro-, soỹaxanqai, ỹaxañiỹe,
roỹaxante.
roỹaxanegue: lo llama.
roỹaxaneu’a: lo pide, le llama al que está adentro,
so-, ỹaxañira’a, qaro-, soỹaxanaxau’a, ỹaxañiu’a,
roỹaxanda’a. Hch3.14,14.
roỹaxane’oga: le llama al que está afuera, so-,
ỹaxañire’oga, qaro-, soỹaxanaxe’oga/ -axau’ga,
ỹaxañihe’oga/ ỹaxañii’oga/ ỹaxañiu’oga,
roỹaxande’oga.
roỹaxanot: clama a otro, invoca el nombre de Dios.
so-, ỹaxañiỹot,.
roỹaxanougui: le llama a un grupo, so-, qaro-,
.Mat2.4.
roỹaxantac: está llamando, so-,,
roỹaxantacot: le está rogando, ỹaxañitacot,.
roỹaxantalec: le llama para., ỹaxañisalec,.
roỹaxantapega: le está llamando, so-, qaro-,.
roỹaxantapegueu’a: le está llamando en una puerta
hacia adentro, ỹaxañitapegueu’a,. Luc 13.25.
roỹaxantaque: le exige, so-, ỹaxañisaque, qaro-,.
roỹaxantaxaso’ma: le llama al que está en un pozo,
roỹaxanta’a: le llama.
roỹaxanta’gue: le llama al que va yendo.
roỹaxanta’oga: le está llamando al que está afuera,
roỹatanta’pegue’: le está llamando al que pasa.
(v roỹaxana’pegue’).
roỹaxañi’ña: le llama allá abajo en la tumba.
Jua12.17.
ro’chii: tienen miedo ustedes, (v no’chi)
ro’chi’i’: tienes miedo, (v no’chi)
ro’goxona: lo usa como herramienta o arma. ‘goxoñita, qaro-, so’goxonaxa, ‘goxoñiỹa, ro’goxonta.
so’goxonaxalo; los usamos.
ro’goxontapega: lo está usando de arma.
ro’i, na: la espuma,
ro’iiua’: se enoja conmigo, (v ro’o)
ro’laxaua’pegue’: se lo reclama, se lo cobra, so-,
so’laxanqa’pegue’, ‘laxañiya’pegue Lucí 11.50,51
(v no’laaque).
153
resaullichi’ñigui
ro’laxanegue: va a cobrar a otro, va a reclamar a
otro. so-, o’laxañitegue, so—axa-, ro’laxantegue.
(c no’laaque).
ro’laxanta’pegue’: lo está reclamando.
ro’leentaxantac: está recordando o pensando, so-,
‘leentaxañisac, so’leentaxanqatac,’leentaxañitac,
ro’leentaxansac. 1Tel.3 (c ỹo’leente’te,
lo’ leentaxanaxac).
ro’maataxan: hace apagarse, (c ỹo’mat).
ro´o: se enoja, so’o, ‘oi’/ ‘ohi’, so’ỹaq, ‘ohi, ro’ỹe’.
ro’o’; se habrá enojado, ro’o nqai’en; le ofende, le
hace enojar, ro’iiua’; se enoja conmigo, ‘o’iriua´; te
enojas conmigo, (c ỹo’ooqochit, lo’o).
ro’oogui: se enoja por un asunto, (v ro’o).
ro’oolec: se enoja por., ‘ohirelec,.
ro’ootapega: se está enojando por., so-, ‘ohisapega,.
ro’ootapigui: se está enojando por., ‘o’isapigui,
so’ooqotapigui, ‘ohitapigui,. (c ro’oogui).
ro’ootari’: está enojado, so,’ohisari’,so’ooqotari’,’o
hitari’,ro’oosari’.
ro’ootasa’lo: se enojan ellos.
ro’ootaxana: deiende con algún poder o con el nombre. so-,. Mrc16.17.
ro’ootaxanlec: le deiende, le protege, so-,
‘ootaxañirelec, qaro-, so~axalec,’oo~iilec, ro-delec.
ro’ootaxantapega: está defendiendo con algún poder. etc. so-,.
ro’ootaxanteguelec: le está defendiendo de algo, so-,
‘ootaxañiseguelec,. Luc11.4 ro’ootaxantapiguilec;
me está protejiendo.
ro’oota’ta’: se enojan entre sí. so’ooqqota’ta’,
‘ohita’ta’, ro’oota’ta’.
ro’o’e’: tu enemigo, (v lo’o).
ro’taqataxantac: pone tropiezo, (c ỹo’taxat).
ro’uaataxantac: llora perdido, extraña, (v ỹo’uaat).
ro’ueenataxan: trabaja, obra, labra, so-,
‘ueenataxañi’, so~aq, ‘ueenataxañii, ro-e’.
(c lo’ueenatec).
ro’ueenataxana: lo usa al trabajar, trabaja con tal
herramienta, so-, ‘ueenataxañita, qaro-, so—axa,
‘u-iỹa,.
ro’ueenataxanaugui: trabaja entre gente o en-una
casa. so~axaugui.
ro’ueenataxanlec: trabaja sobre un terreno, so-,
qaro-,.
ro’ueenataxanot: le sirve, trabaja por otro, so-,
‘ueenataxañitot, qaro-, so~qot, ‘u~iỹot,.
ro’ueenataxañiyot; me sirve.
ro’ueenataxanougui: trabaja entre gente, so-,
so~axaugui, ro—dougui.
ro’ueenataxantac: está trabajando, so-,
‘ueenataxañi’sac, so—qa-,’ueenataxañitac.
152
se’xorqata
ro’ueenataxantacot: está trabajando por otro, so-,
‘ueenataxañitacot, so-qa-,.
ro’ueenataxantalec: está trabajando sobre un terreno. -so-,.
ro’ueenataxantapega: está trabajando con herramienta, so-, qaro-,’ueenataxañitapega, so—qa-.
(v ro’ ueenataxana).
ro’ueenataxantapigui: está trabajando en cierto
tiempo.
ro’ueenataxantapougui: está trabajando entre gente. qaro-,. (v ro’ueenataxanougui).
ro’ueenataxanteguelec: está trabajando sobre un
terreno.
ro’ueenataxantot: trabaja por otro.
ro’ueenataxañigui: trabaja en cierto tiempo o
condición,’ueenataxañirigui, qaro-, ‘u—iigui, ro—yigui. Luc13.14 ‘ueenataxañiguiỹo’; trabaje con dinero.
ro’ueenaxan: canta, so-, ‘ueenaxañi’, so—aq, ‘u—ii,
ro—e’. (c ỹo’uen) ro’ueenaxana;canta con algo. so-.
ro’ueenaxanlec: canta por algo, qaro-, ‘ueenaxañilec,.
ro’ueenaxantac: está cantando, so—qa-,
‘ueenaxañitac, ro’ueenaxanta’pe.
ro’ueenaxantagui: está cantando un grupo.
ro’ueenaxantalec: alaba o canta por/ sobre una
persona o una cosa, qaro-, so—qa-, ‘ueenaxañitalec,.
Luc19.37.
ro’ueenaxanta’guit: canta al acercarse.
ro’ueenaxanta’pegue’: canta mientras.
ro’ueenaxanta’uegue: canta mientras., so-, qaro-,.
ro’viiñira’ansop: te quedas atrás con otro.
(v no’ueena’ansop).
ro’xaỹot: se acuesta con la cabeza hacia otro, so-,
o’qa’itot/ ‘qa’itot, qaro-, so’xayoqot, o’xayot/
‘xayot,ro’xaitot. se/ sqo/ se/ s sqo ‘qa’itot; no te
acuestas con la cabeza hacia otro.
ro’xonaxan: teje, aumenta algo, ediica.
ro’xonaxana: ediica con .materiales. 1CO3.12.
ro’xonaxanapego:
acompaña
en
ediicar.
so’xonaxanqapego,.
ro’xonaxanlec: ediica sobre una base. 1CO3.12.
ro’ỹa: se enoja con otro, so-, ‘o’ita, qaro-, ‘ohiỹa,
ro’ỹita. ro’ỹo’; se habrá enojado con., (c ro’o).
ro’ỹaari’:
se
pone
nervioso,
so-,’oisari’,
so’ỹaaqari’,’oiỹari’, ro’ỹerari’. Mrc14.63 (c ro’o).
ro’ỹa’guit: se enoja contra otro, ‘o’ira’guit,
so’ỹaqa’guit,. ‘ohiraiguit; te enojas contra mí.
(c ro’o).
ro’ỹoxon: silba.
rqaiqui’: tu cabeza, (v lqahic).
rqodoqui’: tu in. (v lqodoc).
rqouaguiic: favorézcanme.
rquepaqataxanlec/quepaqataxanlec: le deiende,
le protege.
rquepaqataxanteguelec: le está defendiendo,
rque’guenataxan/ que’guenataxan: obliga,
sque’guenataxan, que’guenataxañi’, s~aq, que~ii,
rque’guenataxane’/ que’guenataxane’.
saachiguit: contesta una pregunta, le contesta a_una
persona, le responde, responde a algo, lo acepta,
le hace caso, sasaachiguit, saachichiguit, qara-/
qaỹasaachiguit, sasaataxaguit, saachiiguit, saachiriguit. saachiguita; les contesta o los contesta.
Luc23.23,24 (v saat).
saachii: contestan ustedes.
saachi’: contestas.
saat: contesta, responde, sasaat, saachi’, saat/
ỹasaat, qaỹasaat, sasaataq, saachii, saate’. se/ sqa/
sqa/ s.
saata: le contesta, sqa saata; no le contesta.
Mat15.23.
saguiriñitac: sqa saguiriñitac; ustedes lo toman en
serio, (v ỹasagueren).
sahoqo’: haremos, sahoqe/-ai +-o’. (v ỹa’ue).
saisolqai’: seis. sai’c/ sá’ic: sí, claro que sí, por supuesto.
salaq: una clase de víbora venenosa.
salaq late’e, aso: ñacaniná, víbora grande que corre
rápido.
sanaỹa’gue: estoy acostumbrado a algo, (v naỹa’gue).
saqachiỹaxaua’: les aconsejo a ustedes, (v qata).
saqatajlec: se recuesta sobre una supericie. Jua5.3.
saqatalec: se recuesta sobre algo, se inclina contra
pared, saxaitalec; ustedes se recuestan sobre.,
saqatañi: se inclina.
saqatec: cae de costado, sale de costado, sasaqatec,
saqaiterec, sasaxasqotec, saxaitec, saqaterec.
saqa’: todavía no.
saqa’laca: todavía no hay algo femenino, saqa’laca
aca llaale; todavía no tiene hija,(c saqa’, aca).
saqa’leca: todavía no hay algo masculino.
¡saqa’leco’eda!; ¡sólo faltaba eso!, saqa’leca ca
llaalec; todavía no tiene hijo, saqa’lecaua caua llaalqa; todavía no tiene hijos, (c saqa, ca).
saqa’le’: todavía no. Mrc8.17.
sarasa: zaraza, género o tela en general.
saua: los, las. (v caua)
sauacho’lqa: esos o esas pequeñas, (v cauacho’lqa)
sauaje’e/ sauase’e: (v caje’e).
sauaqhuaic/ sauaxauaic: malhechor, hacedor de
mal, sauajo: esos o ésas, (v cajo).
pecador, sauaqhuaqa; varios, sauaqhuaiquipi; muchos, na nouaxanqa’ na sauaqhuaiquipi; el inierno.
sauase’e: aquellos, aquellas, (v case’e).
sauataxare’: esos, ésas, (v cataxare’).
sauaxachi’: tienes culpa de., (v ỹasauaxat).
sauaxaic: el puma, sauaxai ‘aalo; la leona.
sauaxaic leta’a: el león de la clase enjaulada en circos.
sauaxat: a causa de.., por culpa de., sauaxate’ qamiri; a causa de ustedes, sauaxato’; habrá sido por
causa de., (c yasauaxat).
sauá’maq: los cuales o las cuales, (v cauá’maq).
saua’maxare: ellos o ellas, (v caua’maxare).
saua’que: todos ellos o ellas, ambos de los dos.(v
caua’que)
saxanchi’: ¡ojalá!.
saxarigui: travesano, caua qo’paq saxarigui;ravesanos
de madera, saxariguilo;varios.
saỹaata: me dedico a., (v ỹaata).
sa’: así, en esta manera, (v ‘naacsa’).
sa’daqachiriñi: hincamos las rodillas, (v ya’chi’iñi,
ỹa’yiñi, ỹa’yiichiguiñi).
sa’deenqachigui: (v ỹa’yiinchigui).
sá’ic/sai’c: sí, claro. ¿Chi’negué? ¡Sá’ic!, ma\.¿Porqué?
¡Claro!, porque., (v ỹa’ic).
sa’maxajta’: lo arreglo bien, (c ỹa’maxajñi).
sá’ogue: todo, sá’ogue so’óna pe; durante toda esa
noche, sá’oco’/ sá’ogo’; serán todos, (v cá’ogue).
sa’ỹoqotec: sobrepasamos, (v ỹa’iitec).
scavit: ayer, cavit liỹa; anteayer, scavit na’ lavit;ayer
a la tarde, scavit na’ nete’eta;ayer a la mañana.
se: no. mese, mesqai, se, sqa, sqai, sqo, s(e).
sectaqchirigui: dividido en dos, partido en dos.
Hch5.3 (v yasectaqchigui).
secta’chi: partido.
secta’gue: se rompe. se parte una tela, secta’que;
se rompen varios, (v ỹasectaqchigui).
sectetajlec: está en pedazos, descuartizado, sectetajlec nqai’en; lo descuartiza, (c ỹasectaqtac).
sectete’: están rasgados.
seeque’ta/leseeque’ta: está cerca a..(c lishiiqui’ischi).
seguet: se rompe una ropa o la encuademación demn
libro, shiguichi’, saseguetaq, shiguichii, seguete’.
selaxaic: pelado, sin pelo, (v ỹosela).
seloxoiqa’ajta’: estamos cara a cara, (c reloqota’ta’).
senta’ñi: estoy aquí, (v neeta’ñi).
seraxañi: lo anotamos, (v ỹiriñi).
seshiujnaxanque: lo compré. Ecc2.7. (c rishiujnaxanaque).
seuacqachiguiñi: estamos en paz. (v huaquichiguiñi).
seuelec: lo creo. (v huelec).
se’xorqata: somos pobres, (v ‘xorata).
153
resaullichi’ñigui
sietolqai’: siete, 7.
siñit: peludo más grande, armadillo.
so: el, él, el que, los que. (v ca).
so/so’maxare: él. Mrcl2.4,5.
soca: el azúcar, qanasóca,. (v nasooca).
socho’lec: ese pequeño, (v cacho’lec).
socho’lli’: esa pequeña, (v cacho’qui’).
socho’qui’: ese pequeño, (v cacho’qui’).
sodaxalo: se lo llevamos a varios. Jual.22 (c yodo,
ỹoda’a).
soga’ỹo’: ése o ésa es. (v caga’ỹo’).
soguel, saua: bolsas.
sogui: se zafa, se descoyunta, se desata, se suelta,
se deshace, sogui nqai’en; lo deshace, lo suelta, (c
ỹosogui).
sohiralec: tienes causa o culpa de., (v soualec).
soje’e/ sose’e: (v eaje’e).
sojo: ése. (v cajo).
soochaxaic: cansado, fatigado, soochaxaiquipi; muchos, (c lesoochi, isot).
soochigui: está deshecha la casa, soochtgom; muy
deshecho, soochigui nqai’en; lo deshace.
(c nosogoñi).
soorec: (v souec)
sooro’e’: ¡tía!, (v lasooro)
sootagui: está suelto, sootaguilo.
sootauec: está suelto, soosauec.
sose’e: aquel, (v case’e).
sotaq: el cual, (v cataq).
sotaxaraic: suave, tierno,
sotaxare’: ése. (v cataxare’).
sotqataxanaxaic: cansador, (c resotqataxan).
sou: muere, está muerto, sasou, sovi’, sasouaq, sovii, soue’.
soualec: por causa de.., tiene causa de., sasoualec,
sohiralec/ soviralec, qaỹa-, sasouqalec, sohiỹalec/
soviyalec, soueralec. se/ sqa/ sqa/ s (c souetapigui).
souec: se desata solo, está libre, suelto.
soorec qomi´: estamos libres, (v ỹosouec)
souetac: está de luto, sasouqatac, soviitac, soueta’pe.
souetac queca; está de luto por el; souetac caca:
está de luto por la.
soujetapigui: es culpable de.., por causa de..
sasouetapigui, sovisapigui, qarasoueta-, sasouqata-.
soviita-, souesa-.
sougui: por causa de., sasougui,. Apo1.9.
sovitapigui: por causa de., (c soualec, souetapigui).
soxonaxa, aso: el animal que hace trueno, el trueno,
soxonaxal; varias, soxonaxallipi; muchas.
152
taaho
soxonaxa llaalec; es como el trueno, soxonaxa naqa’;
la piedra del trueno.
soỹaqchi’: lo haces arrugarse, (c isoỹaxat).
so’irigui: lo destruyes, (v ỹosogui)
so’Iolo’: pájaro, chingólo, chingol, chincol.
só’maq: el cual, (v cá’maq).
so’maxare/só: él. so’maxaro’lec; pobre de él.(v
ca’maxare).
só’naq: só’naq qota’olec; el padre universal.
so’oga: está libre de la ley. Qamiri so’ogalo; ustedes
están libres. Rom7.3,4;6.7 (v ỹoso’oga).
só’ta: ése, ésa. (v cá’ta).
so’taxare: él. (v ca’taxare).
so’tqaiso: ese pequeño, (v ca’tqaica).
so’tqaso: esa pequeña, (v ca’tqaica).
sqa: no. (v se).
sqaca/qaca: no hay, está ausente, sqaco’; será que
no hay.
sqacaata/ qacaata:
sqacanqai: sqacanqai ‘nejem; no hay igual a..(v qaicanqai).
sqadaata/ qadaata:
sqai: no. (v se).
sqaica/qaica: no hay, ausente, sqaicaua; no hay varios, sqaica nqaida; no paso nada, ¿sqaico’ nqaida?;
¿no pasó nada?.
sqaicaata/ qaicaata: no él sólo.
sqaican: nada, no existe, sqaican qohinegue; no le
hacen nada.
sqaicanqai/ qaicanqai:
sqaicanqaida/qaicanqaida/sqaica nqai dá: está
bien, no pasa nada, (v nqaida).
sqaicanqaiyi/qaicanqaiyi/sqaica nqai yí: pobre,no
tiene riqueza, (v yi, sqaica).
sqaicaua/qaicaua: no hay los varios.
sqaida: no es ése. sqaidaata: no él sólo, sqailligueme’/ qailligueme’: sqainaata: no es él sólo,
sqaiñi: no es él. sqaiño’; no sería él. sqaiso: no es él.
(c sqai, so) sqaisoota: no es él sólo,
sqaiyiita: no es él sólo.
sqalo: poco, chico en tamaño, sqalote’; poca cantidad, (v lo).
sqaqami’: no es usted, (c sqa, qami’).
sqaua’/qaua’: tarda, sqaua’nenoxonec; tarda en salir para acá. sqaỹaloq/ qaỹaloq: pronto, sqaỹalqo’;
sería pronto.
sqaỹaloxoshi’megue: pronto crece.
sqaỹalqotac/ qaỹalqotac: pronto.
sqaỹim: no soy yo. (c sqa, ỹim)
sqaỹimeta: no soy yo sólo,
sqo: no. (v se)
sqoshaxanqatau’a: lo hacemos retroceder hasta
adentro. 2Sa11.23.
sqosha’ahi: me retiro de ellos. Can3.4
sqoue: no falta, hay abundancia, es muy posible.
(contrastar qoue).
sqovite’: pocos, sqovito’olqai´; pocos, (v vite’).
sqoỹoqape’oga: cerca.
sqoỹoqaque: está cerca, no lejos, sqoỹoqapiguii;
varios cerca, (v qoỹoqaque).
sqoỹoqa’a: está cerca.
sqoỹoqo’ta: no lejos, cerca, (v qoỹoqo’ta).
sqoỹore’oga/sqoỹoxe’oga:
sqoỹoxa: no muy lejos, a corta distancia, (c ỹoxe’oga).
sqoỹoxe’oga: está cerca a algo o junto con..(c
ỹoxe’oga).
sqoỹoxogue: poca distancia yendo.
sqoỹoxoguit: muy cerca viniendo, (v qoỹoxoguit).
sqoỹoxolec: de poca extensión en un camino.
sqoỹoxoñi: de poca profundidad, poco profundo.
sqoỹoxouec: pronto,de poca duración, cerca.(v
qoỹoxouec).
sqoỹoxo’ñigui: de poca profundidad [como raíces].
squepe: anoche, squepe liỹa; anteanoche, (v pe).
shaaco’: ¡lástima!
sham/ shim/ ỹam: casi, está por hacerlo.
shaxañirac: lo conduces, (v ỹashaxanac).
sha’apiguito’: a ver si.., ojalá, tal vez, quizá.
shic/ ashic: me voy. (v eec).
shicchichiguiñigui: se parte justamente en el
medio.(c sectetajlec, secta´chi).
síhicchigui: está dividido, está separado, está partido.
shicchigui nqai’en; lo divide, etc. (c ỹasectaqchigui).
shichiguit: una estaca.
shichiñi: los escribo, (v ỹiriñi).
shichiro: lo metes adentro, (c ishito).
shichitot: lo metes debajo_de.. (c ishito).
shieetolqai’: siete.
shiguente’e: esta mañana, más temprano hoy mismo.
shiguichi’: te rompes, (v seguet).
shiilaxanaxai: mendigo/-a. (v ỹashiila).
shiila’e’: le pides, (v ỹashiila).
shiincolqai’: cinco.
shilaq: la boda.
shilo: se casa, sashilo, shilliro, sashilaxaho, shilliho,
shildo. se/ sqa/ sqa/.
shiltapego: se casa.
shiltecta’: se casan entre sí. Luc 17.27 (c shilo).
shiliiguit: se casa con., (v shilo).
shim/sham: está por hacer, shimo’; estaría por acontecer, ‘ec shim ỹaxat; parece estar por llover. Shimoñi’: tú Simón.
shina’guesa’: le desprecio, shinqa’guesa’; le despreciamos, (v ‘na’guesa’).
shinlataxan: ordeno, (v chinlataxan).
shinqatam: somos iguales a otro, (v’neetam).
shintam: soy igual a otro, (v’neetam).
shiñirec: le permites salir, (v ỹasenec).
shiñiriñi: le entierras. (v ishinñi).
shiñitaxaric: les trato a ustedes como., (v ‘ne’tegue).
shiñitetem: le das permiso, (v ỹasene’tem).
shiñi’: le permites, (v ỹasen)
shipgaq, so/ aso: caballo, yegua, shipga’; varios.
shipiguirípi; muchos, shipgaq llaalec; potrillo.shipgaq loua’; caballo padre.
shipin: una gente indígena conocida por los mocoví.
Los toba los llamaban shinpi’.
shique: lo busco, (v que).
shiquetañigui: voy sobre un lago, (v queetañigui.).
shiquiaxam: como si estuviera, como si fuese.
shiraigo: la luna, el mes. shiriguiri; varios.
shitaxaraic: puntiagudo.
shiviaqataxat: toalla, (v nashiviaqataxat).
shivichiñi’: le pagas, (v ishiueten).
shi’co’: (v shi’gue).
shi’gue: ya hace poco, shi’gom; ya hace mucho.
shi’gouc; una hora Mrc14.37. shi’que; varios.
(c shi’co’).
shi’ntegue: lo hago así. (v ‘ne’tegue).
shi’rec: te desvías, (v rashiuec).
taachigui: hace impacto en..,da con algo,pega contra algo,saaqachigui,taachirigui.taachiguio’/ taachiquio’; habrá dado impacto en..
taachiguiñi: clavado solo, está sólito, saachiguiñi,
‘iichiriñi, saaqachiguiñi, -iichiguiñi, taachiriñi. na’
llaqai/ ñaqai taachiguiñi; en el principio o comienzo.
taachiguiñigui: va abajo entre o adentro.
taachi’ñalo: va de lugar en lugar, saachi’ñalo,.
taachi’ñi: va hasta ahí, hasta ahí nomás. taachiri’ñi.
chaqaiyi taachi’ñi; hasta ahí nomás. Nagui chaga
´ma´taachi’ñi; de ahora en adelante.
taachi’ñigui: baja o cae entre un grupo.
saaqachi’ñigui, ‘iichi’ñigui, taachiri’ñigui.
taagui: hace impacto con., ‘i’rigui/ ‘irigui, qotaagui,
saxagui, ‘iigui, taarigui. mesqa taagui: no concuerda
con., taaguilo; con varios objetos.
taaho: entra o hace impacto, saaho, ‘iro, saxauo,
‘iiuo.taaro.
153
resaullichi’ñigui
taalec: está sobre algo, va sobre algo, saalec, ‘irelec,
qoyintalec, saxalec, ‘iilec taarelec. taalgoto; va sobre varios, ‘ue ná’maq taalec; le pasa algo, tahilec;
algo cae sobre ustedes.(c taateguelec, taatalec).
taanaxañi: ayudas, (v rotaanaxan).
taañi: empieza, comienza, baja, va hacia abajo, ‘iriñi. saxañi, iiñi, taariñi/ ta’iñi. Taañi ro’ueenataxan;
empieza a trabajar.
taañigui: va adentro, cae adentro, saañigui, ‘iriñigui
qotaañigui, saxañigui, ‘iiñigüi, taariñigui/ tariñigui.
taari’nquio’; habrán ido adentro de.. taari’nquira;van
abajo. taari’ñigui; caen en..
taareta’gue: van allá al otro lado. Mrk6.45 (c
taata’gue).
taare’oga: van afuera a tal lugar. Mrk6.32 (v ta’oga).
taashiguim: va hacia arriba, taarishiguim/ tarishiguim.
taashi’ma: va arriba a., saashi’ma, tarishi’ma.
taashi’megue: sube a la cumbre de.., sube hasta.,
saa-.’iri-, taa-, qotaa-, saxa-, ‘ii-, taari-.
taashi’mquera: de ahí para arriba, (c hua’nquira).
taat: ¡papá!.
taatacot: va a una persona, (c taỹot).
taatagui: va hacia un pueblo.
taatalec: va sobre algo, (c taalec, taateguelec).
taatañi: va bajando, (c naatañi).
taatañigui: (c taañigui).
taatapegaqso’ma: va hacia el agua.
taatapegueu’a: se entromete en., ‘iisapegueu’a,.
Mar27.19 (v taỹapegueu’a).
taatape’oga: está yendo afuera a.,
taatapougui: está yendo adentro de.,
taatashi’ma: va subiendo a., saaqatashi’ma,
taasashi’ma.
taataugui: va adentro de., saataugui, saaqataugui,.
taatau’a: va entrando en.,
taata’a: (v taỹa’a).
taata’gue: va por un camino, saata, ‘iisa-/ ‘i’sa-, qotaata-, saaqata-, iita-, taasa-,.Luc7.27 (v taỹa’gue)
taata’nquira: va hacia abajo, va empeorando,
saata-,’usa-, saaqata-, ‘iita-, taira-. 2Ti 3.13.
taata’ña: va bajando hasta.. Hch 10 11.
taata’oga: va afuera a. taata’pegue: va a cierto lugar, taasa’p’egue.(c taata’gue, taỹa’gue).
taata’ta’gue: va cruzando a otro lado, saata-,’iisa-,
qotaata-, saaqata-, iita-, taasa’ta’gue. (v taita’gue).
taata’ueguc: va yendo a cierto lugar. -taasa’uegue.
taatego’: fué derecho a..
taateguelec: va sobre algo, va cayendo sobre algo.
taaseguelec. (v taalec, taatalec).
taateu’a: va entrando directa a., taaterou’a.
152
ta’ogue
taate’oga: va hacia afuera derecho, taate’ogalo; esparcido, cada uno a su lugar. Jua16.32.
taate’uegue: va yendo directo por tal camino.taatere’ uegue.
taatougui: va entre un grupo, saat-, ‘iterougui, saaqat-,’iit-, taaterougui. taatou’a: va entrando a..
Hch21.3 ‘iitou’a,. ‘iitou’o’;vayan entrándolo.
taatou’e: va entrando a.. Jua10 1.
taatquera: van allá, taatquera. Luc2.16 (v taiquera).
taauec: sale, saauec, ‘irec, saxauec, ‘iiuec, taarec.
taauco’; habrá salido,
taho/tauo: entra. 1CO 9.7.
taho’gue:
entra
en
una
cueva,
saho-,
‘irou’gue/’iro’ogue, qotaho-, saxaho’gue/saxa’ogue,
‘iỹou’gue/’iỹo’ogue, taaro’gue. (c taỹa, taho).
taicoq, ada: el árbol ñangapiri. En toba se llama taicoc.
taigue: va allá a cierto lugar, saigue, ‘itegue, qotaigue, saxague,’iigue, taategue. saico’; iré ailá. taico’; había ido a., saiqaerajo; voy allá, ‘iico’; ustedes
habrán ido a..
táigue: va allá a cierto lugar, canchaqa táigue; a
dondequiera que vaya, canchaqa saxague; a
dondequiera que vayamos, quecanchaqa tátegue; a
dondequiera que vayan ellos, ¿tátegue?; ¿a dónde?.
taiguit: sqa taiguit; no queda bien, inapropiado,
no es correcto, incorrecto, no apto para.., no es
digno de:, sqa saiguit, sqa ‘ichiguit, se qotaiguit,
sqa saxaguit, sqa ‘iiguit, sqa taachiguit. 2Sa 18.20
(contrastar’iichiguit) (c ta’chiguit).
taiquena: va hacia ustedes o usted o ellos, saiquena,
‘itquena, taiquena, qotaiquena, saxaquena/ saqquena, ‘iitquena, tatquena. (v taiquera, quena).
taiquera: va allá, saiquera, ‘itquera, qotaiquera,
saxaquerajo, ‘iiquera, tatquera. taiquerajo.
(c taiquena,queda).
taiquerajo: va allá, saxaquerajo,.
taita’a: cruza hasta., ‘ireta’a, qotaita’a, saxata’a,
’iita’a, taareta’a. Mat15.39 (c taỹa’ta’a).
taita’gue: cruza a otro lado, ‘ireta’gue, qotaita’gue,
saqta’gue, ‘ iita’gue, tareta’gue.Mat 9.1; Mrc4.25;
6.45; Luc 8.22 (contrastar taata’gue).
tai’a/taỹa’a: va hasta tal lugar, sai’a, ‘isa’a, qotai’a,
saaqa’a, ‘iita’a, taasa’a. sqa/ / / 2s,2p,3p formas
dudosas, dá’maq tai’a; su resultado. tai’aquiyim;
está destinado a.
tai’ot: va directo a una persona, qoiai’ot, tairo’ot.
2Ti4.8.
tajlec: lo pasa de paso nomás, cae sobre algo, le toca
el turno, le corresponde, sajlec, quitrelec, qoyiquejlec, saaqajlec, quiijlec, taatrelec. tajalco’; habrá
correspondido a varios, sajalgoto; voy de paso por
ellos.
talaxan: avisa, denuncia, talaxantac; está avisando.
talaxañi’, salaxanaq, talaxañii,.
talaxanaxac: una denuncia.
talaxanegue: da una orden, le denuncia a.., le acusa
ante la autoridad, sa-, salaxanaxague, talaxañigue,
talaxanque.
talaxanlec: avisa de algo, invita a., s-, talaxañirelec,
qot-, salaxanaxalec, talaxañiilec, talaxandelec.
talaxantac: invita, s-, talaxañisac, salaxanqatac, talaxañitac, talaxansac. sqai/ sqai/ sqai/ (c ỹal).
talaxanteguelec: avisa de algo, invita a cierta iesta.
tallic lase: loro, mediano entre.’eele’ y quillic y
tiene ojo blanco.
tamlaqqui: iglesia, palabra antigua.
tapiaxaic: barrigudo, panzudo, (c ratapi).
tapiñic: armadillo mulita.
tapiñic que’laic: mulita mula, tatú del monte.
tapiñic sonaq: tatú carreta.
taqairelec: lo lees, (v retaqalec).
taque’/ ‘taque’: no sé.
taquiriñi: le peinas, (v itaguiñi).
taquishic: el toba del noreste.
tátegue: (v táigue)
tatougui: cae entre un grupo, tatouguilo; cae entre
varios.
taỹapi’ña: baja hasta.. 1Co6.13 (c taỹa’ña)
taỹaqso’ma/ taỹaxaso’ma: va yendo al lago, hasta el agua, ‘iraqso’ma, qotaỹaqso’ma, saỹaqaqso’ma/
saaqaqso’ma, ‘iỹaqso’ma, taaraxaso’ma/ taaraqaso’ma.
Jua6.16;Ecl 1.7.
taỹashi’ma: sube hasta arriba, tairashi’ma.
taỹashi’mquera: va hasta allá arriba. Jua!.51.
taỹata’: se juntan.
taỹata’a: va cruzando a., saỹa-, ‘ira-, qotaỹa-, saaqa-, ‘iỹa-, taira-/taira’-. Jua6.21 (c taita’gue).
taỹaugui: va adentro de.., representa, signiica.
taỹaugui nqai’en; lo hace en favor de.., lo destina
a.. so naqataxanaxac taỹaugui ma’ ime na ‘laua; la
cosecha representa el in del mundo, taỹauquio’;
lo,podría representar.
taỹau’a: va adentro a.., entra-a.., conduce adentro
a.. ‘irau’a, qot-, saaqau’a, ‘iỹau’a, tairau’a. Hch2.28.
taỹa’a/ tai’a: va a.., conduce a., sa-, ‘ira’a, qotaỹa’a,
saaqa’a, ‘iỹa’a, taira’a. Mat7.14. (c naỹa’a; viene
a..) (note bien que nai’a no es igual a naỹa’a).
taỹa’gue: va a tal lugar, saỹa’gue, ‘i’sa’gue/ ‘ira’gue,
qotaỹa’gue, saaqa’gue, ‘iỹa’gue, taira’gue. qaica ca
taỹa’gue; no pertenece a otro o no va a ningún otro
lado, cá’maq taỹa’gue; su destino.
taỹa’guit: taỹa’guit nqai’en; lo intercambia por.
tauañi’: le ayudas, (v ỹotauan)
taugui: entra en un grupo, se interna en un bosque o
ciudad, saugui, ‘iugui/ ‘irougui, qotaugui, saxougui, ‘iỹougui, taarougui. tauguilo; entra en varios.
Mrc5.12 (c taỹa).
tau’a: entra en un lugar, sau’a, irou’a, qotau’a,
saxau’a, ‘iu’a, tarou’a/ tareu’a. [RR dice.que
tarou’a parece más cerca como en Hch16.7,7, mientras tareu´a parece más lejos como en Jua4.7].
taxahi: hablas, (v retaqa).
taxanta’: acaso. Mat26.55.
taxaỹaxai: respondón/ respondona, taxaỹaxaiquipi;
muchos, (c retaqa).
taỹa: va a., saỹa, qotaya, saxa, ‘iỹa,.
taỹalec: va sobre algo, acerca de algo.
taỹapega’a: mesqa taỹapega’a; no se mete en.., no
tiene nada que ver con., mesqa saỹa-, mesqa ‘ira-,
mes(e) qotaỹa-, mesqa saaqa-, mesqa ‘iỹa-, mesqa
taira-. (c taalec, taata’gue).
taỹa’ñi: va hacia abajo a., cá’maq taỹa’ñi lqodoc; su
destino en la tumba.
taỹa’oga: va afuera hasta., ‘iỹa’oga,.
taỹapegueu’a: sqa taỹapegueu’a; no se mete en..,
es inocente de., sqa saỹa-/ se ỹaa-, sqa ‘ira-, sqa
taỹa-, se qotaỹa-, sqa saaqa-, sqa ‘iỹa-/ ‘ỹaa-, taira-.
se qotaỹa- se pronuncia sqotaỹa-, o mese qotaỹa- se
pronuncia mesqotaỹa-.] taỹa ca taỹapigui lauel; se
acuerda de algo.
ta’ñigui: va directo en un pozo, sa-, ‘iri-, qota-,
saxa-, ‘ii-, tari-, ta’ñiguit el Espíritu; recibe el Espíritu. ta’oga: va hacia afuera a., sa’oga,’ira’oga,
qota’oga, saaqa’oga, ‘iỹa’oga, tare’oga. Mrc6.32;3.6
taỹa’nquira: va hacia abajo. Mat2.16.
taỹa’ña: va bajando hasta., (c taỹapi’ña)
taỹot: le corresponde, va debajo de., taỹoto; les llega como suyo, ta’iraxauot; va a ti de propiedad,
taỹo’et: le corresponde,
ta’ajte’e: lo cruza al otro lado.
ta’anquira: va hacia abajo, va de mal en-peor, se va
deteriorando, sa’an-/ sa’n-, ‘ira’an-, saxa’an-,
‘iỹa’an-, tari’n-. Mat 23.12 (c ta’nquira).
ta’chiguit: queda bien, es digno de.., choca contra..,
es apto para.., es apropiado para., ‘ichichiguit,
saaqa’chiguit, ‘ii’chiguit, taachichiguit. ta’chiguit
da no’ueenataxac; de hermosa apariencia, (c taiguit)
ta’nquira/ ta’anquira:
ta’ña: va bajando hasta„ (c taỹa’ña, taỹapi’ña).
ta’ñi: va ahí a., sa’ñi, ‘iri’ñi, qota’ñi, saxa’ñi, ‘ii’ñi,
tari’ñi. ta’ñina; va ahí abajo que se ve.
ta’ogue: sale hasta., saxa’uegue / saxa’ogue /
saxai’ogue.
153
ta’oguiyi
ta’oguiyi: sale afuera a ese lugar, sa-, ‘ire’oguiyi/
‘ireu’guiyi, ta-, saxe-, ‘iu’oguiyi/ ‘iỹe-, tare-,
ta’ogo’yi: fue en ese momento o lugar. Mrc14.68 (c
ta’ogue).
ta’sot, aso: el espino.
ta’ta’a/ da’ta’a: solamente, ta’ta’am; solamente.
ta’to’o’; ta’ta’a + -o’,
ta’tegue: va directo hacia..
ta’uegue: va allá afuera, sa-,’ire’uegue, ta-, saxai-/
saxe-, ‘iỹe-, tareteesqo’: ¡tío!.
tegue’: si, ¿cómo puede ser, cómo seráỹ (c peeta’a).
tema, ana: el pozo, el hoyo grande, saua temal: los varios pozos, las dos nubes magallánicas.
temaipi;muchos pozos,
tepaxañi: está aplastado.
tepqatañi: está aplastado, setepqatañi, setepaqsoqotañi. tepqasañi. (v itepaxat).
teulaxaic: crespo, moteado.
te’e: para colmo, te’e, qam se que´o´ para colmo,
no había comido.
te’era: sin propósito, de balde, sin rumbo, a ciegas.
ciegamente, nalliquinte’era; corre de balde, a ciegas. qauate’era; camina sin rumbo, ỹouaxante’era;
pega sin mirar, ciegamente.
ticqa’gue/chicqa’gue: sale de allá, viene de allá.
(dialecto de SFe).
toc: rojo, -togue’; rojos, tocalec: rojizo, púrpura,
toca’a: sangra.
toclqaic: caballo castaño, zaino, toclqaigo’; varios.
tocóchi’: varias barrancas,-nombre de un lugar en el
sur donde hay varias barrancas, (v tocot).
tocot: barranca, orilla del agua.
toco’: hasta, toco’ ma’; hasta cuando, toco’ ma’le’;
hasta luego, toco’ nete’e; hasta mañana.
tocqoiro: lo clavas, (v ỹotogoxouo).
togaxaraic: rojo.
togoxonsoxonaxai: corneador.
toguigui: rojo adentro, (c toquichigui).
toco´machaqai: mientras.
toco´maq: mientras, mientras tanto, toco´maxan:
mientras (c toco´maq).
toco´ma’/ toco´maq:
tooro: buey, toro, toorol; varios, toorollipi; muchos,
(v ñii’lola).
tooxoi: cierta clase de tuna con lor pequeña anaranjada que se abre de día en el calor y produce qo’le.
tooxoic, ada: cierta clase de cactus.
toquichigui: rojo adentro, crudo como carne, harina, adobe,etc.(c toguigui).
152
yilqota
tot: ya no. totqa ỹim; ya no existo, totqo qomi’; ya
no existimos, totqa qami’; ya no existes, totqa qamiri; ya no existen ustedes, tot qailligueme’; ya no
tanto. totqaica/ tot qaica; ya no existe.
totaxan: ya no.
totqa/ totqai/ totqo/ tot: ya no.
totqaida: ya no es eso. (c totqai, da).
totqaỹim: ya no yo.
toxonaxai: atacador, ladrador, toxonaxairipi; muchos.
treesolqai’: tres.
treeso’: eran tres, se contó.
trigola: granos de trigo, (c trigo, la).
vei: ¡che!.
veintolli’: apenas veinte. vicqataxanaxai/-c: quemador, (c ỹavigaxat).
vichiguiño’: por eso, por esa razón.
vichii: lo hacen ustedes, (v ỹa’ue).
vichireta: llegas al otro lado, (ỹovijta).
vichiro: llegas allá adentro, (v ỹoviro).
vichita: tu llegas a., (v ỹovita).
vichi’: tu llegas, (v ỹovi’).
vigaxaraic: brillante, vigaxarai. (c.ỹavic).
vigui: está adentro, en tal tiempo, (c vichigui).
viguii: lo llevan ustedes, (v ỹauec).
viguit: está mezclado con.., tiene relación sexual
con., sqai viguit; no está en., sqa seviguit, sqai
vi’ichiguit, se qoyiviguit, sqa seuaxaguit, sqai viiguit.
sqai vichiguit.
viguiỹa: le guían ustedes hasta allá, (v ỹauega)
vihe’e: se detienen ustedes, (v hua’e)
vii: denme, (c vite)
viichigui: está en o adentro de un espacio o tiempo,
ocurre o sucede en tal tiempo. viichiguio viichiquio’; habrá sucedido en., (c vigui).
viichiguiñigui: está entre o en eLmedio de~. (c hueetañigui, ñiichiguiñigui).
viichí’ña: está ahí en tal lugar.
viichi’ñi: está ahí en el suelo, (c ñiichi’ñi).
viichi’ñigui: está en un valle.
viilec: lo creen ustedes, (v huelec).
viisaxauot: tu lo tienes, (c hueeto’ot).
viitaque: lo quieren hacer ustedes, (v huotaque,
ỹahotaque).
viitaxauot: ustedes lo tienen, (c hueeto’ot).
viiteguelec: ustedes lo creen. Jer7.8 (c huelec, huejlec).
viitetot: te colocas junto a.. lSa20.19 viitetoto’;
colócate junto a.
vinta’iquet: ¿cómo? ¡imposible!, ¡qué podía hacer
yo!,¡qué podíamos hacer nosotros!. Gen43.7
viñigui: está abajo en., loñi viñigui na huaxaỹaq;
nielo.
viñi’: lo necesitas, (v ỹouen).
viquio’: vigui +-o’.
viquiro: ceñite. (v ỹauego).
viquita: le llevas hasta allá, (v ỹauego).
viqui’: lo llevas, (v ỹauec).
virañi: te caes al suelo, (v huaañi).
viraqataxanaxai: acusador, Satanás.
viraqchira’a: le corriges, (v ỹoviraqta’a).
virelec: lo crees, (v huelec).
vire’e: te detienes, (v hua’e).
vireta’a: hasta, además. 1Ti 5.13 (c ỹovireta’a).
vire’ta: hasta, aún. vire’talo; hasta los varios.
vire’to’; hasta, (c ỹovire’ta).
virigui: se incuba.
virii: ustedes alcanzan o llegan, (v ỹovi’).
viriita: ustedes llegan al otro lado, (v ỹovijta).
viritac: ustedes están alcanzándolo. Exo5.18.
viriỹa: ustedes llegan a., (v ỹovita).
viriỹot: ustedes se acercaron al muro.
visaque: lo quieres, (v ỹahotaque, huotaque).
vit/lavit: la tarde, quena vit; esta tarde en que
estamos, mashic vito’; ya era tarde.
vitári’: a mitad de la tarde, (c lavit).
vite: 1 lo haces,2 dame, sqa vito’; no lo haces.
Gen28.1. sqai vito’; no lo haces. Gen21.26 totqa
vito’; ya no lo hagas. Jua8.11 (v ỹa’ue, vii).
vítete: (v ỹaho’te).
viteu’: varios, (v vite’).
vite’: sqo vite’; muy pocos de ellos, de ustedes, de
nosotros, saqa’ vite’; todavía muy pocos, (v viteu’,
vito’olqai’).
vito’olqai’: sqo vito’olqai’; muy pocos, pagueec sqo
vito’olqai’; los menos numerosos, el mínimo, sqo
vito’ollii’; muy pocas, (v vite’).
vi’relee: lo crees, (v huelec).
vi’taque: tu quieres [implica falta de respeto de parte del que habla], (c ỹahotaque).
yaap: ¡basta!.
yachilen: me ordena, yachilene’: ellos me ordenan.
yachilliñi’; tú me ordenas, yachilliñii; ustedes me ordenan, rachilliñi’; te ordena u ordenan, qarachilen;
nos ordena, qarachilene’; nos ordenan. rachilliñii; os
ordena u ordenan, (c ỹilen) yachilenegue: me lo ordena, (c ỹilen) .
yalolqachit: me enferma, (c ralolaxa).
yapa’am: soy laco, (v ỹapa’am).
yapil: vuelvo acá. (v rapil, pil).
yaq: veloz, rápido.
yaqaic: rápido, yaraqa; varios rápidos, yaqaiquipi;
muchos, yaqai; rápida.
yaraqa: rápidos, (v yaqaic).
yatoiquiñi’sac: tú me gobiernas, (v ỹoiquentac).
yaua: los, las. (v caua).
yauacho’lqa: esos o esas pequeñas, (v cauacho’lqa).
yauaje’e/yauase’e: (v caje’e).
yauajo: esos, (v cajo).
yaualaq: grito, (v ỹaualaq).
yauase’e: aquellos, aquellas, (v case’e).
yauataxare’: esos, ésas, (v cataxare’) yauá’maq:
ellos, ellas, (v cauá’maq) yaua’maxare: ellos, ellas,
(v caua’maxare).
yaua’que: todos ellos o ellas, ambos de los dos. (v
caua’que).
yay-: me. yayaanec; me entrega él. yayaxañisac;
permítame.
yayaxanñi: me deja de molestar, yayit; me escapo
de..
yayit: me escapo de., qayayit; me escapo, (v’eet).
yá’ogue: todo, (v cá’ogue).
ya’ỹiỹalo: seya’ỹiỹalo no les miro, (c ra’ỹa’a).
ya’ỹoqoteguelec: lo miramos, (v ra’iteguelec).
ycoñiraq: estoy herido, (vcoñiraq).
yi: el. (v ca).
yi-: me. yimen; él me vende algo, yimeene’; ellos
me venden algo, yimiiñi’; tu me vendes algo, yimiiñii; ustedes me venden algo, qayimen; alguien me
vende algo, (v imen).
yi: ¡basta!, ya está, ya es suiciente o está terminado. yí: riqueza, ( o sería basía, suiciente, completado?). qaica ca yí coqomi’; no tenemos nada, somos
pobres. qaicajiqai yí; es pobre.
yí/yi’maxare: él. la’.a’ yí ñi ỹaqaỹa; ése es el lugar
óe mi hermano, ¿ỹote’ỹ ¡yí!; ¿cuánto? ¡uno! (muestra
un solo dedo), ¿ỹorete’? ¡yí!; ¿cuántos? ¡dos o tres!
(levanta dos o tres dedos).
yicbo’lcc: ese pequeño, (v cacho’lec).
yicho’ili’: esa pequeña, (v cacho’qui’).
yicho’qui’: ese pequeño, (v cacho’qui’).
yiga’ỹo’: ése o ésa es. (v caga’ỹo’).
yije’e/yise’e: ése. (v caje’e).
yijo: ése. (v cajo).
yilachi’: tu me mandas acá. (v ila’).
yilaxasqatapega: se yilaxasqatapega; no le hemos
molestado. Gen26.29.
yiloq: soso, desabrido, (v yilqota).
yiloquiaxan: me quieren pelear, (v reloqui).
yiloxoic: malo, salvaje, yiloxoiquipi; muchos.
yilqota: soso, desabrido, sin sal, sin azúcar, sin guste.(v yiloq).
153
yimeeta’piguit
yimeeta’piguit: 2Sal8.14 (v imeeta).
yinaxanaxaic: engañador, yinaxanaxaiquipi; muchos.
(c rayinaxan).
yiñirelec: le amenazas, (v ỹadeneguelec).
yise’e: aquel, (v case’e). yitaq: el cual, (v cataq).
yitaxare’: ése. (v cataxare’) yí’maq: el cual, (v
cá’maq).
yi’maxare/yí: éL (v ca’maxare).
yi’qayi: esa pequeña, (c yi’tqaiyi).
yí’ta: ése, ésa. (v cá’ta).
yitaxare: é!. (c ca’taxare).
yi’tqaiyi: ese pequeño, (c ca’tqaica).
yos: Dios, (c qota’a).
yo’chi: tengo miedo, (v no’chi).
yo’taqa’gue: me molesta. Isa4324.
ỹ ỹa: joven, ỹa añi qagreta; es oveja joven,
ỹaaltac: le convida, invita a una iesta, saalqatac,(c
ỹal).
ỹaan: lo da. saan,’ỹaañi’, qoỹaan, saanaq, ’ỹaañii,
ỹaane’. (c nañan).
ỹaanapeguem: se lo da de costumbre.
ỹaana’a: se lo entrega a otro. Mat5.15.
ỹaanec: lo da, lo ofrece, lo entrega, saanec, ‘ỹaañirec.
qoỹaanec, saanaxauec, ‘ỹaañiuec, ỹaandec. saañirec: te lo entrego, yayaañirec; me entregas.
ỹaanem: se lo da a otro, se lo entrega, saanem,
‘ỹaañitem, qoỹaanem, saanqaem, ‘ỹaañim, ỹaantem.
saañiraxarom; te lo doy. ỹaañiraxarom; te lo da.
saanqairaxarom; te lo damos. ỹaanema; lo da a varios. ỹaañiỹaxarom; os lo da. qoỹaañiỹaxarom; lo es
dado a ustedes, saañiỹaxarom; os lo doy.
qoỹaañiraxarom; te es dado.
ỹáaneu’a: le entrega a., qoỹ-, ‘ỹaañiu’a,.
ỹaane’oga: lo extiende hasta.
ỹaanlec: lo da sobre alguien.
ỹaano: lo da, lo entrega, le traiciona, saano, ‘ỹaañiro,
qoỹaano, saanaxaho, ‘ỹaañiuo, ỹaando/ -ero. qayayaano; me traicionan, yayaano; él me traiciona. rayaañiro; él te traiciona, qarayaano; él nos traiciona.
rayaañiho; él les traiciona a ustedes, yayaañiro; tu
me traicionas, yayaañichiguit; me entregas a., yayaañiho; ustedes me traicionan, qarayaañiro; tu nos
traicionas. qarayaañiho; ustedes nos traicionan, (c
ỹano, nañaano)
ỹaanot: se lo da a otro, saanot, ‘ỹaañitot, qoỹaanot,
saanqot, ‘ỹaañiỹot, ỹaantot. sqai/ sqai/ sqai/ s
ỹaanoto; lo da a varios, ỹaañiyot; me lo da.
‘ỹaañiỹot; se lo dan ustedes, qaỹaỹaanot; estoy dado
a otro.
152
ỹachaxañi
ỹaanougui: le entrega a un grupo, lo da a un grupo,
lo pone adentro, s-, ‘ỹaañirougui, qoỹaanougui, saanoxougui, ‘ỹaañihougui, ỹaandougui. ỹaanouguilo;
lo da a varios, yayaanougui} me entrega al grupo,
ỹaanou’a: lo entrega a otro, saanou’a, ‘ỹaañira’a, qoỹ, saanoxou’a, ‘ỹaañiu’a, ỹaanerou’a. qayayaanou’a;
me traicionan, (c ỹaano).
ỹaanshiguim: lo levanta, lo da arriba, se lo alcanza
arriba, lo eleva, lo dedica a otro, qoỹ-, saanaxa-,
‘ỹaañi-, ỹaañi-. (c ỹanshiguim).
ỹaanshi’ma: se lo alcanza para arriba, lo entrega
a otro arriba, lo da a otro arriba, qoỹ-, saanaxa-,
‘ỹaañi-, ỹaanyi-.
ỹaantac: lo está dando, ‘ỹaañitac,.
ỹaantacot: lo dan a,, s-,’ỹaañisacot, saanqatacot,
’ỹaañitacot,. (c ỹaanot).
ỹaantaho: lo está dando u ofreciendo, s-,. (c ỹaano).
ỹaaatalec: lo pone encima. Luc4.11
ỹantapego: lo está ofreciendo, qoỹ-,’ỹaañitapego,.
(v ỹaano).
ỹaantapeguec: lo está dando, ‘ỹaañisapeguec,. (t
ỹaanec).
ỹaantapeguem: se lo da seguido, ‘ỹaañisapeguem.
ỹaantapegueu’a: lo está gastando por, ỹaañitapegueu´a
ỹaantashi”ma: los levanta hasta., s-,.
ỹaantauec: lo está distribuyendo, lo está dando,
qoỹ-,.
ỹaantecshiguim/ỹaantegueshiguim: saanqatecshiguim,. (v ỹaanshiguim).
ỹaantem: lo da a otro, (c ỹaanem).
ỹaante’em: le_está dando, s-, ‘ỹaañite’em,.
ỹaante’ema; le está dando a varios,(c ỹaanem).
ỹaanto’ot: se lo ofrece, s-, ‘ỹaañiso’ot,.
ỹaañigui: lo pone en., s-, qoỹ-, saanaxagui, ‘ỹaañigui,
ỹaanyigui. (c ỹañigui).
ỹaañiguit: le entrega a otro, le encomienda a
otro, lo canjea por algo, s-, ‘ỹaañichiguit, qoỹ-,
saanaxaguit,’ỹaañiguit, ỹaanchiguit.
saañiguita; lo entrego a varios,
ỹaaqate’: lluvias, ỹaaqateripi; muchas, (v ỹaxat).
ỹaaquioxoic: chistoso, sqai ỹaaquioxoic; serio.
ỹaaqaioxoi; chistosa, chistoso.
ỹaata: se dedica a.., recurre a.., lo usa. saỹaata,
ỹaachita, qaỹaỹaata, saataxa/ saỹaataxa, ỹaachiỹa,
ỹajta. se/ sqai/ sqai/ s. ỹaataq: seguro, se sabe después, es maniiesto, evidente.sqa aataq; incierto,
cualquier cosa, (c qaỹaataq).
ỹaataxalec: sqa ỹaataxalec; hipócrita. 1Ti4.2
ỹaataxaraic: distinguido, famoso.
ỹaataxa’uegue: distinguible un sonido o voz, que se
puede distinguir. 1CO14.7,8
ỹaatqajam: realmente, muy. ỹaatqajma’; directamente. Mrc12.5.
ỹaatqata: se distingue, más claro, ỹaatqajam
ỹaatqata; realmente más claro. Heb7.15.
ỹaatqatam: realmente, muy. [algunos dicen
ỹaataqam].
ỹaatqa’tegue: Num24.2
ỹaatqate’uegue: se entiende bien, bien claro el hablar.
ỹaatqa’chiguit: es conocible, es distinguible, tiene
suiciente de.., es suiciente para.. Mat6.34.
ỹacona/icona: lo agarra, s-, ỹaconta/ conta.
qaỹaconalo; están agarrados, qaỹacoñiraxaua’; estás
agarrado.
ỹaconaho: lo agarra, ỹaconaho’; lo habrá agarrado,
ỹaconau’a: lo agarra.
yacona’a: lo agarra,lo toma,sa-, coñira’a, qaỹa,saconaxa’a, coñiu’a, ỹaconda’a/ỹaconera’a. se/ sqa/
se/ s.
ỹacona’gue: lo agarra.
ỹacona’piguit: lo recibe, (c ỹacoñiguit).
ỹaconejlec/iconejlec: le agarra descuidadamente o
sin motivo, coñiterelec, qaỹa-, saconqajlec, coñiijlec, ỹaconterelec. Hch 16.37.
ỹaconeu’a: le agarra, qaỹ-,. (c ỹacona).
ỹacone’oga: lo agarra alcanzándole afuera.Luc9.47;
2Ti1.1
ỹaconlec/iconlec: lo agarra, le apresa, coñirelec,
qaỹ-, ỹacondelec.
ỹaconot/iconot: lo alza para llevar, ỹacontot.
ỹaconougui: lo agarra como polvo con la mano.
Hch22.23.
ỹaconsop: le agarra con la mano para llevar.Kch2.33;
10.2ó ỹacontau’a: lo agarra, ỹacontau’alo; los agarra.
ỹaconta’a: le elige, le toma para un servicio,
coñira’a, qaỹa-, saconqata´a, coñiita, ỹaconda’a.
Luc1.48.
ỹaconta’guit: le agarra.
yaconta’pegue’: lo cuida, lo conserva o mantiene, coñiisa-, qaỹa-, saconqata-, coñiita-, ỹaconsa-.
1Te4.11.
ỹaconta’piguit: lo recibe, so ỹaconta’piguit ana nishiuete so nashi quiyi Roma; el cobrador de impuestos
romanos. Luc5.27; Heb6.12 (c ỹacoñiguit).
ỹacoñigui: lo agarra como a una víbora, coñirigui,
qaỹa-, saconaxagui, coñiigui, ỹaconyigui.
ỹacoñiguit/icoñiguit: lo recibe, lo acepta, sa-, coñichiguit, qaỹa-, saconaxaguit, coñiiguit, ỹaconchiguit.
se ỹacoñiguit; lo rechaza, lo desprecia.
ỹacoñi’chiguit: lo recibe al que llega, lo agarra al
vuelo, lo baraja, lo abaraja, ỹacoñi’chiguita; les recibe.
ỹacoñi’ña: lo agarra en una bolsa.
ỹaco’isac: estás alegre, (v raỹaacotac).
ỹachaq: le patea, chaqai´, sachaxasoq, chaxahi,
ỹachaxai’.
ỹachaqata’piguit: patea contra algo, chaqaisa-,
qaỹa-,sachaxasoqota-, chaqaita-, ỹachaqasa-.
ỹachaxan: lo muestra, lo presenta, lo indica, lo promete.sa-, chaxañi’, qaỹa-, sa—aq, chaxañii, ỹa—e’.
sachaxane’; los muestro, ỹachaxano’; lo habrá prometido. ỹachaxana: lo muestra a otro, sa-, qaỹa-,
sachaxanaxa,yachaxanta. (c ỹachaxanem).
ỹachaxanapec: lo promete, chaxañisapec,.
ỹachaxanapeguem: qaỹa-,. (c ỹachaxanem).
ỹachaxanec: lo revela, lo da a conocer, chaxañiuec,
qaỹa-,.
ỹachaxanem: lo muestra a otro, sa-, chaxañitem,
qaỹa-, sachaxanqaem,chaxañim,.sachaxañiraxarom;
te lo muestro, yachaxañiỹaxarom; os lo muestra,
ỹachaxañim; me lo muestra, qaỹachaxanoxorom; alguien lo muestra a nosotros, sachaxañiraxarom; te lo
muestro a ti. chaxañirim; muéstrenmelo.chaxañirimmuéstremelo.
ỹachaxane’tem: lo muestra bien o claramente a otro.
chaxañitetem, qaỹa-, sachaxanqa’tem, chaxañii’tem,
ỹachaxantetem. Ga13.1(c ỹachaxanem).
ỹachaxano: lo muestra hacia adentro, lo presenta.
ỹachaxando. ỹachaxando’; los habría presentado
ỹachaxanot: lo presenta a otro. qaỹ-,. ỹachaxanoto;
los presenta a.
ỹachaxanougui: le presenta a un grupo, chaxañiugui, qaỹa.
ỹachaxanshiguim: lo levanta, chaxañirishiguim,
ỹachaxañishiguim.
ỹachaxanta: lo muestra, lo promete, chaxañita; lo
muestran ustedes.
ỹachaxantac: lo promete, lo jura, sa-, chaxañi’sac,
qaỹ-, sachaxanqatac, ỹachaxansac. ỹachaxantac
que-; lo promete a otro, sachaxanta’pe; los prometo. ỹachaxantapega: se lo promete, qaỹ-,
ỹachaxantapeguem:
se
lo
promete,
sa,chaxañisapeguem,
qaỹ-,.
ỹachaxantashiguim:
lo levanta arriba. ỹachaxansashiguim. 1Ti2.8
ỹachaxanta’gue: lo muestra como ediicio o
muro. Mat24.1 ỹachaxanta’ñi: promete un lugar,
ỹachaxansa’ñi.
ỹachaxantec: lo revela, qaỹa-,. (c ỹachaxanec).
ỹachaxañi: zapatea, chaqairiñi, sachaxasoxoñi, chaxaiñi, ỹachaqaiñi, . ỹachaxañi’ñigui: le muestra el
camino, qaỹa-,.Luc22.22 qarachaxañi’ñigui; nos lo
enseña. Jer42.3. yachaxanchi’nquio’; me mostró el
camino directo. (c ỹachaxan) ỹachicoqochit: le entristece, chicoqochichi’, qaỹa-,sachicoqochitaq, chicoqochichii, ỹa—e’.
153
ỹachigoqto’ot/ỹachigoxoto’ot
ỹachigoqto’ot/ỹachigoxoto’ot: lo consigue de tal
persona, sa-, chigoqchiro’ot.
ỹachigoxochichigui/chigoxochichigui: lo consigue por medio de., sa-, chigoxochichirigui, qaỹa,sachigoxotqochigui, chigoxochiichigui,ỹachigoxochi
chirigui. Mrc12.13 (c chicqochigui).
ỹachigoxochichicñigui: lo saca de en medio de..
ỹachigoxochichi’ñi: lo consigue de tal lugar, lo
saca de tal lugar, lo consigue desde el principio.
chigoxochichiri’ñi,
qaỹa-,
sachigoxotqachi’ñi,
chigoxochiichi’ñi, ỹachigoxochi’chiri’ñi. Luc24.47.
ỹachigoxochichi’ñigui: le saca de en medio de.
ỹachigoxotagui: lo saca de.., lo consigue de.,
sa-, chigoxochiragui, qaỹa-, sachigoxotqagui,
chigoxochiỹagui, ỹa—teragui. 1C08.8.
ỹachigoxotalec: jo consigue de un campo. Hch12.20.
ỹachigoxotanigui: lo saca de abajo adentro, sa-,.
ỹachigoxotashi’ma: lo consigue de arriba a.,
ỹachigoxotaugui: lo saca de adentro de algo, lo consigue por medio de algo, sa-, chigoxochiraugui/chigoqchiraugui, qaỹa-, sachigoxotqaugui, chigoxochiyaugui, chigoqchiyaugui, yachigoxoteraugui.
sachigoxoteraugui; saco varios.
ỹachigoxotau’a: lo consigue de.., lo saca
de..
sachigoxotau’a,
chigoqchirau’a,
qaỹa-,
sachigoxotqau’a, chigoqchiỹau’a, ỹachigoxoterau’a.
sachigoxochirau’a; te saco de., sachigoxochiỹau’a;
les saco a ustedes de..se/ sqa/ se/ s.
ỹachigoxota’a: lo consigue de., qaỹ-,.
ỹachigoxota’gue: lo consigue de allá, sa-,
chigoxochira’gue,
qaỹa-,
sachigoxotqa’gue,
chigoxotera’gue. chigoxochira’quera; lo consigues
de allá, (c chicqa’gue).
yachigoxota’ñi: lo consigue de tal lugar, qaỹa-,.
ỹachigoxota’oga: lo consigue de afuera, qaỹa-,.
ỹachigoxotejlec: lo consigue del pasaje o libro, empieza con tal texto la lectura, (c ỹachigoxotalec).
ỹachigoxotetañi: lo consigue desde la niñez o desde
el principio, sa-,. Mat19.20.
ỹachigoxotetapegueu’a: lo consigue del fuego.Stg3.6.
ỹachigoxotetapigui: consigue su sostén de tal trabajo.Hch19.24 (c ỹachigoxotaugui)
ỹachigoxotetapougui: lo consigue de adentro de
algo.1 Co15.56 (c chicqaugui, ỹachigoxotaugui).
ỹachigoxotetougui: lo consigue de entre., sa-, qaỹ-,.
ỹachigoxote’tot: lo consigue de otro, chigoxochitetot, qaỹa-, sachigoxotqo’tot, chigoxochi’tot,ỹachig
oxotetetot. 2Co5.20 ỹachigoxoto’ot: lo consigue de
tal persona, sa-,chigoxochiro’ot, chigoxochi’ot. (c
chicqoto’ot).
ỹachigoxotougui: lo consigue de adentro de..
chigoxochiterougui,.
152
ỹalashin
ỹachiguiñi: le engaña, le explota, sa-, chi’riñi, qaỹa-,
sachoxoñi, chiiñi, ỹachi’tñi. se/ sqa/ se/ s ỹachiguiñi;
me engaña, yachiiñi; ustedes me engañan.(c nachoxoc) ỹachiichiguiñi: le engaña, sa-, chi’chiriñi,
qaỹ-, sachoqochiguiñi, chiichiguiñi, ỹachiichiriñi.
Efe4.22 (c ỹachiguiñi, ỹachiitegueñi).
ỹachiita: lo lleva en la mano, sa-, chiite’, qaỹa-, sachoqota, chiita, ỹachiite. Luc7.37 (c i’xateta).
ỹachiitaho: lo lleva adentro, sachiitaho, sachoqotaho,.
yachiita’a: lo lleva hasta-otro, chi’sa’a, qaỹa,sachoqota’a, chiita’a-, ỹachiisa’a. 2Co3.1 (c ỹachiita).
yachiitegueñi: le engaña, le estáengañando, le explota, chi’segueñi, qaỹa-, sachoqotegueñi,chiitegueñi,
ỹachiisegueñi. ya’chiitegueñi; me está engañando, sachi’segueñi; te estoy engañando. Mat20.13;
Isa58.3; Stg(in de Introducción)(c ỹachiguiñi).
ỹachipiaqtauec: lo bandea como bala.
ỹachipiaxachigui: revienta una goma o pelota, explota un armade fuego, sa-, chipiaqchirigui, qaỹa-,
sachipiaqtaxagui, chipiaqchiigui, ỹachipiaxachirigui.
ỹachipiaxat: lo corta de un tirón, lo rompe de un tirón, chipiaxachi’, qaỹa-, sachipiaxataq, chipiaxachii,
ỹa—e’. qaỹachipiaxate’; están rotos de un tirón, (c
rachipi).
ỹachipiaxata’gue: revienta una bolsa.
ỹachipiaxatañi: lo rompe como soga. yachipiaxateraañi. ỹachipina’a: alcanza a explotar, hasta explotar. ỹachishin: lo marca con una cruz.
yachit: le convida, chichi’, qara-/ qaỹa-, sachitaq,
chichii, ỹachite’. qayachit; me convidan, yachit;
me convida, yachichi’; me convidas, yachichii; me
convidan ustedes, yachite’; ellos me convidan: sachitqai’; te convidamos. sachitaxahi;Jes convidamos
a ustedes, sachitaxai’; les convidamos a ellos, rachichi’; te convida, rachichii; os convida, qarachichi’;
te convidan o nos convidas, qarachichii; os convidan
o nos convidan ustedes. Luc3.11.
ỹachooláxantac: lo sacude, lo hamaca, .qaỹa-,. (c
choolaxan).
ỹacho’ole: madre mía. (c late’e).
ỹadalaxat: lo hace nuevo, lo renueva, lo convierte,
lo cambia, sa-,dalaxachi’,qaỹa-,sadalaxataq, dalaxachii, ỹadalaxate’. se/sqa/se/s qaỹadalaxate’; están
renovados,(c radala).
ỹadalaxateta: le rejuvenece, yadalaxateta; me rejuvenece.
ỹadeneguelec: le amenaza, disimula atacarle, sadeneguelec, yiñirelec, qaỹa-, sadenaxalec, ỹiñiigulec,
ỹadendelec. se/ sqa/ se/ s (parece variante gramatical -egue-).
ỹadentec: le amenaza, sadenaxalec,. Hch4.17(c
ỹadeneguelec) ỹadentalec: le amenaza, sadenqatalec, ỹiñiitalec,.qaỹa-,. ỹahina’a: se qaỹahina’a; no le
dispara,
ỹahinec: lo dispara, qaỹ-,. sahindec; los disparo,
ỹahinlec: lo hace por.., lo hace a favor de.,
ỹahinta: le dispara, qaỹ-,. ỹahintac: le está disparando, ỹahintapeguec: siempre dispara.
ỹahinteguelec: lo hace por.. lo-enfoca. sa-, hiñiseguelec, qaỹa-, sahinqateguelec, hiñiteguelec,
ỹahinseguelec. se/ sqa/se/s Jua10.13 (c ỹaỹin).
ỹahoglen/ ỹauguelen:
ỹahoglene’ogue: le arrastra hasta el costado, qaỹa,.ỹahoglene’oguiyi; le arrastra hasta ahí afuera.
Hch14.14;21.30.
ỹahoglenía: lo está arrastrando, qaỹa-, sahoglenqata, huogolliñita, ỹahoglente’. (c ỹahoglen).
ỹahoglentau’a: le está arrastrando a la casa, qaỹ-,
ỹahoglensau’a. Hch19.29;Stg2.6 ỹahotaque: lo quiere, lo desea, trata de hacerlo. sahotaque, vi’saque/
viisaque, qaỹa-, sahoqotaque,viitaque, ỹahosaque.
se/ sqa/ se/ s vi’taque; lo quieres hacer (forma
que implica falta de respeto, según RR, usado-en
Hch7.28). qaica ca ỹahotaque; sin pensar, sin tener
la menor idea, ỹa’ue cá’maq sahotaque; me dará lo
que merezco, (c ỹauaaque).
yahota’ahi: los usa a los varios, sahota’ahi,
viisa’ahi,qaỹa-, sahoqota’ahi, viita’ahi, ỹahosa’ahi.
(c ỹahóte’e).
ỹahote: ellos lo hacen, (v ỹa’ue).
ỹahotegue/ ỹauotegue: le ama.
ỹahote’e: lo usa, lo ocupa, sahote’e, viise’e, qaỹa,sahoqote’e, viite’e, ỹahose’e. (c ỹahota’ahi).
ỹaho’te: saho’te, vitete, qaỹaho’te, sahoqo’te,
huoi’te, ỹaho’chi. qaica ca ỹaho’te; le vence fácilmente, no le da importancia, qaica ca sahoqo’te;
le vencemos fácilmente, ỹaho’te llic; lo esquiva.
Hch19.16 qaỹauo’chi; son hechos o preparados.
ỹajnaxa: (v naỹajnaxa).
ỹajnaxaraic: sabio, (c ỹaỹajanta)
ỹadenaxachichigui: lo imita, cumple las instrucciones, denaxachichirigui, qaỹa-, denaxachiichigui,.
1Co16.I (c ỹadenaxat).
ỹal: le invita, le convida, sal, ỹalli’, qoỹal, salaq,
ỹallii, ỹale’. (la forma sal no se usa) qoỹale’; son invitados varios, sale’; les invito, (c ỹaaltac, talaxantac) ỹalaata’gue: lo hace despacio, salaqata’gue,.(c
ỹala’gue) ỹalacqachit: lo emblanquece.
ỹadenaxat: lo imita, hace copia, sa-, denaxachi’,
qaỹa-, sa-aq, denaxachii, ỹadenaxate’. yadenaxachi’; me imitas, ỹadenaxachii; ustedes me imitan.
ỹalacqachitetac: lo está emblanqueciendo,
ỹalacqa’tegue: es blanca una rama, ỹalagre’teguelo;
varias ramas son blancas. ỹalacte’; blancos los varios.
ỹalagaq: blanco, ỹalacte’. qomi’alacte’; somos blancos en color, (c lalagaq).
ỹalagaxaguit: amanece, aclara el día.
ỹalagaxaic: blanco, ‘ue acá ỹalagaxai; es canoso.(v
lalagaxaic).
ỹalagre’teguelo: (v ỹalacqa’tegue) ỹalahi: vengan,
ỹal’e’; venga, vení. ỹalamaq:derecho, se ỹalamaq;
torcido.
ỹalamaxachichigüi: va directo a, se dirige a.. lamaxachichirigui, salamaxatqachigui,
lamaxachichigui. ỹalamaxachichirigui. (c ỹalamaq,
ỹalamaxate’ta).
yalamaxajñi: lo pone en posición vertical, lo para,
sa-, qaỹa-, salamaxataxañi,. ỹalamaxachiñi; les pone
parados a ustedes. 1Pe5.6
ỹalamaxalec: se ocupa en hacerlo, se dedica a algo.
ya-, ralamqairelec, qaỹa-, qara-, ralamaxailec,
ỹalamaxarelec.
ỹalamaxat: lo endereza, le corrige, sa-, lamaxachi´.
qaỹa-. sa—aq, lamaxachii, ỹa—e’.
ỹalamaxatashiguim: va derecho arriba,
ỹalamaxatau’a: va derecho a una persona o lugar.qaỹa,. Hch19.38 ỹalamaxataxaso’ma: va directo al agua.
ỹalamaxateraxaso’ma ỹalamaxata’a: va directo a.,
ỹalamaxata’gue: va
salamaxatqa’gue,.
derecho
a
tal
lugar.
ỹalamaxatec: lo extiende derecho, lo endereza.lamaxachirec,, Mat12.13 ỹalamaxateta: anda con rectitud, lo hace derecho.lamaxachita,. ỹalamaxatetaho:
va directo adentro,
ỹalamaxateta’a: va directamente hacia.,
ỹalamaxatetec: va derecho,
ỹalamaxate’tot: va directamente al otro, sa-, lamaqchitetot, qaỹa-, salamaxatqa’tot, lamaqchii’ot,
ỹalamaxatero’ot. ỹalamchi derechos, se ỹalamchi;
torcidos los varios.(v ỹalamaq) ỹalamqachigui: va
directo a., ỹalamqachigui nqai’en: lo dirige a..
ỹalamqachiguiñi: va directo hacia abajo.
ỹalamqajlec: se dedica a algo, va directamente sobre..ya-, ralamqaiterelec, qaỹa-, qara-, ralamqaijlec/ralamaxaijlec, ỹalamqaterelec.
ỹalamqata: es derecho, yalamqata, ralamqaite’, qara-,ralamaxaita, ỹalamqate’.
ỹalamqatec: va derecho adelante, ỹalamqaterec.
ỹalamqa’chiguit: va directo a algo sin desvío, va
con uno sólo y no con otro, solamente con uno se
casa. ya-.ralamqaichichiguit, qaỹa-,. (v ỹalamqata)
ỹalamrete’: son derechos, (v ỹalamqata).
ỹalashin: le pega con látigo, le castiga, sa-, lashiñi’,
qaỹa-, salashináq, lashiñii, ỹalashine’. yalashiñi’; pégame, qayalashin; me pegan. 2Co11.24.
153
resaullichi’ñigui
ỹalat: le deja, le abandona, le divorcia, salat, lachi’,
ỹalat, qaỹalat, salataq, lachii, ỹalate’. se/ sqa/ se/
slachii’; ustedes dejan a varios, qaỹalate’; son dejados varios, yalachii; ustedes me dejan, ralachii; él
les dejaa ustedes, ralachi’; él te deja, sálachii; les
dejo a ustedes, salachi’; te dejo, yalachi’; me dejas,
qaralachi’; nos dejas, yalat; me deja, qaralat; nos
deja.
ỹalatañi: lo deja en el suelo. lachiỹañi, ỹalaterañi.
ỹalataq: lo cuece(cocer), salataq, lachiraq, ỹalataq,
qaỹalataq, salataxauaq, lachiuaq, ỹalateraq. (RR parece pronunciar salátaq con acento en la sílaba penúltima, para distinguir esa palabra de salataq que
dice le dejamos) Exo12.10.
ỹalataugui: le abandona entre., qaỹalatauguí; estoy
abandonado entre… ỹalata’ñigui: lo abandona en.,
sqa lachira’ñigui; no le abandonas en.. ỹalatetac:
se ỹalatetac; no le abandona, se salachi’sac; no te
abandono.
ỹalauajñi: le aniquila, qaralauajñi; nos aniquila.
ỹalauat: le mata, sa-, lauachi’, qaya-, sa-aq, lauachii, ỹa-e’, lauachi; tu le matas (forma indica falta
de respeto), qayalauat; soy matado, yalauachi’; me
matas, salauachi’; te mato, ralauachi’; te mata, ralauachii; les mata a ustedes, yalauachii; me matan
ustedes, yalauat; me mata, qaralauat; nos mata,
qaralauachii; les matan a ustedes, qaralauachi’;
te matan, qaralauachitegue; nos dejas morir de.,
qaỹalauate’; son matados los varios, salauate’; les
mato.
ỹalauatac: le mata. lauachirac, lauachiỹac,.
ỹalauatañi: le mata, le destruye.
ỹalauateta: le hace desmayar, lauachite’, qaỹa,salauatqata, lauachita, ỹalauatete’.
yalauatetañi: le mata a pedradas, qaỹ-,.
ỹalauateta’oguit: mata lo que viene, ỹala’e’/ỹal’e’:
vení.
ỹala’gue: se ỹala’gue; fuerte, severamente, fuertemente. se sala’gue, sqa la’ira’que, sqa laiỹa’que,. se
ỹala’que; fuertes los varios, (c ỹalaata’gue).
ỹale: hombre, varón, macho. ỹale’; varios, ỹallirípi;
muchos, ỹalloolec; oh hombre, querido hombre.
ỹalecapegueu’a: se ỹalecapegueu’a; no participa en.,
ỹalecapogo: se ỹalecapogo; no asiste a una reunión,
está ausente. Heb10.25 (c ỹalego).
ỹalecaugui: está entre un grupo, salegaqaugui,.1co10.8
yalecau’a: participa en., sa-, lliquirau’a, salecqau’a,
lliguiỹau’a. 1CO10.16;11.32;2TÍ2.12.
ỹaleca’guit: se entrevera con., lliquira’guit,
qaỹa-, salecqa’guit, lliquiỹa’guit, ỹalequera’guit.
(c ỹalequeta’guit).
ỹalecqajanta’: los mezcla, lecqajñirata’, qaỹa-, salecqajnaxata’, lecqajñiỹata’, ỹalecqajandeta’.
152
ỹanata
ỹalecqajanta’guit: lo mezcla con., qaỹ-,.
ỹalecqajanto: lo une con., sa-, lecqajñitero, qaỹa, salecqajanqato, lecqajñito, ỹa—tero, salecqajantera; uno a varios. Efe1.16;Flp2.17 (c ỹalecqajno).
ỹalecqajantougui: lo mezcla entre., qaỹ-,.
ỹalecqajno: lo junta con otra cosa, lo incluye.
lecqajñiro, qaỹa-, salecqajnaxauo, lecqajñiuo,
ỹalecqajando. qayalecqajno; me incluyen. 1ti5.11.
ỹalecqajnougui: le incluye entre otros, qaỹa-,.qayalecqajnougui: estoy incluido con.
ỹalecqajñiguit: lo mezcla con otra cosa. qaya-,.
Lucl4.35;13.1.
ỹalecta’: se mezcla, ỹalecta’nqai’en; lo mezcla.
ỹalega’a: se ỹalega’a; no lo experimenta, no lo goza,
ỹalego: está presente en una reunión, se ỹalego;
está ausente de una reunión, sa-, lliquiro, ỹa-, salegaxauo, lliguiuo, ỹaleguero. se ỹalecapogo; casi
siempre ausente, casi nunca presente, se ỹalego’; no
estaba presente.
ỹalegougui: se ỹalegougui; está ausente del grupo,
se salegaxaugui, Uiguiỹougui,. 1CO5.2;10.8.
ỹalegueu’a: está en., sqa lliguiu’a; que no tomen
parte en., (v ỹalequetau’a).
ỹalequenta’: los mezcla, los entrevera, qaỹa-,.
Jua19.40.
ỹalequetaho: está presente, sa-, lliquesaho, salecqatauo, lliguitaho, ỹalequesaho.
ỹalequetaugui: está entre otros, es-parte de un
grupo. salequet-, lliquis-, qaỹa-, salecqat-, lliguit-,
ỹaleques-. ỹalequesauquio’; habrán estado presentes
con„ ỹalequetapougui: está entre otros, sa-,.
ỹalequetauo/ ỹalequetaho:
ỹalequetau’a: está presente en.. sa-, lliquisau’a,
qaỹa-, lliguitau’a. Mat22.11,12.
ỹalequeta’guit: está con un grupo, sa-, lliquisa’guit,
salecqat-, ỹaleques-. Hch21.23.
ỹalequeta’piguit: está con un grupo, se junta con un
grupo, lliquisa’piguit, qaỹ-, lliguita’piguit,. se
qaỹalequeta’piguit; le excluye,
ỹalequetougui: está presente entre un grupo.
salecqatougui,. ỹalequeten: lo entremezcla, lo entrevera, salequetenaq, lliquichiñii, ỹalequetene’.
ỹalequeto: está inclinado, está involucrado, está
presente entre otros, lliquitero, salecqato, lliguiito,
ỹalequetero. 2TÍ1.15 (c ỹalego).
ỹaleque’ejta’: forman mezcolanza, se mezclan, se
entreveran, salecqa’aita’, lliguihe’ejta’,.
ỹalochaxan: le hace escapar, sa-, ỹaiochaxañi’,
qoỹa-, salochaxanaq, ỹalochaxañii, ỹalochaxane’.
ỹalochaxanegue: le hace escapar a tal lugar, qoỹa-,.
Mat2.12
ỹalon: lo pone en el fuego como leña, lo atiza, qaỹa,. salonaq,.
ỹalonougui: lo alimenta al horno, lo atiza, qaỹa-,.
ỹal’e’/ ỹala’e’: venga, vení. ỹalahi; vengan.
ỹalliguigui: está mezclado como con piedras. Mrc4.16
(c ỹalecaugui).
ỹalliguiguit: está mezclado con.., está entre otros.
lliquichiguit, salegaxaguit, lliguiguit,. /-/ sqa/ /
1jua3.3.
ỹalliguiñi: echa su red en., sa-, lliquiriñi, qaỹa-, salegaxañi, lliguiiñi ỹalliguiñi, ỹalliquiñi. (v laleguec).
ỹalliguiñigui: echa su red en el agua. qaỹ-,. Mat13.47.
ỹalliguiritac: ustedes se ríen, (v raỹaleguere).
ỹalliguiri’: te ríes, (v raỹaleguere).
ỹálliquichigui: está entremezclado con. otra
cosa, está entre los demás. Mat13.5 (c ỹalegougui,
ỹalequetaugui).
ỹalliqui’chiguit: está mezclado con otra cosa.
Lucl7.29 (c ỹalloiguiguit).
ỹalliripi: hombres, (v ỹale).
ỹalli’ii’: ¡hombre!, (c ỹale).
ỹalloolec: oh hombre.
ỹam/sham: casi, ỹamo’; casi.
ỹamaaquintac: lo maneja, conduce a un auto o camión. (>máquina) maaquiñisac, samaaquinqatac,
maaquiñitac, ỹamaaquisac.
ỹamaq: está empachado, yamaq, ramaqai’, qaramaq,
ramaxahi. ỹamaqahic; me aborrece, (c lamaxa).
ỹamaqata: le empuja llevándole, el viento lleva a us
barco, qaỹ-, samaxasoqota,. qaramaqate’; nos
empuja, qaỹamaqate’; son empujados, yamaqate’;
me empuja, (c namaq).
ỹamaqata’oga: le empuja hacia afuera a algo. qaỹa,. Luc4.29.
ỹamaqa’gue: lo trata como de ningún valor, lo desprecia, se aburre de.., le repugna, se harta de.,
yamaqa’gue, ramaqaira’gue, qaỹ-, qaramaqa’gue,
ramaqaiỹa’gue, ỹamaqara’gue. Ecll.8; Mat5.43.
qaỹamaqa’que; aburren las varias cosas.
ỹamataugui: le mira al grupo, ỹamalauguilo; mira a
los varios. Mrc3.5; Mat19.26.
ỹamata’gue: lo considera, lo estima, le llama tal
nombre, sa-, machira’gue, qaỹa-, samataqa’gue,
machiỹa’gue, ỹamatera’gue. samata’que; les considero, ỹamata’que/ ỹamata’guelo; les estima,
qaỹamatahic; me estiman, qaỹamachiraxaric; te estiman, qaỹamatoxoric; nos estiman, qaỹamatoxoric;
os estiman, machirahic; me estimas, ỹamata’co’; lo
consideraba.
ỹamato’ot: lo mira, samato’ot, machiro’ot qaỹa-.
samatqo’ot, machiỹo’ot, ỹamatero’ot. se/ sqa;’ se;
s.
ỹamaxague: le empuja allá, maqaitegue, qaỹa-/
qara-, samaxasoxogue, maxaigue, ỹamaxategue.
qaramaqaitegue; eres empujado allá.
ỹamaxalec: le encarga de... le ordena quc.le acusa de. qaỹa-/ qara-, samaxasoxolec, maxailec,
ỹamaxareiec. yamaxalec/ ỹamaxailec: me encarga
de algo Ga12.7; Jua10.25. qaỹamaxailec; alguien me
encarga de algo, ỹamaqairaxalec; te manda hacerlo.
ỹamaxailgoto; me manda hacer varias cosas. qaramaxailgoto; son mandados ustedes hacer varias cosas, maxaitapiguilec; me acusamjsredes. maxaiteguelec; le están acusando ustedes. samaqairelec; te
lo mando hacer, (c yila’ Jua5.36).
ỹamaxañi: lo tumba, lo vuelca, lo voltea, lo derriba.
sa-. qaỹa-, maqairiñi, maxaiñi. yamaxañi; me da un
empujón.
ỹamaxañigui: lo lanza en la mar, lo tira adentro de
algo. qaỹa-,.
ỹamaxashiguim: le manda pararse, le empuja hacia
arriba-corno a una plataforma. Hch19.33.
ỹamaxauec: le empuja afuera, le echa. qaỹa-,.
Luc4.29 maxaitauec; ustedes le empujan, ỹamaxarec
les echa.
ỹame’quet: casi, ỹame’quet sqa seuelec; casi no
creí.
ỹamoxoỹaxachigui: lo muele.
ỹamo’: casi, está por hacerlo, (v ỹam, sham) ỹanagui:
lo pone erran palo, le nombra de., sanagui, ñi’ragui,
qoỹa-, sanaxagui, ñihagui/ ñiỹagui, ỹandagui.
ỹanaguilo; lo pone en varios palos, lo pone adentro
de varios corazones.
ỹanalec: le pone encima de un campo, sanalec,
ñi’ralec,. Mrc12.1 sañiỹalec; les pongo a ustedes en
tal lugar.
ỹanañi: se lo pone por un rato, sanañi, ñi’rañi,
qoỹanañi, sanqañi, ñiỹañi, ỹandañi. chaqai ỹanañi; se
lo pone por un rato, (c ỹanñi)
ỹanañigui: lo pone en el medio en el acto, sanañjgui,
ñ’rañigui, qoỹa-, sanqañigui, ñiỹañigui, ỹandañigui.
Rom9.33 qoỹandañigui; son-puestos en el medio.(v
ỹanñigui).
ỹanaq: lo cocina. lo cuece, lo pone al fuego para
cocinar, sanaq, ñi’raq, qoỹanaq, sanaxauaq, ñiiuaq,
ỹandaq. (c ỹan).
ỹanaqchiguit: lo ataja, sanaqchiguit, naqchichiguit,
qaỹamaqchiguit, sanaqtaxaguit, naqchiiguit,
ỹanaqchichiguit. se/ sqai/ / s (c ỹanaxat).
ỹanatjta’gtiit: le encuentra en un camino, qaỹa-,.
ỹanashiguim: lo pone o coloca arriba, le nombra
como jefe, sana-, ñi’ra-, qoỹana-, sanqa-, ñiỹa-,
ỹanda-. qoỹandashiguim; son colocados arriba.
ỹanata: lo encuentra, sanata, nachita, qaỹanata, sanataxa, nachiỹa, ỹanajta. se/ sqa/ se/ s ỹanachiiua’;
me encuentra, sqa nachiua’; no me encuentran ustedes. nachiriua’; me encuentras.
153
ỹantauaq
ỹantauaq: lo pone al fuego para calentar, qoỹ-,.
ỹanataxajñi: le hace caer de arriba, (v najli)
ỹanaugui: lo pone o coloca adentro como en una cárcel. sa-, ỹañiraugui, qoỹa-, sanqaugui, ỹañiyaugui,
ỹandaugui. ỹanauguilo; lo coloca entre varios.
qaraỹañiraugui; nos pones en., qoỹandaugui; son colocados adentro de., (c ỹaanougui).
ỹanaxachi’chiguit: le sale al encuentro, le ataja
bien, le para en su camino, le intercepta, naxachichichiguit, qaỹa-, sanaxatqa’chiguit, naxachii’chiguit,
ỹanaxachichichiguit. (c ỹanaqchiguit).
ỹanaxantauec: le desnuda, le desviste (desvestir),
s-,. (c ỹanaxañigui).
ỹanaxañigui: le viste con., qoỹ-, sanaxanaxagui,. “
Ga13.27.
ỹanaxat: le ataja, le impide, naxachi’, qaỹa-, sanaxataq, naxachii, ỹanaxate’. yanaxat; me impide.
qaranaxat; nos impide, qayanaxat; me impiden, alguien me impide, qayanaxachi’; me impides.
1Te2.18 (c naxata’guit).
ỹanaxata’guit: ataja su marcha, impide su marcha.
ỹanaxatoxoguit; nos sale al paso.
ỹana’anyi: lo coloca en esa zona, yanda’anyi.
ỹana’gue: lo coloca o pone en tal lugar, ñi’ra’gue,
qoya-, sanqa’gue, ñiya’gue, yanda’gue. Luc2.31.
ỹana’guit: lo coloca en la punta, qoy-,.
ỹana’ñi: lo para, sa-, ñi’ra’ñi, qoya-, yanda’ñi. Lucll.33; Hch7.10.
yanchi’ñi: lo coloca exactamente en tal lugar, qoy-,.
ỹanegue: lo pone, le pone nombre, sanegue, ñitegue/ yañitegue (Luc1.31), qoỹa-, sanaxague, ñiigue,
yantegue. sqai/ sqai/ sqai/ s qoyanco’; habrá sido
nombrado tal.
ỹanejlec: lo coloca bien encima de., sa-,. Mat7.24.
(c ỹanlec).
ỹanetec: está a la vista arriba. Heb4.13.
ỹaneu’a: toponeen..
ỹane’oguiyi: lo pone ahí. qoỹande’oguiyi; fueron
puestos ahí.
yane’tot: lo coloca al pie de..
ỹanlec: lo siembra o lo pone en tal parte, qoỹa-, yañiilec,. Mat13.24,3-l;21.33 yayañiralec; me pones en
tal parte.
ỹanñi: le pone la ropa, se viste con.., lo planta,
lo siembra, lo pone abajo, sanñi, ñi’riñi/ ñiriñi,
qoỹanñi, sanaxañi, ñiiñi, yañiñi. sqai/ sqai/ sqai/ s
ỹañiñi loho; se viste, sañiñi; me visto de ropas, qarayañiriñi; estás plantado.
ỹanñigui: lo pone en medio, ñi’riñigui, qoỹanñigui,
sanaxañigui, ñiiñigui, ỹañiñigui.
ỹano: lo coloca, lo pone, le nombra como dirigente. sano, yañiro/ ñi’ro, qoỹano, sariaxauo, ỹañiho/
ỹañiuo, ỹando. yayano; me nombra, (c ỹaano).
152
ỹaqalgoq
ỹano’ot: lo pone debajo de algo, ỹañiso’ot, qoỹa-,.
ỹanshiguim: lo pone arriba, le nombra en posición importante, ñi’ra-, sanaxa-, ñiỹa-, ỹanda-.(c
ỹaanshiguim).
ỹantagui: se lo pone como sombrero, tiene puesto
una corona. Apo13.1
ỹantalec: lo siembra en un lugar, (c ỹanlec).
ỹantañi: se lo pone como ropa, lo tiene puesto de
ropa. santa-, ñi’sa-, qoỹanta-, sanqata-, mita-,
ỹansa-/ỹanesa-, sansañi; estoy vestido de las ropas.
ỹantaugui: qoỹa-,. Hch12.5 (c ỹanaugui).
ỹanteguelec: qoỹa-,. Mrc4.15 (c ỹanlec).
ỹantegueñi: se viste siempre de.., lo siembra.
ñi’segueñi, sanqategueñi, ỹansegueñi.
ỹañigui: se lo pone como sombrero, le viste con..
sañigui, ñirigui/ ñi’rigui/ ỹañirigui, qoỹañigui,
sanaxagui, ñiigui, ỹanyigui. (c ỹaañigui).
ỹañiguit: le condena a.., lo cambia por., sa-, qoỹ-,.
ỹañijin: lo desecha, lo desprecia.
ỹañijintac: le da poca importancia, le menosprecia,
lo desprecia, sañijintac, ñijiñi’sac, qaỹ-, sañijinqatac, ñijiñitac, ỹañijinsac.
ỹañiñi: se viste de varios, ñi’riñi, qoỹa-, sanqaiñi,
ñiiñi, ỹañiñi. Rom13.12 (v ỹanñi).
ỹapacashiguim: supera en altura.
ỹapacauec: 1 supera, sobrepasa, es más, gana,2
poca distancia, sa-, paquirauec, qaỹa-, sapacqauec,
paquiỹauec, ỹapaquerauec.
ỹapaca’ta/paca’ta: lo cruza al otro lado, sapaca’ta,
paquira’ta, qaỹa-, sapacqa’ta, paquiỹa’ta/ paguiỹa’ta,
ỹapaquera’ta/ ỹapaquesa’ta. Luc8.23.
ỹapacqachin: se jacta de algo, se enorgullece
de..1Col.31.
ỹapacqajnauec: le hace superar, superior, sobrepasar, lo escoge como mejor, lo preiere, le es más
importante, sa-, pacqajñirauec, qaỹa-, sapacqajanqauec, pacqajñiỹauec, ỹapacqajandauec. Mat
15.3,6; Luc20.21.
ỹapacshiguim: es demasiado.
ỹapacta: lo cruza.
ỹapaguec/paguec: sobrepasa, supera, ỹapaguerec.
¿negué’ ca ỹapaguec lecaic nqohinỹ; ¿cuál se considera más grande. Hch24.1.
yapaguelec/ paguelec:
ỹapalaxat: lo borra, perdona una deuda, palaxachi’, qaỹa-, sa—aq, palaxachii, ỹa-e´.qomi’
palaxachira’pe; nos destruyes, qaỹapalaxate’; son
borrados, sapalaxate’; los borro, (v pal).
ỹapalaxatac: lo destruye, palaxachiỹac,. yapalaxatac; me destruye, sapalaxachirac; te destruyo, yapalaxachirac; me destruyes.
ỹapalaxateta: lo borra, qaỹa-.. Heb9.22.
ỹapalaxatetac: lo está borrando.
ỹapaqajanta’: lo cierra como un libro, sapaqajnaxata’,.
ỹapaqueta’ta: lo cruza, sapaqueta’ta, sapacqatalta,.
(c ỹapaca’ta).
ỹapaquetec: más para.., especialmente para..
ỹapaxaguin: le enseña, sa-, paxaguiñi’, qaỹa-, sapaxaguinaq, paxaguiñi, ỹa-e’.sapaxaguiñi’; te enseño,
sapaxaguiñii; os enseño, sapaxaguine’; les enseño,
qarapaxaguin; nos enseña, qarapaxaguiñi’; nos enseñas, rapaxaguiñi’; te enseña, yapaxaguin; me enseña, yapaxaguiñii; me enseñan ustedes,yapaxaguiñi’;
me enseñas.
ỹapaxaguinegue: se lo enseña, paxaguiñitegue,
qaỹa-, sa—axague, paxaguiñigue, ỹa—tegue. se/
sqa/ se/ s rapaxaguiñitegue; te lo enseña, sapaxaguiñitegue; te lo enseño, sapaxaguiñigue; les enseño algo a ustedes, rapaxaguiñigue; él os enseña algo
(Jua14.26). qarapaxaguinegue; nos enseña algo,
qarapaxaguiñitegue; te lo enseñan/ nos lo enseñas,
yapaxaguinegue; me lo enseña, yapaxaguintegue;
me lo enseñan, yapaxaguiñiteque; me los enseñas,
qaỹapaxaguinque; se los enseñan, sapaxaguinque; se
lo enseño a varios, (c rapaxaguinataxanta’ pegue).
ỹapaxaguine’tegue: se lo enseña, qaỹ-,.
ỹapaxaguinta: le enseña bien. sa-,. ỹapaxaguintac;
le enseña, sa-, paxaguiñisac/ paxaguiñi’sac, sa—qatac, paxaguiñitac, ỹa—sac. sapaxaguiñitac; les enseño a ustedes, (c ỹapaxaguin).
ỹapaxaguinta’gue: se lo enseña.- paxaguiñita’gue,.
ỹapaxagtiinta’pegue: se lo enseña, sa-, paxaguiñisa’
pegue,. (v ỹapaxaguinegue).
ỹapa’am: es laco o eres laco, yapa’am; soy laco,
qarapa’am; somos lacos, ỹapo’otem’/ ỹapo’oỹem’/
ỹapo’ote’; ustedes o ellos son lacos, (c lapo’xo).
ỹapiisen: lo cuela (colar), sa- piishiñi’, qaỹa,sapiisenaq, piishiñii, ỹapiisene’. (c napiise).
ỹapio’xot: le ensucia, rapio’xochii,. (c napio’o,
napio’xot).
ỹapochaxateta: le da escalofrío, le eriza el pelo.yapochaxateta; me eriza el pelo,(c rapochi).
ỹapogui: lo cierra como puerta, tapa una abertura con algo, sa-, po’irigui, qaỹa-, sapoxogui, pohigui, ỹapooriguí. ỹapoquio’; lo habrá cubierto.(c
ỹapoochigui).
ỹapolec: lo tapa como con frazada, sa-, po’irelec,
qaỹa-, sapoxolec, pohilec, ỹapoorelec.
ỹapojlec: lo rodea.
ỹapootagui: cierra una puerta, lo tiene cerrado.
po’isagui, qaỹa-, sapoqotagui, pohitagui, ỹapoosagui.
pootagui; está cerrada la puerta, (c ỹapogui).
ỹapootalec: lo está tapando, ỹapoosalec.
ỹapootau’a: lo encierra, lo cerca, lo rodea, qaỹ-,.
ỹapootá’ña: lo tapa en la tierra, qaỹ.
ỹapoota’piguit: le cierra el paso, (c ỹapo’guit).
ỹapou’a: le encierra en algo. qaỹa-,.
ỹapou’gue: tapa su oído o una abertura, po’irou’gue,
sapoxou’gue, pohiỹou’gue, ỹapoorou’gue. ỹapou’guelo;
los tapa. Hch7.57 (c ỹapo’gue,ỹoxou’ gue, sapoxou
‘gue).
ỹapo’gue: le cierra el paso, po’iregue, qaỹa-,
sapoxogue, pohigue, ỹapooregue. (contrastar
ỹapoou’gue).
ỹapo’guit: lo tapa o le cierra el paso. Sa.
ỹapo’na: tapa al inierno. Apo20.3
ỹapo’ñigui: tapa una abertura, lo cubre, lo cierra.
sapo’ñigui,
po’iri’ñigui,
qaỹa-,
sapoxo’ñigui,
pohi’ñigui, ỹapori’ñigui. se/ sqa/ se/ s
ỹapo’ota: laco.
ỹapo’otem’: son lacos ellos o ustedes.
ỹapo’oỹem’: son lacos ellos o ustedes, (v ỹapa’am).
ỹaqaguichigui/ ỹaqaicchigui/ ỹaqaiguichigui: lo rompe como una caña, saqaguichigui,. qaguichiguilo: los
rompen ustedes.
ỹaqaguit: lo quiebra, lo rompe, qaỹa-, saqaguitaq,
ỹa-e’. qaicchii’; los rompen ustedes, qaỹaqaguite’;
están rotos.
ỹaqaguita’guit:
saqaguitqa’guit,.
lo
interrumpe,
lo
para.
ỹaqaguitetajlec: lo rompe en pedazos, sa-, qaguichisajlec, saqaguitqatajlec,.
ỹaqaicchigui/ỹaqaguichigui: lo rompe.saqaictaxagui,.
ỹaqaicchiguít: lo hace parar, lo corta, saqaicchiguit,
qaicchiriguit, qaỹa-, saqaictaxaguit, qaicchiguit,
ỹaqaicchiriguit. se/ sqa/ se/ s.
ỹaqaicta´guit: lo corta sin terminar, lo interrumpe. qaicchira’guit, qaỹa-, saqaguitaqa’guit,
qaicchiỹa’guit, ỹaqaictera’guit. (c ỹaqaicchiguit).
ỹaqaiguichigui/ ỹaqaguichigui:
ỹaqaiecqotagui: lo gira sobre su eje. saqalgoxosqotagui,.(c ỹaqalgoq).
ỹaqaleten: va yendo alrededor de.., da vuelta, lo
circunda, lo rodea, lo teje, qallichiñi’, qaỹa-, saqaletenaq, qallichiñi, ỹaqaletene’.
ỹapojlem: lo rodea del todo.
ỹaqaletenlec: le da la vuelta alrededor, (c naqaletenlec).
ỹapoñigui: tapa una caja.
ỹaqaletentac: está tejiendo, (v ỹaqaleten).
ỹapoochigui: lo cierra bien como puerta, sapoqochigui, pohichigui, ỹapoochirigui.(c ỹapogui).
ỹaqalgoq: lo hace girar, lo da vuelta, lo hace dar
vueltas tumbándose, saqalgoxosoq,.
153
ỹaqalgoxoñi
ỹaqalgoxoñi: lo da vuelta patas para arriba, lo
invierte,lo hace doblar o a izquierda o a derecha.
saqalgoxosoxoñi, qalgoxoiñi,.
ỹaqamaq: se apura, sigue, continúa ielmente. yaqamaq, qamaqai’, qaraqamaq, qamaxahi, ỹaqamchi.
se/ / se/ 0 se ỹaqamaq; se empaca, es iniel, es terco. se qaraqamaq; somos inieles, raqamqai’; ¡apúrate!.
ỹaqamaxat: se ỹaqamaxat; le estorba, le confunde, le interrumpe, le molesta, sqa qamaxachi’, se
-, se qaỹa-,se saqamaxataq, sqa qamaxachii, se
ỹaqamaxate’. ỹaqamaxateta: lo hace directamente,
lo hace en serio,lo hace estrictamente, lo hace ielmente, sa-, qamaxachite’, saqamaxatqata, qamaxachita, ỹaqamaxatete’. Ec19.10. raqamaxachita; les
trata a ustedes con idelidad, saqamaxachite’; te
soy iel, ỹaqamqajlec: lo hace voluntariamente, le
sigue voluntariamente, le sigue irme, yaqamqajlec, raqamqaiterelec, qaỹa-, qara-, raqamaxaijlec,
ỹaqamqaterelec. 1Ti4.2 (c ỹaqamaq).
ỹaqamqata: lo cumple, lo hace con sinceridad, le es
iel, yaqamqata, raqamqaite’, qaraqamqata, raqamaxaita, ỹaqamqate/ỹaqamrete’. (c qamaxaraic).
ỹaqan: lo traga, qañi’, qaỹa-, saqanaq, qañii,
ỹaqane’. saqane’; los trago,
ỹaqanañi: lo traga entero, qañirañi, qaỹa-, saqanqañi, qañiyañi, yaqandañi. Mat23.24 (c ỹaqan).
ỹaqanñi: lo traga entero.
ỹaqatqajnauec: lo prepara adelantado, lo promete.
saqatqajanqauec,. ỹaqataqajnauo: lo prepara adelantado, saqataqajnauo,qataqajñirauo, qaỹa-, saqataqajnaqauo, qataqajñiỹauo, ỹaqataqajnerauo. se/
sqa/ se/ s (v qata) ỹaqatqajantari’: lo prepara de
antemano, lo reserva para después, sa-, qatqajñisari’, qaya-,saqatqajanqatari’, qatqajñiyari’, yaqatqajansari’. (v qata) ỹaqatqajanta’gue: prepara un camino de antemano,sa-,qaỹa-,saqatqajanqata’gue,.
Luc1.76 (v qata).
ỹaqaulachit: lo amasa, sa-, qaulachichi’, qaỹa-, saqaulachitaq, qaulachichii,ỹa-e´(c laqaulatec).
ỹaqteta: le ata de pies y manos, saqteta,
‘xachite’qoỹaqteta, saqataqata/ saxataqata, ’xachiita, ỹaqtete’. sqa/ sqai/ sqa/ s.
yaquit: le critica, quichi’, qaya-, saquitaq, quichii,
yaquite’. (c raquütaxan).
ỹaquit: está húmedo, (c laquitaxa).
ỹaquitaxachi’ñot: lo humedece abajo.
ỹaquitaxat: lo humedece, sa-, quitaxachi’, qaỹa-,saaq, quitaxachii, ỹae’. (c laquitaxa).
ỹaquitetalec: está húmedo siempre.
ỹaquiteta’ñot: está húmedo abajo.
ỹaquiteto’ot: está húmedo abajo.
152
ỹauanapega
ỹasaguerentac: juega con algo nomás, no está en
serio.se ỹasaguerentac; actúa en serio, está bien decidido.sqai/ sqa saguiriñisac, sqa saguiriñitac.
ỹasagnerentalec: lo hace pero no en serio, se
ỹasaguerentalec; lo hace en serio, sqai saguiriñisalec,.Tit2.7 ỹasaquin: lo hace hacer ruido, lo sacude
para que suene.
ỹasaquintapigui: sacude su sonajero, lo sacude,
qaỹa-,.
ỹasauaxat: tiene culpa de.., es culpable de., sa-,
sauaxachi’, qaỹa-, sa-aq, sauaxachii, ỹasauaxate’.
yaxauaxachii; me hacen culpable ustedes.
ỹasauaxatetecta’: les hace hacer mal entre sí. sa-,
sauaxachisecta’, qaỹa-, sasauaxataqatecta’, sauaxachitecta’.
ỹasectaqchigui: lo divide en dos o en pedazos, sa-,
sectaqchirigui, qaỹa-, sasectaqtaxagui, sectaxachiigui, ỹasectaqchirigui. (v secta’gue, shicchigui).
ỹasectaqtac/ỹasectaxatac: lo parte en pedazos, sa-,
sectaqchirac, qaỹa-, sasectaqataqac, sectaqchiyac,
ỹasectaqterac. ỹasectaqta’pe; les hace pedazos, se/
sqa/se/s Jual9.24 (c sectetajlec).
ỹasectaqta’gue: rasga una tela. qaỹa-,.
(c nasectaqta’ahi).
ỹasectaqtetac: lo rompe en pedazos, seguetaxachisac/ sectaxachisac, qaỹa-, saseguetaxatqatac/ sasectaxatqatac, sectaxachiitac, ỹa-tesac.
ỹasectaqteta’pe: los rompe.
ỹasectaxachigui/ ỹasectaqchigui: lo parte en pedazos como pan. sa-, sectaqchirigui, qaỹa-, sasectaxataxagui, sectaxachiigui, ỹasectaqchirigui. 1co10.16
ỹasectaxaiñigui: lo divide en dos.
ỹasectaxat: lo rompe, lo rasga, lo desgarra. Mat9.16
ỹasectaxatac/ỹasectaqtac: lo despedaza, sasectaqatqac,. yasectaqtac; me despedaza, qarasectaqtac; nos despedaza, rasectaxachirac; te despedaza,
ỹasectaqta’pe; les despedaza. Mat7.6.
ỹasen: le permite, sasen, shiñi’, qaỹasen, sasenaq,
shiñii, ỹasene’. ỹasen; me permite, yashiñi’; me permites Hch21.39. se qaỹasene’; no les son permitidos.
ỹasenec: le permite salir, sasenec, shiñirec,
qaỹasenec, sasenaxauec, shiñiuec, ỹasendec. se/
sqa/ se/ s se ỹasenec; le prohibe salir, (c ỹasen).
ỹasenegue: le permite que., sa-, shiñitegue,qaỹa-,
sasenaxague, shiñigue, ỹasentegue. se/ sqa/ se/ s se
ỹasenegue; le prohibe que.. 2Pe2.16 se qarashiñitegue; no permitas que nos.. Mat6.13. (c ỹasen).
ỹasenem: le permite, sa-, qaỹa-,. se ỹasenem; le
prohibe, (c ỹasen).
ỹasene’tem: le da permiso, le permite, shiñitetem,
qaỹa-, sasenqa’tem, shiñi’tem, ỹasentetem. Se
ỹasene’tema; les prohibe que.. 1CO10.13.
(c ỹasenem).
ỹaseno: le permite entrar, sbiñiro, qaỹa-, sasenaxauo, shiñiho, ỹasendo. se/ sqa/ se/ s se qaỹaseno;
se prohibe que entre. Hch19.30 (c ỹasen).
ỹasentale: permite, qaỹa-,. Mrc6.56.
ỹasentec: le permite salir directamente, shiñiterec,
shiñiitec, ỹasenterec. sasenterec;les permito salir.
yasenetec; me permite salir, yashiñiterec; déjame
salir.
ỹase’: lo fuma, shiichi’, saseeraq, shiichii, ỹaseete’.
ỹaso: se marchita, se seca. .-. ,:
ỹasoochi´ñot: se pudre desde abajo [un árbol], se
seca desde abajo. ỹasoota: se seca, está seco (el pasto o una planta) ỹasoote’. (v ỹaso) ỹasootam: muy
seco [un árbol], reseco, ỹasoote’m.(c ỹaso).
ỹasoxot: lo seca, lo marchita, qaỹa-,. (c ỹaso).
ỹashaxan: le guía, qaỹa-,; Hch27.40.
ỹashaxanac: le conduce, le guía, shaxañirac, qaỹa, sashaxanqac, shaxañiỹac, ỹashaxandac. Hch27.11.
ỹashaxanec: lo tuerce, lo desvía, lo da vuelta.shaxañirec, ỹashaxandec. 2Co2.17 (c rashiuec).
ỹashaxantac: le guía, sa-, shaxañi’sac, qaỹa-, sashaxanqatac,. yashaxantac; me guía, yashaxañi’sac/-ñisac; me guías, sashaxañi’sac; te guío. qarashaxantac;
nos guía, ỹashaxantac que-; le guía en algo.
ỹashiila: le pide algo, sa-, shiíla’e’, qaỹa-, sashiilaq,
shiilahi, ỹashiila’. sashiila’e’; te lo pido, sashiilahi;
se lo pido a ustedes, rashiila’e’; te lo pide, yashiila;
me lo pide, yashiila’e’; me lo pides, yashiilahi; me lo
piden ustedes, qarashiila’e’; nos lo pides. sashiilo’;le
rogaré, shiilaỹo’; le pediré, (v rashiilaxanaque).
ỹashiilatac; le pide algo, sa-, qaỹa-, sashiilqatac,
shiilaitac,. sashiila’isac; te lo estoy pidiendo.yashiilatac; me lo está pidiendo, yashiila’isac; me lo
estás pidiendo, rashiila’isac; te lo está pidiendo, (c
ỹashiila).
ỹashiviaxat: lo seca, sa-, shiviaxachi’, qaỹa-, sa—aq,
shiviaxachii, ỹashiviaxate/-iaqte’. qaỹashiviaxate’;
son secados, (c rashivi).
ỹatapla: se atraganta, yatapla, ratapla’e’, sataplaq,
rataplahi, ỹatapla’. (c lataplaxa).
ỹatapla’gue: se atraganta de..
ỹauaaque: lo desea para.., lo hace, lo prepara. sauaaque, vi’raque/viraque, qaỹauaaque, sauaqaque,
viỹaque, ỹauoraque/ỹahoraque. qaica ca ỹauaaque;
no le importa, lo vence como si fuese nada, lo hace
fácilmente, no le tiene valor, no le tiene importancia.
ỹauaapiguii; los desea para.. 1Ti5.22 (c ỹahotaque).
ỹauachigui: abre una puerta o una tapa de lata,
sa-, huachirigui, qaỹa-, sauataxagui, huachiigui,
ỹauachirigui.
ỹaau-achi’ña: lo abre como un pozo. sa-,.
ỹauajlec: lo destapa, lo descubre, huachirelec,
qaỹa-,.huachirelgoto; los destapas, ỹauajlgoto; los
destapa, ỹauajñigui: lo abre como a una bolsa, qaỹa, sauataxañigui,. huajñigui; se abre un pozo,
ỹaualaq: grita, clama, muge como vaca o toro,
yauliaq,raualqai’/
-qe’,-qaraualaq,
raualaxahi,
ỹaualaxai´/-axe’.se/ se/ se/ 0 (c naualaxañi).
ỹaualaxalec: grita acerca de., qaỹa-, raualaxailec,. ỹaualaxau’ga: le grita a distancia. Apo14.15.
ỹaualqachit: le hace gritar, (c ỹaualaq).
ỹaualqagui: grita
raualqaiỹagui.
el
grupo,
raualaxaỹagui/
ỹaualqatac: está gritando, yaualqatacot; le estoy
gritando, (c ỹaualaq).
ỹaualqatacot: le está clamando.
ỹaualqatagui: grita
Mrc5.39; psa100.2.
un
grupo,
raualaxaitagui,.
ỹashiilo’ot: le pide algo, sa-, shiilairo’ot, qaỹa-,
sashiiiqo’ot, shiilahi’ot,ỹashiildo’ot.
ỹaualqatalec: grita acerca de una persona o asunto.
qaỹ-,. Jua12.13; Hch22.24 (c ỹauaalxalec).
ỹashilau’a: lo toca con la mano.
ỹaualqatapega’a: le empiezan a gritar.
ỹashila’guit: pone la mano contra otro.
ỹaualqatari’: grita, raualqaisari’,.Mat12.13; Luc8.28;
17.15. yaualqatari’; estoy gritando, ỹaualqata’guit:
le grita al que se acerca.
yashi-lec: lo toca, lo palpa, pone las manos sobre
otro.sa-, shillirelec, qaỹa-, sashilaxalec, shílliilec,
ỹashilerelec. sashil-lgoto; pongo mis manos sobre varios.
ỹashiltalec: lo tiene agarrado, tiene la mano en
algo como su bastón, so ỹashiltalcoqui’; su timón con que maneja su barco (Stg3.4). Heb11.21
ỹashiltau’a: toca con la mano una pared, lo palpa,
sa-,sashilqatau’a,. ỹashiñiguitle permite estar junto con., shiñichiguit,qaỹa-, sasenaxaguit, shiñiiguit,
ỹashinyiguit. Se ỹashiñiguit; le prohibe estar junto
con otro. Hch10.28(v ỹashiñi’chiguit).
ỹashiñi’chiguit: le permite algo, shiñichichiguit,sase
nqa’chiguit,shiñii’chiguit,.(c ỹashiñiguit, ỹasen)
ỹaualqata’pegue’: 1 va gritando,2 le está gritando.ya-, raualqaisa-, qaraualqata-. raualaxaita-,
ỹaualqasa-. Mrc5.5.
ỹaualqateguelec: se queja o grita por un desastre,
ỹaualqato’ot: qaỹ-, ỹso’ot. (v ỹaualqot).
ỹaualqot: clama a.., le grita a una persona. Mrc15.18
yaualqot; clamo a., qaraualqot; le clamamos.
raualaxaiỹot,. ỹauana: le ve. s-, qaỹ-, sauanaxa,.
ỹauanalo; los ve. Jua1.41,45 sauañiraxaua’; te veo.
ỹauanapega: se
ỹauana, iuana).
ỹauanapega;
nunca,
qaỹa-,.(c
153
ỹauanaxanaxanegue/iuanaxanaxanegue
ỹauanaxanaxanegue/iuanaxanaxanegue: le hace
verlo, qaỹa-,. qayauanaxanaxanegue; me hacen verlo.qaỹauanaxanaxanque; le hacen verlos.
ỹauanchigui/iuanchigui: lo ve bien, sauanchigui,
huanchirigui, qaỹa-, sáuanqachigui, huañiichigui,
ỹauanchirigui.
ỹauáne’ta/iuane’ta: lo vé. sa-,. Apo4.4 ỹauano’: se
ỹauano’; nunca,
ỹauantalec/iuantalec:
lo
observa.
Mrc5.16
ỹauañi’chiguit: le ve al que viene, qaỹa-,. ỹauaquin:
le hace hacer ruido, (c rauaqui) ỹauata’a: le abre la
puerta.
ỹauata’gue: abre un camino.
ỹauatec: abre un camino, (c nauatqate).
ỹauategue: abre camino, sa-, huachitegue, qaỹa-,
sauataxague, huachigue, ỹauateregue.
ỹauatetagui: abre la boca.
ỹauatetapigui: lo abre como su ala. (c ỹauachigui).
ỹauate’oga: lo abre hacia uno afuera, sa-,
huachire’oga, qaỹa-,. Hch14.27. huachire’ogalo
qomi’; ábrenos la puerta, ỹauatougui: lo abre como
el templo, sa-, qaỹa-,.
ỹauaxaỹaxanta’: los pone juntos.
ỹauaxayaxanc’te’: le coloca junto a., qaỹ-,.
ỹauaxayaxante’e’: le coloca junto con., -qaỹa-,.
Hch5.10 (c nanaxaỹaxane’e’).
ỹauaxaỹaxañignit: lo coloca en contra de., qaỹ-,.
ỹauec: le lleva caminando, le guía, lo extiende
como cortina, lo estira como sábana, sauec, viqui’,
qaỹauec, sauegaq, viguii, ỹauegue’. sauegue’; llevo
a varios, yauce; me lleva, yaviquira’a; llévame a., (c
nauec).
ỹauecauec: le descarría.
ỹaueca’a: le lleva a.. 1jn5.16 (c ỹauega’a).
ỹaueca´guit: le lleva a algo que viene cmo la muerte, viquira’guit, qaỹa-, sauecqa’guit, viguiỹa’guit,
ỹauequera’guit. raviqaira’guit; te-lleva, yaueca’guit;
me lleva a., yaviquira’guit; me llevas a.. . 1jn5.17;
2Ti3.15; Mat5.29 (c ỹauec).
ỹauecshi’megue: le lleva arriba a.. Luc4.9.
ỹauegata’: lo ciñe, los ata juntos, sa-,viquireta’,
qaỹa-, sauegaqta’, viguiita’, ỹaueguereta’.
ỹauegaxasom: le lleva al pozo. qaỹa-,. Luc13.15.
ỹauega’a: le lleva a., sa-, viquira’a, qaỹa-,
sauegaxau’a, viguiiu’a, ỹaueguera’a. yauega’a; me
lleva a., raviquira’a; te lleva a., yaueguera’a; me
llevan a., yaviquira’a; llévame a qarauega’a; nos lleva a.. Hch16.34; 2Co4.14. qaỹaueguera’a; son llevados a., (c ỹauec, ỹaueca’a, ỹauega).
ỹauego: lo ciñe, sauego, viquiro, qaỹa-, sauegaxauo,
viquiỹo, ỹaueguero. ỹauego Iqosot; le estrangula,
qaỹaueguero; son ceñidos.
ỹauegougui: le lleva adentro de algo como un templo. Hch21.29 yauegougui; me lleva adentro.
ỹaueguec: le guía afuera, le lleva afuera, viquirec,
qara-/qaỹa-, viguiuec, ỹaueguerec. qaraviguiuec;
son llevados afuera ustedes, qaỹaueguerec; son llevados afuera, ỹauegueco’; le habrá llevado afuera,
(c ỹauec).
ỹaueguegue: le lleva allá, viquitegue, qara-/ qaỹa-,
sauegaxague, viguigue, ỹauectegue. raviquitegue;
él te lleva, yaueguegue; me lleva, qaraviguigue; son
llevados ustedes.
ỹaueguelec: lo extiende sobre..
ỹauegueri’: lo lleva cerca, lo arrastra cerca, viquiriri’, qaỹa-, sauegaxari’, viguiiri’, ỹaueguereri’. (c
nauegueri’).
ỹauegueu’a: le lleva adentro a., sa-, viquireu’a, qaỹa, sauegaxau’a, viguiỹeu’a/ viguiu’a, ỹaueguereu’a.
qaraviguiu’a; os llevarán a.. Luc10.38; Mrc13.9.
qaỹaueguereu’a; son llevados adentro a., (c ỹauego).
ỹauegue´oga/ỹauegue’ga: le lleva afuera a..
viquire’ga, qaỹa-,. ỹauegue’ogue: le lleva afuera a tal lugar. qaỹa- Hch7.58 ỹauegue’oguiyi: le
saca afuera de donde estaba,qaỹa-, vigue’oguiyi,
ỹaueguere’oguiyi. qaỹaueguere’oguiyi; son sacados
afuera de donde estaban.
ỹauegue’uegue: le lleva afuera a tal lugar, qaỹ-,.
ỹauequeta: lo lleva yendo, sa-, viquite’, qaỹasauecqata, viguiita, ỹauequete’. (c nauequeta,
ỹauecta).
ỹauequetau’a: lo lleva adentro a., sauequetau’a,.
ỹanecta’a: lo lleva a la costa. Mat13.48 (contrastar
ỹauequeta’a).
ỹauequeta’a: le está llevando a., sa-, viquisa’a,
qaỹa-,. ỹauequeta’a; me está llevando a., (c ỹauega,
ỹauecta’a) ỹauequeta’gue: le lleva por tal camino. ỹauequeta’gue: me lleva. ỹauequeta’ta: lo lleva a la orilla o al otro lado, sa-,viquisa’ta, qaya-,
sauecqata’ta, viguiita’ta, ỹauequesa’ta. Jua2l.8 (c
ỹauec) .
ỹauega: le guía hasta allá, sauega, viquita, qaỹa-,
sauegaxa, viguiỹa, ỹauecta.yauega; me lleva hasta..
qarauega; nos lleva hasta., se/ sqa/ se/ s qaraviguita; nos llevas hasta., saviguiỹa; les llevo a ustedes
hasta., saviquita; te llevo hasta.
ỹauequetegueri’: le lleva o le guía. Mat15.14;Luc6.39
ỹauguelen/ ỹahoglen/ ỹauogolenta: lo arrastra,
loremolca, sauguelen, huogueleñi’/ huogolliñi’,
ỹauguelen, qaỹa-, sa—aq, huogueleñii/huogolliñii,
ỹa-e’.
ỹauecta: le lleva a la costa, viquireta, qaỹa-, sauegaxata, viguiita, ỹaueguereta. Luc5.11 (contrastar
ỹauequeta).
152
ỹaxateta’gue
ỹauogolenta: lo arrastra. Apo12.4 ỹauogolentac: lo
arrastra repetidamente, rauogolliñitac; les arrastra
repetidamente a ustedes, ỹauogolentegueri’: lo está
arrastrando. huogolliñiitegueri’,.
ỹauotapiguii/ ỹahotapiguii: los quiere, sauota,viisa-, sauoqota-, viita-, ỹauoosa-. (v ỹauotaque).
ỹauotaque/ ỹahotaque:
ỹauotegue: le ama con mezquindad, le estima, y-,
rauochitegue, qaỹ-, qar-, rauochigue, ỹauojtegue.
se ỹauotegne; no lo mezquina, lo da al que lo pide,
ỹauoteguelo; los ama, no los da a nadie.
ỹauote’e/ huote’e/ ỹahote’e: lo usa.
ỹauo’te/ ỹaho’te:
ỹavic: se quena, yavic, raviqui’, qaravic, raviguii,
ỹavigue’.
ỹavicañi: se quema como una planta, yaviquerañi.
ỹavicshiguim: le lleva arriba, qaỹa-,. ỹaviquishiguim;
les lleva arriba a varios, qaỹaviquishiguim; son llevados arriba, (c ỹauec).
ỹavicshi’ma: le lleva arriba hasta., -qaỹa-,.
ỹavicshi’megue: le lleva arriba a., sauegaxa-, vigui
ỹaueguere-. ỹavicshi´megue; me lleva arriba a.. (c
ỹauec).
ỹavigaxat: lo quema, sa-, vigaxachi’, qaỹa-, savigaxataq, vigaxachii, ỹa-e’. yavigaxat; me quema,
qaỹavigaxate’; son quemados, vigaxachi’sac; siempre lo estás quemando.
ỹavigaxateta: lo quema totalmente, qaỹ-,.
ỹavigougui: arde una ciudad.
ỹaviguiñi: lo arrastra hacia abajo, sa-, viquiriñi,
qaỹa-, sauegaxañi, viguiini, ỹaviguiriñi.
ỹaviguiñi ca lashic: decae su semblante. Mat6. 16 (c
ỹauec).
ỹaviguiri’: le lleva cerca, qaỹa-,. (c ỹauec).
ỹavigui’ñi: le lleva a tal lugar, qaỹ-,.
ỹaviqueta: muy quemado, ỹaviquete’. ỹaviqueta
nqai’en; le quema mucho. Apo16.9 ỹaviquetaugui:
está llameando, está con llama.
ỹaviqueta’a: está ardiendo.
ỹaxachigui: lo envuelve, sa-, ‘xachirigui, qoỹa-, saxataxagui, ‘xachigui, ỹaxachirigui. Jua20.7 ‘xachiriguilo; véndalos, (c ỹaxategue).
ỹaxachigui: llueve, lluvia mezclado con viento, piedraso tierra, (c ỹaxat).
ỹaxajiec: lo venda, (v ỹaxat, ỹaxategue).
ỹaxanac: lo deja tranquilo, lo permite, sqai ỹaxanac;
le molesta, le estorba, sqai saxanac, sqai ‘xañirac,
se qoỹaxanac, sqai saxanqac, sqai ‘xañiỹac, sqai
ỹaxandac. se yayaxanac; me molesta, no me deja,
yayaxañirac; me permites hacerlo, qarayaxañirac;
nos permites, yayaxañiỹac; me lo permiten ustedes,
se raỹaxañiyac; les molesta a ustedes, sqai saxaniỹac;
les molesto a ustedes. Hch15.24 (c ỹaxanapec)
ỹaxanañi: lo deja por un rato, ‘xañirañi, qoỹaxanañi,
saxanqañi, ‘xañiỹañi, ỹaxandañi/ỹaxanerañi. saxanqaiñi; les dejamos a ellos, ỹaxanapec: le deja libre, tranquilo, sqai ỹaxanapec; le molesta siempre,
qoỹaxana’pe; les deja libres, tranquilos. Mrc11.6 (c
ỹaxanac).
ỹaxanec: le deja salir o caer, le suelta (soltar), le
libera, sa-, ‘xañirec, qoỹa-, saxanaxauec, ‘xañiuec,
ỹaxandec/ ỹaxanerec. sqai ỹaxanec; le retiene (retener), saxañirec; te dejo salir, saxandec; les dejo
salir, qarayaxañirac; déjanos salir tú,_déjenos salir
usted, déjanos salir vos. yayaxañirec; déjame salir
vos; yayaxanec; me liberar yayaxañiuec; me dejan
salir ustedes.
ỹaxanegue: lo deja continuar, lo permite continuar,
sa-, ‘xañitegue, qoỹaxanegue, saxanaxague, ‘xañigue, ỹaxantegue. ỹaxanegue so ỹaxat; dejó de llover,
ỹaxanetec: le deja salir..
ỹaxane’tegue: le permite que siga haciéndolo, sa-,
‘xañii’tegue,. Luc21.34; Jua7.47; Rom6.12; 1co6.12.
(c ỹaxanegue).
ỹaxanñi: le deja, sa-,’xañiriñi, qoỹaxanñi, saxanaxañi, ’xañiñi, ỹaxañiñi. qarayaxanñi; nos deja, yayaxanñi; me deja, yayaxañiriñi; me dejas, (c nañaxanñi).
ỹaxantac: le deja en paz, le abandona, sa-,
ỹaxañisac/’xañisac/ ỹaxañi’sac/ ‘xañi’sac, qoỹa-, saxanqatac, ỹaxañitac/ ‘xañitac, ỹaxansac. ‘xañiỹa’pe;
ustedes les dejan, ỹaxanta’pe; los deja (durmiendo).
qarayaxantac; nos deja tranquilos, yayaxantac;
me deja tranquilo, rayaxañisac; te deja tranquila.
qarayaxañi’sac; nos dejas. 1Sa25.15 yayaxañisac; me
dejas en paz. yaxantauec: le libra, le libera, qoỹ-,.
ỹaxantec: le permite salir derecho, saxanqatec,.saxanterec; dejo salir varios.
ỹaxante’uegue: le da o permite rienda suelta.
’xañite’uegue,.
ỹaxañira’a: le llamas tú. (v roỹaxana’a) ỹaxañi’ñigui:
le deja ir al agua. qoỹa-,. Hch27.32 ỹaxaraic: iloso,
sqai ỹaxaraic; sin ilo.
ỹaxat: le manea, le maniata, saxat, ỹaxachi ‘/xachi’,
qoỹaxat, saxataq, ỹaxachii, ỹaxate’. (v ỹaxajlec,
ỹaxategue).
ỹaxat: la lluvia, llueve, sqa ỹaxat; no llueve, mashic
novite’ naua ỹaaqate’; ya llegan los días de lluvia.
sham ỹaxat; está por llover, quiere llover.
ỹaxataxai: mi descendencia, (v llaxataxai).
ỹaxategue: lo envuelve, lo ata entero, saxategue,
‘xachitegue, qoỹaxategue, saxataxague, ‘xachiigue,
ỹaxatetegue.
ỹaxateta: le lleva atado, qoya-,. Mat14.3;Mrc15.1
ỹaxateta’gue: le ata a lo largo, qoỹaxateta’que; están atados. ỹaxaỹaxan: mueve la cabeza, lo menea.
153
resaullichi’ñigui
ỹaxaỹaxantac: lo menea, menea la cabeza.
saxaỹaxanqatac,
ỹaxaỹaxañitac,
ỹaxaỹaxansac.
Mat27.39; Mrc15.29.
ỹayilqochit: le hace tener vergüenza, le avergüenza.
sa-, yilqochichi’, qaỹa-, sayilqochitaq, yilqochichii,
ya—e’. sayilqochichii; os doy vergüenza. qarayilqochichi’; nos das vergüenza, yayilqochit-, meda vergüenza, rayilqochichi’; te da vergüenza.qayayilqochit; me dan vergüenza, (v layiloxo).
ỹayin: le engaña, sayin, yiñi’, qaỹayin, sayinaq,
yiñii,ỹayine’. sayinaxaitac; les estamos engañando
austedes, sayine’; les engaño a ellos, yayin; me engaña. yayiñi’; me engañas, rayiñi’; te engaña, qarayin; nos engaña, rayiñii; les engaña a ustedes, rayiñiyo’; les habrá engañado a ustedes.
ỹayinec: le seduce, le engaña, yiñirec, qaỹa-, sayinaxauec, yiñiuec, ỹayindec/ ỹayinerec. 2Pe2.14.
ỹayinta: le engaña, sayinta, qaỹa-,. Mat26.4.
ỹayintac: le está engañando, qaỹa-, sayinqatac,.
qarayiñi’sac; nos estás engañando, rayiñitac; les está
engañando a ustedes, yayintac; me está engañando,
yayiñi’sac; me estás engañando, ỹayinta’pe; les engaña.
ỹayinta’a: muy deseoso de., yiñiisa’a, qaỹa-,
sayinqata´a, yiñiita’a, ỹayinsa’a. Rom3.14.
ỹayoctetac: lo sacude. Luc7,24 (c ỹayogot).
ỹayogot: le sacude, yogochi’, qaỹa-, sayogotaq, yogochii, ỹayogote’. 1Pe5.10.
ỹaỹaaquioxontac: bulle, se mueve.
ỹayajanta: se ija bien en algo para no errar, lo acierta.ỹajñite’, qaỹa-, saỹajanqata, ỹajñita, ỹaỹajante’.
(c raỹajnataxan, ỹajnaxaraic).
ỹaỹaloxon: tarda, se ỹaỹaloxon; no tarda-, se apura,
ỹaỹin: le pega un tiro, le tira un proyectil, ỹiñi’,
qaỹa-, saỹinaq, ỹiñii, ỹaỹine’.(c ỹahinteguelec).
ỹaỹoqojnec:
lo
desvía,
ỹoqojñirec,
qaỹa, saỹoqojnaxauec, ỹoqojñiuec, ỹoỹoqojnerec/
ỹoỹoqojondec. Gall 1.7.
ỹaỹoxonauec:
se
apartan,
ỹoxoñirauec,
saỹoxonqauec, ỹoxoñiyauec, ỹaỹoxonerauec.
ỹaỹoxonaxat: lo hace llevar el viento, lo arrastra
con una corriente de agua, ỹoxonaxachi’, qaỹa, saỹoxonaxataq, ỹoxonaxachii, ỹaỹoxonaxate’.
ỹaỹoxonec: es llevado por el aire. 2Co2.14,15.
ỹaỹoxonta: lo lleva el viento, ỹoxoñite’, saỹoxonqata,
ỹoxoñiita, ỹaỹoxonte’. ỹaỹoxonta nqohin; lo hace llevar el viento, (c ỹo, ỹootac).
ỹaỹoxontac: lo lleva el viento, lota en el aire.
ỹaỹoxontegueri’: sigue lotando.
ỹaỹoxonaxateta: lo lleva el viento, qaỹa.2Pe2.17 (c
ỹaỹoxonta).
152
ỹa’guehogui
ỹaỹoxosoxonec: le hace desviar, sa-, ỹoxosoxoñirec,
qaỹa-,
saỹoqsoxonaxauec,
ỹoqsoxoñiuec,
ỹaỹoqsoxondec. saỹoxosoxonqasapeguec; los hacemos a ellos desviar.
ỹa’: ¡epa!. [se dice ỹaq en toba].
ỹa’aaten: lo observa, lo explora, lo examina, sa,’aachiñi’, qaỹa-, sa—aq, ‘aachiñii,. ỹa’ac: le muerde una víbora, le pica. qaỹa-,. ya’ac; me muerde,
(c ra’gaxan) ỹa’ajan: lo mira, lo espía, sa-, ‘ajñi’,
qaỹa-, sa’ajnaq,’ajñii, ỹa’ajne’. sa’ajñi’; te miro,
ỹa’ajñii; mírenme ustedes, ‘ajñii’; mírenlos ustedes,
qara’ajne’; nos espían. ỹa’ajanta: lo mira bien, se
ija bien en algo, s-, ‘ajñite’, qa-, sa’ajanqata,
‘ajñita, ỹa-ajante’. Hch7.31; Heb8.5 sa’ajante’; les
miro bien.
ỹa’ajantac: le está mirando, lo explora, sa’ajantac,
‘ajñisac/ ‘ajñi’sac, qaya-/ qara-,sa’ajanqatac, ‘ajñitac,.ỹa’ajansac. sa’ajanta’pe; les miro, yalajanta’pe;
los ve. qara’ajñisac; nos estás mirando, ra’ajñisac;
te vigila, ya’ajañitac; me está mirando, ya’ajñisaq’.
me estás mirando, ya’ajñi’; me ves. ‘ajñisa’pe; los
ves.
ỹa’ajnac: se encarga de., ỹa’ajandac. Hch6.3
(c ỹa’ajan) ỹa’ajnaxanaxantac: le hace verlo, qaỹ-,. ỹa’ajnaxanaxañisac; me haces verlo,
ỹa’ajnaxanaxanegue: le hace verlo. ’ajnaxanaxañitegue,. ỹa’at: ya terminó de comer, ya’at, ra’aachi’,
qara’at,. ra’aachi, ỹa’aate’. (c la’tec).
ỹa’auaxan: hace primero, lo manda adelante, sa-, ‘auaxañi’, qaỹa-sa—aq, ‘auaxañii, ỹa~e’. sa’auaxanaxe’;
los mandamos adelante o primeros. ya’auaxan; me
hace primero.
ỹa’auaxanauo: le manda entrar primero. ‘auaxañitauo,. ‘auaxañitauo’; mándele entrar primero.
ỹa’auaxanchiguiñi: lo hace primero, sa-, ‘auaxanchiriñíi, ỹa’auaxanchiriñi. Hch26.20 (c ỹa’auaxanñi).
ỹa’auaxanñi: lo hace primero, sa-, qaỹa-,
ỹa’auaxanyiñi. (c ỹa’auaxanchiguiñi).
ỹa’auaxanta: le manda primero a.., le manda
adelante, le ordena comenzar por., sa-, qaỹa-,
‘auaxañita,ỹa’auaxante’. Luc9.52.
ỹa’auaxantauec: le hace primero en salir, sa-,
-sauec. ỹa’auaxanta’gue: lo hace primero por un camino. sa-,. Mrc1 .2. ỹa’auaxanto’ot: le manda primero hasta una persona, qaỹa-,.
ỹa’a’: le hiere (herir) con lanza, le hinca, (c ỹa’daac).
ỹa’caañi: lo muerde, sa-, ‘quirañi, qaỹa-, sa’gaqañi,
‘guihañi, ỹa’querañi. se/ sqai/ se/ s ya’caañi; me
muerde, qara’caañi; nos muerde.
ỹa’cac: lo come siempre, se alimenta de., sa’cac,
‘quirac, qaỹa’cac, sa’gaqac, ‘guiỹac, ỹa’querac.
ỹa’ca’era: come cualquier comida, qaỹa-,. se
ỹa’ca’era; no come de todas las comidas, come solo
ciertas comidas, come con delicadeza, se sa’gaqa’era;
comemos con delicadeza.
ỹa’chi’iñi: hinca con dos hacia abajo, ỹa’chi’iñi ñaua
le’cootal; se arrodilla, sa’chi’iñi, ‘chi’iriñi/ ‘yi’iriñi;
qaỹa-, sa’daqaiñi, ‘chiiñi/ ‘yiiñi,. sa’daqachiriñi; nos
arrodillamos, (v ỹa’yiñi).
ỹa’daac: lo hinca, le apuñala, sa’daac, ‘yirac, qaỹa-,
sa’daqac, ‘yiỹac, ỹa’derac. ya’yirac; híncame, alánzame.- (c ỹa’a’, ra’daxantac).
ỹa’daañii: lo clava en tierra, qaỹ-, ỹa’derañi.
qaỹa’derañi; son clavados.
ỹa’data’: lo arma, lo une. qaỹa-,.
ỹa’da’ñiyi: lo clava ahí nomás. chi ỹa’da’ñiyi ca
lauo’; planta su casa en cualquier lugar sin pensar.
Luc6.49.
ỹa den: lo sabe, se da cuenta de., s-,’yiiñi’, qaỹ-,
sa’deenaq, ‘yiiñii, ỹa’deene’. qaỹa’deene’; sonsabidos, qaica ca ỹa’den; es tonto, es idiota, saqa’
sa’deeno’; todavía no sé nada de.
ỹa’deenapega: se ỹa’deenapega; nunca le reconoce, tot ỹa’deenapega;_ya no le reconoce, sa-,
‘yiiñiỹapega. sa’deenqapega,. Rom1.28; 2Tel.8.
ỹa’deenaque: qaica ca ỹa’deenaque; es necio, tonto, ‘ yiiñiraque, ỹa’deendaque. (c ỹa’deentaque).
ỹa’deenaxanaxan: le hace entender, le instruye,
sa—aq,. qara’deenaxanaxan; nos instruye.
ỹa’deenaxanaxanegue: le informa de.., le hace
saberlo, sa-, ‘deenaxanaxañitegue, qaỹa-, sa-axague, ‘ dee—iigue, ỹa—tegue. ỹa’deenaxanaxanque;
le informa de varias cosas, ya’deenaxanaxanegue;
me hace saberlo, ya’deenaxanaxantegue; me hacen saberlo, ra’deenaxanaxañiigue; les informa a
ustedes Jua16.13. qara’deenaxanaxanegue; nos
hace saberlo, sa’deenaxanaxañiigue; os hago saberlo, ra’deenaxanaxañitegue; te informa de algo.
Mat16.17. qara’deenaxanaxañitegue; nos informas
de., ya’deenaxanaxañitegue; me informas de., (c
ỹa’den, ra’deenataxan).
ỹa’deenaxanaxanta’pegue:
le
informa
de.
ỹa’deena’a: lo tiene en cuenta, no se olvida
de.., no lo pasa por alto, lo considera importante, sa-, ‘yiiñira’a, qaỹa-, sa’deenqa’a, ‘yiiñiỹa’a,
ỹa’deenda’a.
ỹa’deena’uegae: lo comprende, lo reconoce.
ỹa’deene’ta: se da.cuenta de.., lo comprende.
Mat14.30
ỹa’deene’uegue: se ỹa’deene’uegue; no lo comprende. Rom10.19 (c ỹa’deente’uegue).
ỹa’deenlec: lo entiende.
ỹa’deenta: le conoce bien, lo sabe bien, sa-,’yiiñite’,
qaỹa-, sa’deenqata, ‘yiiñita, ỹa’deente’. qara’decnta;
nos conoce bien, ya’deenta; me conoce bien. 2Co4.2.
qaỹa’deente’; son bíen conocidos, sa’deente’; los conozco bien, ya’yiiñite’; me conoces bien, (c ỹa’aden)
ỹa’deentalec: lo sabe. qaỹa-,. 1Co1.21 (c ỹa’deenlec)
ỹa’deentapega: piensa de., sa-, ‘yiiñisa-, qaỹa-,
sa’deenqata-, ‘yiiñita-, ỹa’deensa-.
ỹa’-deentaque: está pensando de algo con inquietud
o con expectativa, sa-, ‘yiiñisaque, sa’deenqataque,
‘yiiñitaque, ỹa’deensaque.
ỹa’deentapiguii: está pensando de varios, (c
ỹa’deenaque).
ỹa’deentari’: lo sabe, sa-,’yiiñisari’, ’yiiñitari’,.
Flp2.16.
ỹa’deenta’a: lo sabe. Hch27.12.
ỹa’deenta’guit: comprende lo que llega.
ỹa’deente’uegue: lo comprende, (c ỹa’deene’uegue).
ỹa’deetacot: ỹa’deetacoto naua le’cootal; se arrodilla repetidamente delante de., ‘yiitacoto,. (v
ỹa’deeto’ot).
ỹa’deetaho: lo empotra, lo mete.
ỹa’deetalec: está clavado encima de algo. qaỹa-,.
(c ỹa’yigui).
ỹa’deetañi: lo clava abajo, sa-,. (c ỹa’chi’iñi)
ỹa’d eu’a: lo toca con una punta.
ỹa’deeto: va de punta, lo hinca de punta, sa-, ‘yiitero, qaỹa-, sa’daqato, ‘yiito, ỹa’detero.
ỹa’deeto’ot: lo hinca delante de., ỹa’deeso’oto ñaua
le’cootal; se arrodilla delante de.
ỹa’dedho/ ỹa´deuo: hinca con algo, lo injerta, ‘yiro,
qaỹa-, sa’daxaho, ‘ỹiuo, ỹa’dero. qaya’deuo; me injertan en algo.
ỹa’delec: lo airma sobre.., lo clava encima., ‘yirelec,. ‘yirelgoto; los clava encima.
ỹa’den: lo sabe, lo entiende, le conoce, sa’den, ‘yiiñi´, qaỹa-, sa’deenaq, ‘yiiñii, ỹa’deene’. se/ sqa/
se/ s se ya’den; no me reconoce, ya’yiiñii; me conocen ustedes. ya’yiiñi’; me conoces, sa’yiiñi’; te
conozco. sa’deenaxe’; los conocemos, sa’deene’; los
conozco. ‘yiiñii’; ustedes los saben, ¿sqa ‘yiiñiỹo’da?;
¿ustedes no saben eso? 1CO6.15 se ya’deenaỹa’; no
me reconoce, ỹa’deeno’; lo sabría, ‘yiiñi’o; lo sabrías. (c ra’deenataxan).
ỹa’dea’gue: lo clava adentro de un agujero. Mrc7.33.
ỹa’dooto: ỹa’dooto ñaua le’cootal; se arrodilla
ante.. sa’dooto, ‘yitoto, qaỹa-, sa’daqoto, ‘yiỹoto,
ỹa’dooto.(c ỹa’dot, ỹa’deeto’ot).
ỹa’dot: lo planta delante de.., lo hinca debajo de.,
‘yitot, qaỹa-, sa’daqot, ‘yiỹot, ỹa’detot. (c ỹa-’yiñi).
ỹa’gaxanaxantañi: lo hace morder, lo sella, qaỹa,
ỹa~sañi. qaỹa’gaxanaxansañi; están sellados.
ỹa’gaxanaxañigui: lo hace morder algo, sa-,
‘gaxanaxañirigui, qaỹa-, sa—axagui, ‘ga—iigui, ỹa—
yigui. ỹa’gaxanaxañiguilo; le hace morder los pies en
el cepo, (v ỹa’caañi).
ỹa’guehogui: lo pone en la boca para comerlo, sa,’guirougui,sa’gaxaugui, ‘guiiỹougui,.
153
ỹa’guelec
ỹa’guelec: le sigue como a su jefe, sa-, ‘guirelec,
qaya-, sa’gaxalec, a’guiilec/ ‘guiilec, ỹa’guerelec. (c
la’gaxala’).
ỹa’guelec: come lo de arriba, ‘quirelec, qaỹa-,
sa’gaxalec, a’guiilec, ỹa’guerelec. (c ỹa’ic).
ỹa’guesop: lo agarra con la boca, lo lleva en la boca.
sa’guesop,. 1Sa17.34.
ỹa’gue’: come varios, sa’gue’, a’qui’, ỹa’gue’, qaỹa-,
sa’guinaxai’, a’guii’, ya’gue’. (v ỹa’ic).
ỹa’guigui: muerde el tobillo.
ỹa’ic: lo come, sa’ic, ‘qui’/ a’qui’, qaỹa’ic, sa’guinaq,
‘guii/ a’guii, ỹa’gue’. se/ sqa/ se/ s ỹa’gue’; come.
varios, ya’ic; me come, (c ỹa’queetac, sá’ic).
ỹa’iitalec: le pasa de largo, sa-, sa’ỹoqotalec,.
ỹa’iitalgoto; lo pasa de largo, (c ỹa’ỹaalec).
ỹa’iitauec: pasa de largo, ‘i’sauec, sa’ỹoqotauec,
‘iitauec, ỹa’iisaucc. (c ỹa’ỹaauec).
ỹa’iitec: sobrepasa, sa’iitec, ‘iiterec, sa’ỹoqotec,
‘iitec, ỹa’iiterec. se/sqo/se/.
ỹa’irauec: sobresalen.
ỹa’laxata: se ỹa’laxata; lo recuerda, sa’laxata,.
ỹa´laxate: se ỹa’laxate; lo recuerda, no lo olvida,
‘laxachite, qaỹa-, sa’laxatqai, ‘laxachii/ ‘laxachihe,
ỹa’laxajte/ ỹa’laqtete. se/ sqa/ se/ s se ỹa’laxachii;
no los olvida, sqai ‘laxachii; no lo olviden, totaxan
laxachiỹo’ no lo olviden más.
ỹa’llaxat: le debilita, le ablanda, sa-, sa-aq,’llaxachii,
ỹa—e’. ỹa’llaxat añi le’taxanata; le convence de corazón, (c ra’lliiñi).
ỹa’machiñi: se ỹa’machiñi; están mal. (v ỹa’maxañi).
ỹa’maq tiene suerte, tiene provecho, aprovecha,
ya’maq, ra’maqai’, qara’maq, ramaxahi, ỹa’maxai’.
¡ ya’maq, ñalate; ¡Qué suerte mía, encontré un billete!.
ỹa’maqachigui: ỹa’maqachigui lauel; está contento,
está coniado.
ỹa’maqachiguiñi: está bien, ya-, ra’maqaichiriñi, qar-,
ra’maxaichiguiñi, ỹa’maqachiriñi/ ỹa’marichiriñi.
ỹa’maqata: está bien, ỹa’maqatasa’lo.
ỹa’maqatajlec: está contento en algo. 2Co8.2.
ỹa’maqatañi: está preparado, se mejora su andar,
ya-, ra’maqaisañi, qara-, ra’maxaitañi, ỹa’maqasañi.
2Co9.2.
ỹa’maqatari’: está vivo o bien, ya-, ra’maqaisari’,
qara-, ra’maxaitari’, ỹa’maqatasa’lo. 1Sa17.18.
ỹa’maqa’tot: bien ubicado debajo de., ya-,
ra’maqaitetot, qaỹa-, qara-, ra’maxai’tot, ỹa’maqatetot.
ỹa’maxachichiguiñi: lo hace bien, lo prepara bien,
sa-, ‘maxachichiriñi, qaỹa-, sa’maxatqachiguiñi,
‘maxachiichiguiñi,
ỹa’maxachichiriñi.
Isa62.10.
qaỹa’maxachichiriñi; están bien preparados.
ỹa’maxagui: se ỹa’maxagui lauel;-se siente molesto.
152
ỹa´xatetapiguim
ya’maxajñi: lo prepara, lo arregla, sa-,’maxachiriñi/
‘maqchiriñi, qaỹa-, sa’maxataxañi, ‘maxachiñi,
ỹa’maxachiñi. qaỹa’maxachiñi; están arreglados,
ỹa’maxajñi; me prepara, (c ỹa’maxat).
ỹa’maxañi: bien, mashic ỹa’maxañi loxonec; lo tiene
bien apresado, se ỹa’maxañi; está mal, no está bien,
ya-, ra’maqairiñi, qara-, ra’maxaiñi, ya’machiñi. (c
‘maxaraic).
ỹa’maxaren: lo permite, sa-,’maxariñi’, qaya-, sa-aq, ‘maxariñii, ỹa—e’. sqai ‘maxariñii’; los desprecian ustedes.
ỹa’maxarenta: se lo agrada, le gusta, está conforme.sa-. ‘maxariñite’, qaỹa-, sa’maxarenqata, ‘maxariñita, ỹa’maxarente.. se ỹa’maxaren; está disconforme con.. sa’maxarenqate’ estamos satisfechos
coirvarios. qaya’maxarente’; son agradables.
ỹa’maxariniguit: se ỹa’maxariniguit; le rechaza.
qaỹa-,.
ỹa’maxat: lo guarda, lo retiene, sa-, ‘maxachi’, qaỹa,sa’maxataq,’maxachii,ỹa’maxate’.
sa’maxate’/
sa’maqte’; guardo varios, sa’maxataxai’; guardamos
varios, qaỹa’maxate’; son guardados, ya’maxachi’;
me guardas, ỹa’maxatahic; me guarda, sqai ‘maxachirahic; me maltratas, sqa ‘maxachira’que; los maltratas.
ỹa’maxatac: se ỹa’maxatac; le molesta. Hch20.29.
ỹa’maxata’gue: se ỹa’maxata’gue; le desprecia, le trata sin respeto, le maltrata, sá-,’maxachira’gue,qaỹa-,
sa’maxatqa’gue, ‘maxachiỹa’gue,. se/ sqa/ se/s
se qaỹa’maxata’que; son maltratados.
(c ỹa’maxate’tegue).
ỹa’maxata’tegue: le trata bien,
ỹa’maxatetac: lo está guardando, ‘maxachisac/chi’sac, qaỹa-, sa—qatac,’maxachiitac, ỹa’maxatesac
ỹa’maxatetañi: lo está preparando, s-, ‘maxacnisañii, sa—qatañi, ‘maxachitañi, ỹ—tesañi. qaỹa’maxatesañi; están siendo preparados,
sa’maxatesañi; los preparo.
ỹa’maxateta’: lo forma, ‘maxachireta’,.
ỹa’maxatetegueñi: lo arregla, qaỹa-, ỹa-segueñi.
qara’maxatetegueñi; nos da una vida cómoda. Hch
19.25. qaya’maxatetegueñi; fui formado.Psa 139.15
(c ỹa’maxajñi).
ỹa’maxate’tegue: le trata bien, lo arregla bien, lo cuida, lo respeta, lo venera, sa-,’maxachitetegue,qaỹa-,
sa’maxatqa’tegue, ‘maxachii’tegue,ỹa’maxateteteg
ue. ỹa’maxate’teguelo/ ỹa’maxate’teque; los trata
bien.
ỹa’meenalec: lo pinta, qaỹ-,-
ỹa’men: lo pinta, lo unge, sa-,’miiñíi’, qaỹa-,
sa’meenaq, ‘miiñii, ỹa’meene’. qara’miiñi’;
te ungieron, qaỹa’meene’; son pintados.
ỹa’miiñigui: lo pinta con algo, lo unta, sa-,’miiñirigui,
qaỹa-, sa’meenaxagui, ‘miiñiigui, ỹa’miinyigui. se/
sqa/ se/ s ỹa’miiñi’ñigui; los unta.
ỹa’miiñi’ñigui: lo unge como a un ojo. (c ỹa’men).
ỹa’naq: está hincado, tiene espina en el cuerpo, ya-,
ra’naqai’, qara-, ra’naxalii,ỹa’naxai’. (c la’naxaset).
ỹa’naxague: le hinca, está hincado por algo, ya-,
qara-,. qara’naxague; nos hinca.
ỹa’ñaaqajanta’: lo cuaja, lo hace cuajar, qaỹ-,. (c
ra’-ñaata’)
ỹa’iaxachichigui: lo endurece, ỹa’ñaxachichigui na
Iqahic; desoye, desobedece, ỹa’ñaxachigui: lo hace
duro o fuerte, ỹa’ñaxachigui na lauel; toma coraje,
ỹa’ñaxajlec lo endurece, saíñaxataxalec,. (contrastar ỹa’ñaxatetalec).
ỹa ñaxajñi: lo hace irme, lo airma para que no se
caiga, lo asegura, sa-,. (c ra’ñi).
ỹa’ñaxajta’: lo refuerza como a un barco, qaỹa-,.
ỹa’ñaxat: le anima, le consuela, le da fuerza, lo hace
duro, lo endurece, le da valor, sa-, ‘ñaxachi’, qaỹa-,
sa’ñaxataq, ‘ñaxachii, ỹa’ñaxate’. qara’ñaxat; nos
anima, ra’ñaxachi’; te anima, ra’ñaxachii; os anima.
ỹa’ñaxate’; me animan.
ỹa’ñaxategue: lo airma a lo largo.
ỹa’ñaxatetac: le está animando, ‘ñaxachisac/ -i’sac,
ỹa’ñaxatesac. ỹa’ñaxateta’pe; les consuela. 1TÍ4.13
(c ya’ñaxat) -. ỹa’ñaxatetalec: le anima, ‘ñaxachisalec, sa’ñaxatqatalec,. (contrastar ỹa’ñaxajlec).
ỹa’ni: se cría ahí. seỹa’ñi, ỹira’ñi, qaiya’ñi, seỹaqa’ñi,
ỹiỹa’ñi, ỹira’ñi. se/ sqa/ sqa/ s ỹa’paqachin: se
ỹa’paqachin; le pega o golpea con violencia.
ỹa’paxat: le estorba, ‘paxachi’, qaỹa-, sa’paxataq,
‘paxachii, ỹa’paxate’. qara’paxat; nos estorba
Hebl2.1. (c ỹa’pigui).
ỹa’peetapigui: se enreda en., y-, ra’piisa-, qar-,
ra’iita-, ỹa’peesa-. qara’peetapigui; nos estorba
Hebl2.1. (c ỹa’pigui).
ỹa’pigui: se atasca adentro, le anda muy justa la
ropa. y-, qar-,. (c ya’peetapigui, ỹa’paxat).
ỹa’qaataxanaxan:
le
hace
hablar,
qaỹa-,.
ỹa’qaataxanaxan; -me hace hablar, (c la’qaatec,
ra’qaataxan).
ỹa’queetac: lo está comiendo, sa-, ‘quiisac, qaỹa-,
sa’-guinqatac, ‘guiitac, ỹa’queesac. (c ỹa’ic).
ỹa’queetaho: está mordiendo, agarra con los dientes, va siguiendo tras otro, sa’gaqataho,.
ỹa’meenlec: lo pinta, lo platea, lo baña,
sa’rneenaxalec, ’miiñirelec,. ỹa’meenlgoto; los pinta, ỹa’meenta: lo pinta bien. qaỹ-,.
ỹa’queetalec: lé sigue, qaỹa-, sa’gaqatalec,. (c
ỹa’guelec)
ỹa’meentac: lo unta repetidamente.
ỹa’queeta’guit: come lo que está cayendo. Mrc7.28.
ỹa’queeta’a: lo sostiene en la bocao pico.
ỹa´que’ejta’: se encorva, sa’gaqa’ajta’,.
ỹa’que’ta: lo muerde, ỹa’que’ta na laqa’; literalmente dice que muerde la pera, pero signiica que
rechina los dientes.
ỹa’que’tegue: ỹa’que’teguelo ñaua loue; tiene dentera. ya’que’teguelo ñaua ỹoue; tengo dentera.
ỹa’ualaxanaxan: le da prestado, ie presta, sa-,
‘ualaxanaxañi’, qaỹa-, sa--naq; ‘ualaxanaxañii,
ỹa’ualaxanaxane’. ya’ualaxanaxan; me presta.
(v la’ualec, ra’ualaxan).
ỹa’ue: lo hace, lo prepara, sa’ue, vite, qaya’ue,
sahoqai/ sahoqe, vii/yahote/ yauote. se/ sqa/ se/ s.
ya’uo’: lo hace, ya’ue +-o’, sa’uo’,’vichi’o’,
qaya’uo’, sauoqo’, ‘viichiho’,. se/ sqo/ se/ s ya’vio’;
lo hace a varios, sa’vio’, ‘-vichi´o’, qaỹa-, sauoxoỹo’,
‘viichiho’, ya’vio’. sahoqo’; hagámoslo, (c ỹa’ue).
ỹa’vii: los hace, los prepara, sa-, qaỹa-,. (c ỹa’ue,
‘vii) ỹa’xaiqachit: le hace oír o escuchar, ‘xaiqachichi’,. (c ‘xaỹa, ‘qaa) ỹa’xaiqachitetac: le hace oír
repetidamente.
ỹa’xalen: le amenaza, sa-, qaỹa-, sa-aq, ‘xalliñii,
ỹa’xalene’. ỹa’xat; lo dice, habla de., sa’xat, ‘xachi’, qaỹa’xat, sa’xataq, ‘xachii, ỹa’xate’. totaxan
‘xachiỹo’; no lo digan más. ỹa’xat da na’qaatec; predica, sa’xate’; hablo de varios, sa’xataxai’/ -xe’; hablamos de varios, ya’xachii; ustedes hablan de mí.
ỹa’xachim; me habla de., ‘xachii’; ustedes hablan de
varios.
ỹa’xatac: lo comunica, ‘xachirac, qaỹa-, sa’xatqac,
‘xachiỹac, ỹa’xaterac. Hch21.9.
ỹa’xatalec: lo anuncia. Matl7.21;20.16.
ỹa’xatau’a: lo anuncia de antemano.
ỹa’xata’guit: lo anuncia como una llegada.
ỹa’xatejlec: chi ỹa’xatejlec; lo dice falsamente.
ỹa’xatem: se lo dice, se lo comunica, sa’xatem,
‘xachitem, qaỹa-, sa’xatqaem/ -qaim, ‘xachihem,
ỹa’xajtem. ‘xachirim; tú me lo dices, ‘xachim; díganlo a él. ‘xachiim; díganmelo a mí. ‘xachii’; díganlos ustedes, qaya’xachim; me lo dicen, ya’xatema;
les habla de., sa’xachiraxarom; te lo digo.
ỹa’xateta: lo dice claramente, lo explica, sa’xateta,
‘xachite’, qaỹa-, sa’xatqate, ’xachiita, ỹa’xatete’.
J.ual.20.
ỹa’xatetac: está hablando de., sa-,’xachisac/i’sac, qaỹa-, sa’xatqatac, ‘xachitac, ỹa’xatesac.
ỹa’xachitac; ustedes están hablando de mí.
‘xachita’pe; ustedes están diciendo varias palabras,
qara’xachi’sac; hablan de ti. ra’xachitac; habla de
ustedes.
ỹa’xatetaiquen: siempre lo dice .
ỹa´xatetapeguem: le cuenta sa-,´´xachisa-,
sa´xatqa
qaỹa.
´xachitapeguem,
ỹa´xatesa.
ỹa´xatetapiguim: me lo cuenta Hch 16.4. 3. Jn0.3
( c ỹa ´xatem ).
153
ỹa’xateta’guit
ỹa’xateta’guit: lo anuncia de antemano, lo pronostica. sa’xateta’guit, qaya-, ỹa’xatesa.
ỹa’xate’: habla de ellos o ellos habian de uno, o ellos
hablan de varios, sa’xate’, ‘xachi’, qaỹa-, sa’xataxai’/
-axe’,’xachii’, ỹa’xate’.
ỹa’xate’tem: lo dice a otro, sa’xate’tem,. Jual4.25
ỹa’xatougui: lo dice en grupo, qaỹa-,.
ỹa’yigui: lo machaca, lo apisona, lo muele a golpes.
qaỹa-, sa’daxagui,. (c ỹa’deho).
ỹa’yiguit: golpea contra.
ỹa’yiichiguiñi: lo clava bien. sa’daqachiguiñi,.
ỹa’yiichiriñi; clava bien a los varios, sa’yiichiriñi; los
clavo bien, (c ỹa’deetañi, ỹa’chi’iñi ỹa’yiñi).
ỹa’yiinchigui: lo entiende bien, lo sabe bien.
sa’yiinchigui, ‘yiiñichirigui, qaỹa-, sa’deenqachigni
‘yiiñichigui, ỹa’yiinchirigui. ỹa’yiinchiguilo; los entiende, (c ỹa’den). ỹa’yiiñiguii se ỹa’yiiñigui; no lo
entiende. ỹa’yiinchigui. (c ỹa’den).
ỹa’yiiñiguit: entiende lo dicho a él. se ỹa’yiiñiguit; no
entiende lo que le dice otro, ‘ỹiinichiguit, ‘ỹiiñiguit,
ỹa’yiinchiguit. Luc2.50. sqa ‘yiiñiguita; ustedes no
los entienden.
ỹa’yiñi: lo clava, lo hinca hacia abajo, sa’yiñi,’yiriñi,
qaya-, sa’daxañi, ‘yiiñi, ya’yi’iñi. sa’yi’iñi; los clavo.
‘ỹi’riñi/ ‘yiriñi’, sa’daxariñi, ‘ỹiiriñi, ỹa’yiriñi. Mat4.9
‘ỹiriño’; instale un ediicio, (c ỹa’dot, ỹa’yigui).
ỹa’yi’iñi/ỹa’chi’iñi:
ỹa’yi’ñigui: lo hinca en.
ỹa’ỹaalec: le pasa de largo, sa’ỹaalec, ’iralec,
qaỹa’ỹaalec, sa’ỹaqalec, ‘iỹalec, ỹa’iralec.
ỹa’yaalgoto; los pasa de largo. Mrc6.48. (c ỹa’iitec,
ỹa’iitalec).
ỹa’yaauec: sobresale, sobrepasa, extra, demás.(c
ỹa’iitauec).
ỹeenaxat: mi nombre, (v leenaxat).
ỹeete, na: la langosta del monte.
ỹeguec/ỹiguec: se extiende, sobresale, ỹeguerec.
(c lliguec).
ỹeguelec/ỹiguelec: lo indica, lo señala, shiguelec, ‘quirelec, qoỹeguelec, segaxalec,’quiilec,
ỹeguerelec. sqai/ sqai/ sqai/s ´ue na ỹeguelec; se
disculpa, da pretextos,(c ỹiquetapigui, y la 2da persona de ỹa’guelec ).
ỹem: muchachito, (c ỹi).
ỹemqot: lo recoge con pala, lo alza con la mano o
con cuchara, semqot, maqaitot, qoỹimqot, semaxasqot, maxaỹot, ỹimaqtot.
ỹenaxac: lloro, (c noỹenaxac)
ỹequetapega: lo está indicando, (v ỹeguelec)
ỹereguiñi:lo anota,seraqaguiñi,´ỹiiguiñi,´ỹiichiguiñi.
ỹerelec/ỹirelec: lo anota como en un libro, serelec,
‘chirelec, qoỹerelec, seraxalec, ‘chiilec, ỹerrelec.
Apo1 11;2Co3.3 ỹirelgoto: los anota en varios.
152
ỹochaxarachit
ỹeretalec:está escrito en tabla,etc.se-,qoỹe-,
ỹeresalec. qoỹeresalec; está escrito en ellos.
2Co3.2,7. qoỹeretalgoto; fué anotado en varios: (c
ỹerelec, ỹiriñi).
ỹeretañi: lo tiene anotado, seretañi,’chi’sañi,
ỹeretañi, qoỹeretañi, seraqatañi, ‘chiitañi, ỹeresañi.
(c ỹireñi, yeretalec).
ỹeretegueñii: lo está anotando, se-, qoỹe-,. (c ỹiriñi)
ỹetegue: va lejos, ỹeteguelo; van lejos. 2Sa-17.21.
ỹeuc: ya grande el bebé, (c ỹi).
ỹi: mayor, adulto, maduro, ỹi’; varios maduros.
(c iỹaxat).
ỹicagui: lo señala. qoỹi-,.
ỹicapega: lo señala, lo indica, shica-, ‘quira-,
qoỹica-, shicqa-, ’quiỹa-, ỹiquera-. (v ỹiga).
ỹicapi’ñi: indica o señala un lugar, shicapi’ñi,
’quirapi’ñi, qoỹi-,.
ỹica’pegue: lo señala tal lugar. 2Re6.10.
ỹicshiguim: señala arriba, ỹichiñi ellos lo anotan,
qoỹi-,. (v ỹiriñi).
ỹiga: lo señala, lo indica, shiga, ‘quita, qoỹiga, shigaxa, ‘quiỹa, ỹicta.
ỹigougui: lo señala dentro de.., lo indica dentro de..
‘quirougui, qoỹigougui, segaxaugui, ‘quiiỹougui,
ỹiguerougui. (2da sg y pl parecen a 2da sg y pl de
ỹa’guehogui). (v ỹiga).
ỹiguelec/: ỹeguelec lo señala.
ỹiita: bien maduro, ỹiite’; bien maduro los varios.
(v ỹi).
ỹiitauec: se madura estando afuera.
ỹilen: le ordena, le da orden, le aconseja, shilen,
ỹilliñi’, ỹilen, qoỹilen, shilenaq, ỹilliñii, ỹilene’.
(c yachilen).
ỹiquetaque: le está señalando con expectativa.
shiqueta-, ‘qui’sa-, qoỹiqueta-, shicqata-, ‘quiita,ỹiquesa-. Jua4.26 (c ỹiga)
ỹiquetashiguim: se extiende hacia arriba.
ỹiquesashiguim.
ỹiquetauec: se extiende hacia afuera, ỹiquesauec.
ỹiqueta’gue: apunta a tal lugar.
ỹiquetec: se extiende como pecho de mujer o ala de
ave, sobresale; ỹiqueterec. (c ỹiga).
ỹiqueteguelec: lo señala, le reclama, shiquete-,
‘qui’se-/ ‘quiise-, qoỹiquete-, shicqate-, ‘quiite-,
ỹiquese-. Mat23.20, 21,22; 1Te2.6 ‘quiiseguelgoto;
los señalas, (c ỹiguelec).
ỹiquetegueshiguim: señala arriba. Mat23.22.
ỹiquichigui: le señala bien. Jua6.27 (c ỹiquetapigui)
ỹilenegue: se lo ordena.
ỹiỹa’ñi: se criaron ustedes ahí. (v ỹa’ñi).
ỹilentac: le está aconsejando, ỹilenta’pe; les aconsejan, ỹilentalec: insiste en.., lo instiga, incita a.,
shilentalec, ỹilliñisalec, qoỹilentalec, shilenqatalec,
ỹileñitalec, ỹilensalec.
ỹi’: lo escribe, lo dibuja, qoỹi’,. (c ỹiriñi).
ỹileuaxaua: mi compañero en muerte, (v ileu).
ỹiriguiñi: lo anota. Hch19.35 (c ỹiriñi, lerec).
ỹiriñi: lo anota, lo escribe, siriñi/ shiriñi, ‘chiriñi,
qoỹiriñi/ qohiriñi, seraxañi, ‘chiiñi, ỹichiñii. sqai/
sqai/ sqai/ s shichiñi; escribo palabras, qohichiñi; se
anotanpalabras, (c ỹi’, ỹeretañi, nelere).
ỹiro: le anota para un puesto, le nombra para algo.
sero, ‘chiro, qoỹiro, seraxauo,. Luc2.1,3,5.
ỹit: se le escapa, lo yerra, shit,’chi’, qoỹit/qohit/
qohiit, shitaq, ‘chii, ỹite’. sqai ỹit; no lo yerra, qohit;
él, yo o usted se escapa de algo, qohite’; ellos, nosotros, ustedes se escapan de algo, qayayit; me escapo
de él. qarayichi’; te escapaste de él. qarayit; nos
escapamos de él. qarayichii; se escaparon ustedes
de él. rayichii; ustedes se escaparon de él. (c llitec,
nañit).
ỹitauec: se le escapa, se escapa del corral, se le
cae de la mano accidentalmente, shitauec, ‘chirauec, qoỹitauec/ qohitauec, shitqauec, ‘chiỹauec,
ỹiterauec. qayayitauec; he escapado.
ỹi’ra’ñi: te criaste ahí. (v ỹa’ñi).
ỹi’ỹoq: está satisfecho de comida, yi’ỹoq, ri’ỹoqoi’,
qari’ỹoq, ri’ỹoxohi, ỹi’ỹoxoi’.
ỹimá’ógüe: yo del todo, (v cá’ogue).
ỹo/aỹo: vuela, saỹo; ỹo’e’, saỹoq, ỹohi, ỹo’, aná’maq
ỹo; las aves, na ỹoipi/ỹoripi; las aves, (c ỹootac,
ỹaỹoxonta).
ỹimo’: (v ỹim).
ỹocaat: él la viola, qaỹocaat,. yocaat; me viola,
ỹimqata’ña: lo recoge como con cuchara.
ỹocan: le persigue, qaỹo-, ỹocane’. ỹocane’; uno
persigue a varios. Hch8.3.
ỹim/aỹim: yo. ỹimo’; yo antes era tal y tal.
ỹiquetapega: le señala, shiqueta-, ‘quiisa-,
qoỹiqueta-, shicqata-, ‘guiita-, ỹiquesa-. (c ỹiga).
ỹiquetapegueu’a: le está señalando.
ỹiquetapigui: lo está señalando o indicando. shiqueta, ’quiisa-, qoỹiqueta-, shicqata-, ‘guiita-, ỹiqueta-.
(c ỹeguelec, ỹiquichigui).
ỹiquetapi’ñi: está indicando el lugar, shique-,.
ỹocanac: le persigue, socanac, cuañirac, qaỹo-/
qaro-, socanqac, cuañiỹac, ỹocandac. se/ / / sqo cañirac; no le persigues, qaroeañiỹac; les persiguen a
ustedes.
ỹocanapec: le persigue, cuañirapec,. cuañira´pe;persígales. qaỹocana’pe; son perseguidos.
ỹocanchigui: lo sigue, lo cumple, so-, cuañichirigui, qaỹo-, socanqa-, cuañi-, ỹocanchirigui. Hch 15.1
ỹocanchiguilo; los representan. Exo24.4.
ỹocaneta: lo persigue. JoslO.10.
ỹocanta: lo persigue. Jue4.16
ỹocantac: le persigue, socantac, cuañi’sac, qaro-,
socanqatac, ocañitac, ỹocansac. qar-/ qaỹocanta’pe;
les persiguen a varios, qayocantac; alguien me persigue, yocantac; me persigue, yocañi’sac; me persigues, yocañitac; me persiguen ustedes, (c ỹocanac).
ỹocantapigui: lo sigue, so-, cuañitapigui,.
ỹocantegueñi: sigue al compás de la música, le sigue, cuañisegueñi, socanqat-, cuañit-,. yocantegueñi; me persigue.
ỹocoraq: lo derrama, en el fuego, so-, cochiraq,
qaỹo-, socoraxauaq, coriiuaq, ỹocoreraq. Mat26.28;
Heb9.18,22.
ỹocoraxat: lo derrama, so-, co—i’, qaỹo-, so—aq,
co—ii, ỹo~e’. ỹocoraqta’pe/ -axat-; los derrama.
coraqchira’pe/ coraxachira’pe; los derramas, sqai
coraxachiỹa’pe; no los derramen uds. qaỹocoraqta’pe;
son derramados.
ỹocoraxatetac: lo derrama repetidamente,
ỹocorec: lo vuelca afuera, lo derrama, so-, cochirec,
qaỹo-, socoraxauec, coriiuec, ỹocorerec. Jua2.15;
Heb10.19 qaỹocorerec; son derramados. (c ỹoco’).
ỹocorelec: lo unge con.., lo vuelca sobre... lo riega
con., socoreiec, cochirelec, qaỹo-, socoraxalec, corilec, ỹocorerelec/ ỹocorrelec. ỹocorelgoto; los unge.
ỹocoretalec: lo está regando, qaỹ-,.
ỹocoretapigui: lo está regando, lo está vertiendo,
so-,.
ỹocorigui: unge la cabeza, lo derrama sobre la cabeza, qaỹo-,.
ỹocoriñi: lo vuelca, lo derrama, cochiriñi, qaỹo-, socoraxañi, coriiñi, yocochiñi. (v ỹoco’).
ỹocoriñigui: lo vuelca en algo, lo derrama en, qaỹoỹocori’ñigui: lo vuelca en algo, lo derrama en..
socori’ñigui, cochiri’ñigui, qaỹo-, socoraxa’ñigui,
corii’ñigui, ỹocochi’ñigui. Mrc2.22.
ỹocoraugui: lo vuelca en recipiente, so-,. Apo14.1£
(c ỹoco’).
ỹocotot: lo derrama al pie de., ỹocototo; lo derrama
a los costados.
ỹocoyaxachigui: lo aloja, lo desinla, coỹaxachirigui,
socoỹaxataxagui, coỹaxachiigui,. (c ỹocoỹaxajlec).
ỹocoỹaxajlec: lo aloja, socoỹaqchirelec, qaỹosocoỹaqtaqlec,
coỹaqchiilec,
ỹocoỹaqterelec.
qaỹocoỹaxajlgoto; fueron alojados.
(c ỹocoỹaxachigui).
ỹoco’: vuelca un líquido, cochi’, qaỹo-, socoraq, corii, ỹocote’.
ỹochaxarachit: lo engorda, sochaxarachitaq,.
(c nochaxarachit).
153
ỹochicqochi’ñigui
ỹochicqochi’ñigui: lo sacude, chicqoichiri’ñigui,
qaỹo-, sochigoxosqochi’ñigui, chigoxoichi’ñigui,
ỹochicqoehiri’riigui.
Luc6.38
(v
ỹocbigoq,
ỹochigoxoñigui) ỹochigoq: lo sacude. chigoqai’, qaỹosochigoxosoq, chigoxohi, ỹochigoxoi’. sochigoxoi’;
los sacudo.
ỹochigoxolec: lo sacude sobre.., lo rocía encima
de..qaỹo-,. ỹochigoxoñigui: lo sacude adentro de un
fuego. chicqoiriñigui, qaỹo-, sochigoxosoxoñigui,
chigoxoiñigui, ỹochigoxonyigui.
ỹochigoxouec: lo sacude hacia afuera como polvo, so-, o-l chicqoirec, sochigoxosoxouec, o-/ chigoxoiuec, ỹochigoxorec. Mat 10.14 (c nochigoxouec).
ỹochira’a: no lo alcanza, sochira’a, ochira’a, qaỹo-,
sochaaqa’a, ochiỹa’a, ỹochira’gueỹ. [par minimal ỹochira’a; él no lo alcanza, pero ỹoochira’a; tú lo
alteras < ỹoỹoota’a].
ỹochira’gue: no alcanza llegar allá, sochira’gue,
ochira’gue, qaỹo-, sochaaqa’gue, ochiỹa’gue,
ỹochira’gue. (c nochira’gue).
ỹochiỹau’a: no le alcanza adentro, so-, ochi’rau’a,
qaỹo-, sochaaqau’a, ochiỹau’a, ỹochiirau’a.
ỹochiỹa’gue: no lo alcanza allá, qaica ca ỹochiỹa’gue;
alcanza a todas partes.
ỹochiỹa’oga: no le-alcanza afuera, sochaaqa’oga,.
qaica ca ỹochiỹa’oga; alcanza a todos, (c ỹochiỹau’a).
ỹodac: lleva un mensaje, sodac, do’irac, qaỹo-, sodaqac, doiỹac, ỹodorac.
ỹoda’a: lo usa para pegar, lo lleva a., soda’a, do’ita,
qaỹo-, sodaqa’a, doi’a, ỹodoora’a. soda’alo; les llevo
una cosa, (v ỹodo,ỹodoota) (contrastar ỹora’alo).
ỹoden: lo respeta, lo solemniza, lo cuida, qaỹo-,. (c
noden).
ỹodo: lo lleva, sodo, do’e’, qaỹodo, sodoq, dohi,
ỹodo’.
ỹodolec: lo usa, lo ocupa, lo lleva sobre algo, sodolec, do’irelec, qaỹo-, sodoxolec, dohilec, ỹodorelec.
ỹodolgoto: dos objetos, sodolgoto; lo ocupo contra
ellos. 1CO4.21.
ỹodoochiguiñi: cae. do’ichiriñi, sodoqochiguiñi,
dohi-, ỹodoochiriñi. ỹodoochiguiñi na lqahic; cae justo de cabeza. Hch1.18. 1Sa17.49.
ỹodoota: lo está llevando, do’ite’, qaỹo-, sodoqota,
dohita, ỹodoosa. ỹodootaỹa’; me lo trae, (contrastar
ỹodota).
ỹodootac: lo está llevando. so-, do’isac, qaỹo-, sodoqotac, dohitac, ỹodoosac.
ỹodootañi: lo lleva hacia abajo, ỹodootañi na latap;
se inclina con la frente en el suelo,
ỹodootapega: lo ocupa vez tras vez. qaỹo-,. Mrc15.19
(v ỹoda’a).
ỹodootauo: lo lleva adentro, dohitaho, ỹodoosauo.
(c ỹodouo).
ỹodootau’a: lo lleva hasta otro, dohitau’a,.
152
ỹopilaxachiguit
ỹodoota’a: lo usa, lo utiliza, so-, do’isa’a,qaỹo-,
sodoqota’a, dohita’a, ỹodoosa’a. qaỹodoosa’a; son
usados, (c ỹoda’a).
ỹodooteguelec: lo está usando sobre algo.
do’iseguelec,.
ỹodootegueri’: lo lleva cerca. Rom10.15 (c ỹodori’).
ỹodori’: lo lleva cerca, ỹodooriri’. (c ndori’).
ỹodoshi’ma: lo lleva arriba a.
ỹodoshi’megue: le lleva arriba a.
ỹodota: lo lleva a la orilla, do’ireta, qaỹo-, sodoqta,
dohita, ỹodoreta. (c ỹodoota, ỹodo).
ỹodota: lo llevan a., (sodaxalo?) sodoxa, doiỹa/
dohiỹa, ỹodota. no hay formas singulares. Jua1.22.
(c ỹodo, ỹoda’a).
ỹodouec: lo lleva afuera, do’irec, qaỹo-, ỹodoorec.
qarodo’irec; te llevan afuera, rodo’irec; te lleva
afuera. Hch5.9.
ỹodougui: lo lleva adentro de., qaỹ-,.
ỹodouo: lo lleva adentro, do’iro, qaỹo-, doiuo/ dohiuo, ỹodooro. ỹodooro; él los lleva adentro, ellos le
llevan adentro, ellos los llevan adentro a varios.
(c nodouo).
ỹodou’a: lo lleva adentro a., so-, do’ira’a, qaỹo-,.
ỹodoxoua’: lo usa contra nosotros. Luc20.6 (c
ỹodo,oxoua’).
ỹodo’gue: lo lleva a tal lugar, sodo’gue, do’itegue,
qaỹo-, sodoxogue, dohigue, ỹodootegue. se/ sqo/
se/ s ỹodo’ñi: le lleva hasta tal lugar, do’iri’li, qaỹoApo12.5.
ỹodo’ña: lo lleva abajo a..
ỹodo’oga: lo lleva afuera a tal persona, do’ire’oga,
qaỹo-,. Mrc6.56; Hch19.12.
ỹodo’ogue/ ỹodo’gue:
ỹogoñi: ya baja el líquido, (v ỹoquetañi).
ỹogoñi: vuela hacia abajo, (v ỹo).
ỹohitac: están volando ustedes, (v ỹootac).
ỹoipi, na: las aves, (v aỹo, ỹo).
ỹoiquen: le hace a su gusto, le hace la magia.
ỹoiquenac: lo hace a su gusto, ỹoiquena’pe; los hace
o trata a su gusto. Mat20.15; Hch17.34.
ỹoiquentac: lo gobierna, maneja, lo domina, lo hace
por su propia cuenta, so-, ‘viiquiñi’sac, qoỹoiquentac,
soiquenqatac, ‘viiquiñiitac, ỹoiquensac. ỹoiquentac
ná’ogue najo, gobierna al mundo, soiquenta’pe; los
manejo, qaratoiquentac; nos domina o gobierna. yatoiquentac; me domina, ratoiquiñitac; les domina a
ustedes, ratoiquiñii’sac- te domina, qaratoiquiñi’sac;
nos dominas anosotros. ‘viiquiñisa’pe; los dominas.
‘viiquiñita’pe; los dominan ustedes, ỹoiquentaiquet;
ỹoiquentac + quet.
ỹojehi: muy separados, lejos uno del otro, (c
ỹoreta’chi).
ỹelaaua’gue: se ỹolaaua’gue; rápido, se y-, se
rolaavira’gue, se qarolaaua’gue, se rolaaviỹa’gue, se
ỹolaauera’gue. se ỹolaaua’que; rápidos.
ỹolaaueta: es débil, es suave, y-, rolaavite’, qarolaaueta, rolaavita, ỹolaauete.’, ỹolaauetam; suave el
sonido.
ỹolaauete’uegue: es suave como en su hablar.
Zac1.13 ỹoIaauete´ ueque los hace suaves,
ỹolaavichi’ñigui: se ỹolaavichi’ñigui; cae pesadamente, y-, qar-,. 1Sa4.18 (c nolaauetegueñi).
ỹolaugui: ỹolaugui lauel; se desanima, pierde el ánimo. Co13.21.
ỹolauqachit: le debilita, le acobarda.
ỹolec: posa sobre algo al llegar volando, (c ỹo).
ỹollaapeguem: le niega su pedido, se lo mezquina
a otro, so-, qaỹo-, sollaqapeguem, olliỹapeguem,
ỹollirapeguem. ỹollaapiguim; me lo niega.
ỹollac: lo mezquina, no lo da. sollac, lli’rac/ olli’rac,
qaỹo-, sollaqac, o-/ lliiỹac, ỹolliirac. se/ sqo/ se/ s.
ỹolliitapeguem: se lo niega.
ỹomachichigui: lo completa bien, lo cumple bien,
so-, machichirigui, qaỹo-, somatqachigui, machiichigui, ỹomachichirigui. Co14.17 (c ỹomat, ỹomachigui)
ỹomachigui: lo cumple, lo completa, somachigui, machirigui, qaỹo-, somataxagui, machiigui,
ỹomachirigui. sqai machiiguilo; no los cumplieron ustedes, (c ỹomat).
ỹomaq: retrocede, somaqsoq,.
ỹomat: lo termina, lo concluye, lo lleva a cabo,
lo completa, so-, machi’, qaỹo-, somataq, machii,
ỹomate’. (c ime).
ỹomataho: lo termina del todo, lo gasta del todo.
Luc21.4.
ỹomatalec: se adueña de:., lo colma de„, lo pone
encima de., so-,’machiralec, machiỹalec,. machirailec; me lo cargas encima, ỹomatailec; descarga
sobre mí.
ỹomatalecna: está sobre todo, es dueño del mundo,
ñi qota’a ñí’maq ỹomatalecna; el Altísimo. ỹomatañi:
lo abarcatodo, lo traga entero, so-, machirañi, qaỹosomatqañi, machiỹañi, ỹomaterañi. ỹomatauec: lo
hace del todo, somatauec,. ỹomata’ta’: se.apropia de
todo, se adueña de todo, somata’ta’, sornatqa’ta’,.
Mrc8.36.
ỹomatec: le sana, so-, machirec, qaỹo-, somataxauec, machiuec, ỹomaterec. qaromachirec; te sanan. qaromachiuec; los sanan, qaromatec; nos sana.
romachirec; te sana, somachirec; te sano. yomachirec; me sanas, yomatec; mejana. qaỹomaterec; son
sanados.
ỹomateta: lo termina todo, lo lleva todo, lo completa o termina el plazo, so-, machite’, qaỹo-, somataqata, machita, ỹomatete’.
ỹomatetac: lo está terminando, lo completa.
ỹomateta’pe; los completa.
yomatetaho: lo gasta todo.
ỹomateto: lo gasta todo en_, lo pone todo_adentro. so-, machitero, qaỹo-, somatqato, machiito,
ỹomatetero. 2Col2.15 (c yomataho).
ỹomato: lo aniquila.
ỹomato’ot: lo entrega todo a otro, somato’
ot, machiro’ot, qaỹo-, somatqo’ot, machii’ot,
ỹomatero’ot. se/ sqo/ se/ s ỹomataỹot; me lo entrega todo.
ỹomaxata’: en todas partes.
ỹonallaqchit: la hace abortar.
ỹonaplañi: le pellizca, naplirañi, sonaplaqañi,
napliỹañi, ỹonaplerañi.
ỹonaxajta’: lo hace pastoso, lo hace blando, lo
hace pasta, qaỹo-, sonaxataxata’, o-/ naxachiỹata’,
ỹonaxaterata’.
ỹonouec: desata la punta de afuera, no’irec,
qaỹonouec, sonoxouec, nohiuec, ỹonoorec. sonoorec; desato dos piolas en las puntas, (c ỹosouec).
ỹoochihe’oga: ustedes se apartan de.. Co13.9 (v
ỹoỹoote’oga).
ỹoochira’oga: lo separas, (v ỹoỹoota’oga).
ỹoota: está volando, (c ỹo).
ỹootac: está volando vez tras vez. saỹootac, ỹo’isac,
saỹoqotac, ỹohitac, ỹoote’. se/ sqa/ sqa/ 0 (v ỹo).
ỹootajlec: vuelan grupos en distintas direcciones,
saỹoqotajlec,.
ỹootañi: vuela hacia abajo, (c ỹogoñi).
ỹootegueñi: vuela hacía abajo repetidamente.
(c ỹogoñi)
ỹootegueri’: vuela cerca. Mat6.26 (c ỹo).
ỹopilaqta’a: lo devuelve a otro, se lo devuelve
(devolver), sopilaqta’a, pilaqchira’a, qaỹo-, pilaqchñra, ỹopilaqtera’a. se/ sqo/ se/ s (c pil).
ỹopilaqtejlec: se lo devuelve. yopilaqtejgoto; se lo
devuelve a ellos. Mat7.2.
ỹopilaqta/ ỹopilaxata:
ỹopilaqtem/ ỹopiiaxatem:
ỹopilaqteta’gue/ ỹopilaxateta’gue: lo repite vez
tras vez. so-, pilaxachisa’gue, pilaxachita’gue,.
ỹopilaxachichigui: lo devuelve o lo restaura directamente, so-, qaỹo-,.
yopilaxachichi’ñi: lo devuelve a un lugar.
ỹopilaxachigui: lo devuelve adentro a su contenedor
donde estaba antes, so- pilaxachirigui, qaỹo-,
sopilaxataxagui, pilaxachiigui, ỹopilaxachirigui.
(c pil,ỹopilaxat).
ỹopilaxachiguit: lo devuelve a.., lo hace volver a..,
responde a lo dicho, so-, pilaxachichiguit, sopilaxataxaguit, pilaxachiguit, ỹopilaxachichiguit.
153
ỹopilaxajlec
ỹouaxantac
ỹopilaxajlec: lo devuelve sobre algo, so-, pilaxachirelec, pilaxachilec,. ỹopilaxajlgoto; le devuelve sobre varios.
ỹopilaxajñi: lo devuelve abajo, qaropilaxachiñi; os
devuelven hacia abajo. Luc10.15.
ỹopilaxat: lo devuelve allá, pilaxachi’, qaỹo-, sopilaxataq, pilaxachii, ỹopilaxate’. qaropilarachi’; nos
devuelves allá, qaỹopilaxate’; son devueltos. (c pil).
ỹopilaxata/ỹopilaqta: lo devuelve a., so-, pilaxachita/pilaqchita, qaỹo-, sopilaqtaxa, pilaxachiỹa,
ỹopilaxateta. ỹopilaxata; me devuele a., qaropilaxata; nos devuelve a., (c pila).
ỹopilaxatalec: le retribuye, qaỹ-,.
ỹopilaxatauec: lo rechaza, so-,.
ỹopilaxata’a: le devuelve a tal lugar, qaỹo-,.
ỹopilaxachira’a; me devuelves. Hch23.10.
ỹopilaxata’gae: lo repite, qaỹ-,.
ỹopilaxatec: lo devuelve. pilaxachirec,.
ỹopilaxategue: le devuelve a., yopilaxategue; me
devuelve a..
ỹopilaxatem/ỹopilaqtem: lo devuelve a una persona. so-, pilaxachitem, qaỹo-, sopilaxatqaem, pilaxachim, ỹopilaxaterem. Luc19.8 sqo pilaxachim; no lo
devuelven a.,
ỹopilaxatetac: va y vuelve repetidamente.
ỹopilaxatesac.
ỹepilaxateta’gue: lo repite siempre, pilaxachisa’gue,.
ỹopilaxatetec: lo devuelve allá, (c ỹopilaxat, rapilaxatetec).
ỹopilaxateu’a: le devuelve a..
ỹopilaxate’tot: se lo devuelve, qaỹ-,.
ỹopilaxato: lo devuelve adentro,
qaỹo-,pilaxachiuo, ỹopilaxatero.
pilaxachiro,
ỹopilaxato: me devuelve adentro.
ỹopilaxatot: lo devuelve a una persona. Luc9.42.
ỹopilaxatougui:
lo
devuelve
adentro,
qaỹ.
ỹopoxoỹaxachigiri/ỹopoxoỹaqchigui: lo rompe, lo
destruye, lo hace pedazos, so-, poxoỹaxachirigui,
qaỹo-, sopoxoỹaqtaxagui/ -ỹaxat-, poxoỹaxachigui.
ỹopoxoỹaqchirigui. (c ropoqogui).
ỹopoxoỹaxataho: lo
ỹopoxoỹaxateraho.
rompe
hacia
adentro.
ỹopoxoyaxatañi: lo despedaza, qayỹopoxoyaxata’gue: lo raja, so-,poxoỹaqchira’gue,
qaỹo-, sopoxoỹaqtaqa’gue, poxoỹaqchiỹa’gue,ỹopox
oỹaqtera’gue. (v ropoxoỹa’gue).
ỹopoxoỹaxateta: lo destruye del todo. qaỹ-,.
ỹopoxoỹaxato: lo derriba hacia adentro, qaỹ-,.
ỹoqa’a: extraño, diferente, ỹoqa’alo; varios extraños.ỹoqa’am; muy diferente, cambiado,
ỹoqa’oga: aparte, separado, (v ỹoqota’oga)
152
ỹoqocac: le ataca, yoqocac; me ataca, ỹoqocatac: 1
le molesta, no le-trata bien,2 lo soba al cuero para
ablandarlo, qoca’isac, qaỹo-, soqocqatac, qogaitac,
ỹoqocasac. qaỹoqoca’pe; son maltratados.
ỹoqoga: le maltrata, o busca como maltratarle,
qoga’e’, qaỹo-, soqogaq, qogahi, ỹoqoga’.
ỹoqoin: lo atrapa, lo agarra con trampa o anzuelo,
so-,qoiñi’, qaỹo-, soqoinaq, qoiñii, ỹoqoine’.
(c loqoina).
ỹoqoirigui: lo cargas en algo, (v iỹoxogui).
ỹoqolliguit/ỹoqolguit: lo duda, lo niega, dice
que no qollicchi’, qaỹo-, soqollietaq, qollicchii,
ỹoqolliguite’. se ỹoqolliguit; no me duda, (c noqolliguit).
ỹoqopin: tropieza con., roqopiñi’, qaỹo-, soqopinaq,
roqopiñii, ỹoqpine’. roqopiñi’; te hace tropezar.yoqopin; me hace tropezar, qaroqopin; nos hace tropezar, roqopiñii; os hace tropezar. Luc4.11(c roqopi).
ỹoqot: lo agrega a., qochi’, qaỹo-, soqotaq,
qochii,ỹoqote’.
ỹoqotauec: Ecl.Introducción.
ỹoqota’oga: aparte, separado, desconectado.
ỹoqota’ogalo; separados de algo, (c ỹoqa’oga).
ỹoqotec: se desvía, se aparta, es diferente, saỹoqotec
saỹoxosoqotec,. ỹoqotec: lo añade, soqotec, qochirec, qaỹ-, soqotaxauec, qochiuec,.
ỹoqóto: lo agrega, qochiro, qaỹo-, soqotaxauo,
qochiiuo, ỹoqotero. qayoqotero; son incluidos.(c noqojshiguim).
ỹoqotqajno:
lo
agrega,
soqotqajnaxauo,
ỹoqotqajando. ỹoqotqajñiguit-. se le agrega a.,
qotqajñiguit,. 2Pe1.5
ỹoqta’a: se aparta.
ỹoqtetañi/ỹoxotetañi: lo está escondiendo, so-, ‘xochisañi, qoỹo-, soxotqatañi ‘xochitañi, ỹoqtesañi.
(c ỹoxojñi).
yoquetañi: baja el líquido, baja el contenido de una
olla o bolsa, (v yogoñi).
ỹora’alo: están separados, son diferentes, (contrastar ỹoda’a).
ỹora’chi: se apartan entre sí, se dividen entre sí. sqo
ỹora’chi; están todos juntos, (c noỹoota’chi)
ỹorecchi/ỹoricchi; diferente. 1 Co15.41.
ỹoreta’chü: están separados, medio separados.
Efe2.14 (c ỹojchi).
ỹoreta’oga’: separado de., ỹoreta’ogalo; separado
de ellos. Efe2.12.
ỹoreta’oguit: de distintas clases, ỹoreta’ogaita; de
distintas clases los varios,
ỹoretecchi: se divide, ỹoretecchi nqai’en; lo divide,
ỹorete’: cuantos, tantos, el número de.., la cantidad. ¿ỹorete’?-yí!; ¿cuántos? ¡dos, tres, (levantando
dos o tres dedos)!.
ỹore’oga: se aleja de., ỹore’ogalo; se alejan de.,
ỹore’ueguelo: pasan varios días, ỹore’ueque; pasan
varias personas, (c ỹoxe’ogue) ỹoricchi/.
ỹoricchi:
ỹosapaxanlec: lo pega encima de.., lo sujeta encima
de..so-, qaỹo-, sosapaxanaxaletv.
ỹosela: calvo, pelado, lo pda. soselaq,. (c selaxaic).
ỹoselaxajlec: lo rapa, lo pela, selaxachilec,.
(v ỹoselaxatejlec) ỹoselaxat: lo afeita. ỹoselaxate’.
ỹoselaxatejlec/ỹoselaqtejlec: lo pela, lo limpia, lo rapa, selaxachirilec, qaỹo-, soselaxataqajlec, selaxachijlec, ỹoselaxateterelec.
ỹoselaxate’tegue: lo pela a lo largo, selaxachi’tegue,.
ỹosogoñi: lo desata, qayo-,. 1CO3.17;7.39.
ỹosogui: lo destruye, lo anula, lo deshace, sosogui, so’irigui, qaỹo-, sosoxogui, sohigui, ỹosorigui.
sosoguilo; los destruyo.
ỹosootapeguec: lo está soltando, so’isa-, sohita,ỹosoosa-. (v ỹosouec) ỹosootapigui: Mat21.12.
(v ỹosogui).
ỹosootec: le suelta, qaỹo-,. 1CO7.21,22 (c ỹosouec)
ỹosouec: lo liberta, lo libra, lo desata, lo suelta (soltar). sosouec, so’irec, qaỹo-, sosoxouec, sohiuec,
ỹosoorec rosohiuec; él os liberta, qarosohiuec;os libertan. sosoorec; los suelto, yosohinec; ustedes me
sueltan. qayosouec; me libertan, qayosooreq están
sueltos.
ỹosou´a: le suelta de una cárcel, le liberta de..ỹosou’alo; los liberta de.. Hch12.5.
ỹoso’oga: le libra de., qaỹo-,. qaỹoso’oga quena nasauaxaset; está librada de culpa. Rom6.7.
ỹotauan: le ayuda, so-, o-/tauañi’, qaỹo-, so-aq, o-/
tauañii, ỹotauarie’. se/ sqo/ se/ s qarotauan;nos
ayuda, yotauan; me ayuda, qayotauan; soy ayudado.
qarotauan; nos ayuda, qarotauañi’; nos ayudas.
qarotauañii; nos ayudan ustedes, rotauañii; les ayuda
a ustedes, sotauanaxe’/-ai’; les ayudamos.
sotauane’j. les ayudo, sotauanqai’; te ayudamos,
sotauañíi; os ayudo, sotauañi’; te ayude, rotauañi’;
te ayuda, yotauañi’; me ayudas, yotauañii; me ayudan ustedes, sotauanqai’sec; te estamos ayudando
Dan6.7.(c lotaua).
ỹotauanegue: le ayuda en., sotauanaxague, tauañigue, ỹotauandegue. rotauañigue; os ayuda en., yotauañigue; me ayudan ustedes en.,ỹotauanque; les
ayuda en.
ỹotauantac: le está ayudando, tauañi’sac, tauañitac,.
yotauanta’pe; me están ayudando, sotauanqai’sac;
te ayudamos, ỹotauanta’pe; les está ayudando.
qarotauantac;nos está ayudando. rotauañi’sac; te
está ayudando, yotauañi’sac; me estás ayudando.
yotauansac; me están ayudando, (c ỹotauan).
ỹoteguelo: pasaron ellos, ỹoteguelo qomi’; pasamos
nosotros. Mat2.13 (v ỹoxogue)
ỹote’: ¡cuánto!, ¿cuánto?, ¿ỹoto’o’?; ¿cuántas veces?.canchaqa ỹoto’o’; cualquier cantidad deseada.
(c ỹórete’).
ỹotocqochiguiñi: lo clava bien en el suelo, qaỹo-,.
tocqoichiriñi; los clavas en el suelo, (c ỹotogoq).
ỹotocqotat: le está golpeando, qayotocqotac; estoy
recibiendo golpes.
yotocqotalec: lo golpea, lo estampa, lo sella, qaỹ-,.
ỹotocqotañi: lo golpea, lo sella, qaỹ-, ỹotocqosañi.
ỹotocqotapego: golpea en una puerta. Hch12.16.
(c ỹotogoxouo).
ỹotogoq: le golpea, le acornea.
ỹotogoxolec: lo golpea encima, qaỹ-, togoxoilec,.
ỹotogoxoñi: lo clava en tierra, ỹotocqoiñi; los clava en tierra. ỹotogoxouec: lo perfora, lo agujerea,
sotogoxouec, tocqoirec, qaỹo-, sotogoxosoxouec, togoxoiuec, ỹotogoxorec. Deu15.17.
ỹotogoxouo: lo clava, sotogoxouo, tocqoiro, qaỹo-,
sotogoxosoxouo, togoxoiuo, ỹotogoxoro. ỹotogoxouo
ca lasom; llama a la puerta golpeándola.
ỹotogoxou’a: lo clava en., sotogoxosoxou’a,
togoxoiu’a,. ỹotogoxou’a ñi lasom; golpea a la puerta para llamar, ỹoto’o’: (v ỹote’).
ỹouaxan: le pega, le golpea, le castiga, lo corta a
golpes como con hacha o machete, so-, huaxañi’,
qaỹo-, souaxanaq, huaxañii, ỹouaxane’. youaxan; me
pega. Youaxañi’; me pegas, souaxañi’; te pego, rouaxañi’; te pega, rouaxañii; os pega, qarouaxan; nos
pega, qaỹouaxane’; son castigados.
ỹouaxana’gue: lo descuartiza. ỹouaxana’que; los
descuartiza.
ỹouaxanchi’ñi: lo golpea directo abajo, qaỹ-,.
ỹouaxanchi’ñot: hacha la raíz para cortarla, qaỹo-,.
Mat3.10.
ỹouaxanec: corta una rama o un racimo, qaỹo-,
ỹouaxandec. qaỹouaxandec; son cortados.
ỹouaxane’tot: le hace caer.
ỹouaxanlec: lo derriba como a un árbol, golpea sobre.., corta un árbol con hacha, so-, huaxañirelec,
qaỹo-, souaxanaxalec, huaxañiilec, ỹouaxandelec/
-erelec. ỹouaxanigoto; los derriba, (v ỹouaxan).
ỹouaxanñigui: golpea al agua deí río. so-,,
(c ỹouaxan).
ỹouaxano: lo golpea.
ỹouaxanot: le golpea a una persona, huaxañitot,
qaỹo-,. qaỹouaxañiyot; me pegan. Hch23.3
ỹouaxanougui: le golpea en la boca. qayo-,. Hch23.2.
ỹouaxantac: le está pegando, so-, huaxañi’sac,
ỹouaxansac. ỹouaxanta’pe; les pega a los varios.
huaxañita’pe; les pegan ustedes, qarouaxañitac;
les pegan a ustedes, qayouaxantac; soy golpeado. rouaxañi’sac; te pega, youaxañi’sac; me pegas.
ỹouaxansac; me están pegando. Mat24.9 (v ỹouaxan).
153
ỹouaxantalec
ỹouaxantalec: le golpea, le castiga, so-, qaỹo-,.
qaỹouaxantailec; soy castigado, (v ỹouaxanlec).
ỹouaxantapego: golpea en una puerta,
ỹouaxantapigui: le golpea en la cara. qaỹo-,.
Jua19.3. (c ỹouaxañigui) ỹouaxanta’: estrecho.
ỹouaxanta’ta’: golpea las manos.
ỹouaxanteguelec: lo está volteando.
ỹouaxante’era: pega o golpea ciegamente, so-,,
ỹouaxañigui: le golpea en la boca o en la cabeza, lo
hacha para leña, huaxañirigui, qaỹo-, ỹouaxanyigui.
1Re19.21; Mrc15.19. qaỹouaxanquio’; le habrán
pegado en la cabeza, (c ỹouaxanougui).
ỹouaxañi’ñot: hacha la raíz. qayo-,. Luc3.9 (c
ỹouaxanchi’ñot).
ỹouec: vuela hacia afuera. Apo9.3 (c ỹo).
ỹouen: lo necesita, lo ocupa, lo utiliza, souen, viñi’,
qaỹo-, souenaq, viñii, ỹouene’. ỹaatqajam se ỹouen;
abunda, souene’; les necesito, soviñi’; te necesito.
soviñii; os necesito, qaỹouene’; son necesarios.
yoviñi’; me utilizas.
ỹouenaque: qaica ca ỹouenaque; no le falta nada.
viñiỹaque,.
ỹouene’e: se ỹouene’e; siempre lo tiene, nunca le
falta algo, sqo viñire’e, se souenqa’e, sqo viñii’e,.
ỹouene’te: se ỹouene’te ca ‘ne’tegue; listo, hábil, se
so-, sqo viñire’e, se souenqa’te, sqo viñii’te, se
ỹouende’e’/ ỹouenetete.
ỹouentac: lo está necesitando, viñitac, ỹouensac.
Heb10.36.
ỹouentapigui: los necesita, viñitapigui (v ỹouentaque)
youentaque: lo está necesitando, so-, viñisaque,
qaỹo-, souenqataque, viñitaque, ỹouensaque. Mató.
11(v ỹouentapigui).
ỹouet: se ỹouet; no se cuida de., rovichii,. Se
rovichiỹo’; no se cuidan ustedes, ỹouetaque: tiene
cuidado de.., lo teme, yo-, rovichiraque, qayo-, qaro-,rovichiyaque, youeteraque. qaica ca ỹouetaque;
tiene conianza, no teme nada.
ỹouetari’: le tiene cuidado, se cuida de., ỹouetari’,
rovichirari’, qarouetari’, rovichiỹari’, ỹouetetarari’.
rovichisari’o’; cuídate bien de...
ỹoueta’a: le tiene cuidado, yo-, rovichira’a, qaỹo-,
qaroueta’a, rovichiỹa’a/ rovichii’a, ỹouetera’a.
rovichiro’o’; cuídate de..
ỹoueta’guit: se cuida de.., le tiene cuidado.
rovichira’guit, qaroueta’guit/ youetqa’guit,
rovíchiỹa’guit, ỹouetera’guit.
ỹouctetac: qaica ca ỹouetetac; está sin temor,
ỹouetetaque: desconfía de algo, sospecha de
algo, yo-, rovichisaque, qaỹo-, qaro-, rovichitaque,
ỹouetesaque.
ỹoueteta’a/ỹouetete’e: se cuida de un peligro.
rovichisa’a, qaỹo-,. Jua18.28
152
ỹoviretacot
ỹouo: anda, pasea, va andando, souo, huoi’, souoq,
huohi, ỹouo’. se/ sqo/ se/ 0 (c nouo).
ỹouoiguiri’: anda, souoiguiri’, huo’íriguiri’, souoqoiguiri’, huohiiguiri’, ỹouoosiguiri’. se/ sqo/ se/ 0
ỹouoiguiri’ca: está de viaje por allá.
ỹouoocau’a: le toca, le roza, huooquirau’a,
souoocqau’a,. ỹouoocau’aio nqai’en; le hace tocarlos. (c nouoc).
ỹouootac: está andando, visitando, so-, ỹouoota’.
pe. Hch24.17 (c ỹouo).
ỹouootapigui: anda en algo como en la noche.
ỹouoosapigui. Jua11.10.
ỹouootau’a: le visita.
ỹouootegueri’: sigue andando, souoot-, huo’iis-,
souoqot-, huo´iit- /huoit
ỹouoosegueri’. Miq2.3
ỹouou’a: le visita.
ỹouoỹa’pe; pasean, andan.
ỹouoxon: lo recorre, souoxon, huoxoñi’, souoxonaq,
ỹouoxone’.
ỹouoxontac: lo recorre, le hace pasear a otro. huoxoñisac, qaỹo-, souoxonqatac, huoxoñitac, ỹouoxonsac.
souoxonta’pe; ando entre varios.
ỹouoxontegueri’: le lleva de paseo, le hace pasear,
qaỹ-,.
ỹovicqochigui: lo aprieta en la mano, (v ỹovigoxogui)
ỹovicqot: lo aprieta en la mano, le estrangula, vicqoitot,. (c ỹovigoxogui).
ỹovicqoto’ot: le estrangula el cuello, le ahoga por el
cuello. Mat18.28.
ỹovichiguit: le llega a tocar, le encuentra en camino,
tiene acto sexual con otra persona, sovichiguit, vichiriguit, qaỹo-, sovitaxaguit, vichiiguit ỹovijchiguit.
Jua11.30 (c ỹovi’).
ỹovigoxogui: lo aprieta en la mano, (c ỹovicqot).
ỹovigoxo.ta’: está encogido.
ỹovijñi: llega abajo, ỹovichiñi.
ỹovijshiguim: llega arriba. Mat15.29 (c ỹovi’).
ỹovijshi’ma: llega arriba a., ỹovijshi´megue: llega
arriba a., vichiri-, qaỹo-, soviraq-, virii-, ỹovirri-.
2Sal5.32 (c ỹovi’).
ỹovijta: llegan a., (contrastar ỹovijta; llega al otro
lado) (c ỹovita).
ỹovijta: él llega al otro lado, sovijta, vichireta, qaỹosoviraqta, viriita, ỹovirreta/ -rereta. sovijta queda
lahi; llego al otro lado. Mrc5.1.
ỹovijta’a: llega al otro lado a tal lugar, so-, ‘
ỹovirereta’a/-rr-. Mat8.28; 9.1; 16.13; Mrc6.53.
(v ỹoviraxajta).
ỹovijta’gue: llega al otro lado a tal lugar. Jua6.25
ỹovijtegue: llegan a tal lugar.
ỹoviragui: llega hasta la cabeza.
ỹoviralec: le alcanza a otro en viaje, so-, qaỹo-, soviraqalec/ sovirqalec, viriỹalec,. Hch20.6 ỹovirañi:
llega abajo. Mrcl5.38.
ỹoviraqchiraxaua’: te acusa, soviraxachiraxaua’; te
acuso.
ỹoviraqtañi/ ỹoviraxatañi:
ỹoviraqtauec: lo hace alcanzar tiempo indicado, completa el tiempo, ỹoviraqterauec. Mat4.2.
ỹoviraqtau’a: lo hace llegar adentro hasta..
viraxachiỹau’a,. yoviraxachirau’a; me hiciste llegar
adentro de..
ỹoviraqta’a/ỹoviraxata’a: le corrige, le reprende,
le reclama, le acusa, le critica, le hace llegar hasta., viraqchira’a, qaỹo-, soviraqtaqa’a, viraqchii’a,
ỹoviraqtera’a. qaỹoviraqtera’a; fueron llevados hasta.. yoviraxachira’a; me haces llegar a..
ỹoviraqta’gue: le hace llegar hasta., ỹoviraqtera’gue,.
Hch7.15. (c ỹovira’gue).
ỹoviraqta’guit: le hace llegar hasta lo que viene,
viraqchira’guit, qaỹo-, ỹoviraqtera’guit. Hch4.3.
qaỹoviraqtera’guit; les hacen llegar hasta lo que viene, sqai viraqchira, guit; lo retienes.
ỹoviraqta’ña: le hace llegar a un lugar abajo, qaỹo-,
Matl11;23
ỹoviraqta’oga: le hace llegar a (el barco), qaỹo-,.
Hch20.38.
ỹoviraqta’ta’: lo rodea. qaỹo-,. Luc21.20.
ỹoviraqtereta: lo hacen llegar al otro lado.
ỹoviraqtetapega: le critica, ỹoviraqtesapega.
viraqchitapiguiỹa’;
me
acusan
ustedes.
ỹoviraqtetau’a: le hace llegar adentro a., so-, viraqchisauia, qaỹo-, soviraqtaqatau’a,. viraqchitau’a,
ỹoviraqatesau’a. (c ỹoviraqteu’a).
ỹoviraqteta’a: lo hace llegar a.. Mrc3.26.
ỹoviraqteu’a: le hace llegar adentro a., qaỹo-,
Hch16.20 (c ỹoviraqtetau’a).
ỹoviraqte’oga: lo hace llegar afuera a., qaỹ-,.
ỹoviraqte’ta: lo hace llegar hasta., soviraxatqa’ta,.
Heb3.14.
ỹoviraqto’ot: lo hace llegar debajo de., qaro-/qaỹoviraqchi’ot,. qaroviraqchi’ot; os hacen llegar debajo
de...
ỹovirashiguim: llega arriba, so-,. Apo18.5 .
ỹovirashi’ma: llega allá arriba, so-,, ỹovirashi’megue:
llega allá arriba, so-,, ỹovirauec: llega hasta el in.
ỹovirerauec. ỹoviraugui: llega entre gente. 2Co2.15.
ỹovirau’a: llega adentro a., sovirau’a, vichirau’a,
qaỹo-, sovirqau’-a, viriỹau’a, ỹovirerau’a.Mat11.2;
Jua19.36. (c ỹovireu’a).
ỹoviraxachigui/ỹoviraqchigui: le convence, le obliga, le hace perder paciencia, viraxachirigui, qaỹosoviraxataxagui,
viraxachigui,
ỹoviraxachirigui.
Luc18.5 (c ỹovi’).
ỹoviraxajta: le hace llegar al otro lado, viraxachireta,
qaỹo-, soviraxataxata, viraxachiita, ỹoviraxatereta.
Jua21.8 (c ỹovi’).
ỹoviraxasom: llega al agua o al pozo. so-,.Jua4.7;6.17
ỹoviraxaso’ma: llega al puerto para embarcar.
ỹovireraxaso’ma. Hch18.18.
ỹoviraxatac: le insulta, roviraxachisac; te insulta.
ỹoviraxatañi: lo hace llegar abajo, lo baja. so-,,
ỹoviraxatauec: lo hace llegar hasta.el in.
viraqchiỹauec, ỹoviraxaterauec. ỹoviraxataxaso’ma:
lo hace llegar al agua, ỹoviraxata’a/ ỹoviraqta’a:
ỹoviraxata’guií: lo hace llegar hasta lo que viene,
so-, viraqchiỹa’guit, -tera’guit.
ỹoviraxata’ñi: le hace llegar hasta tal lugar.
yoviraqchira’ñi; me hiciste llegar hasta acá.
ỹoviraxata’ta: lo hace llegar hasta otro lado...
soviraxatqa’ta,.
ỹoviraxatec/ ỹoviraqtec: le hace llegar hasta terminar. qaỹ-,. viraqchiterec; hágalos llegar hasta que
terminen, ỹoviraxatetac: le critica.
ỹoviraxateta ‘a: le hace llegar hasta..
ỹoviraxatetec: le hace llegar hasta terminar.
ỹoviraỹot: me llega, (v ỹoviro’ot).
ỹovira’a: hasta.., llega hasta.., le alcanza, sovira’a,
vichira’a, qaỹo-, sovirqa’a, ỹovirera’a. uno ỹovira’a
“tres; uno hasta tres, sovira’alo; llego hasta varios.
ỹoviro’o’; habrá llegado a varios, ỹovira’gue: llega a
tal lugar, sovira’gue, sovirqa’gue,ỹovirera’gue.
ỹovira’guit: llega a enfrentar, so-, vichira’guit,
sovirqa’guit, viriỹa’guit, ỹovirera’guit. Luc14.5.
ỹovira’nquira: llega hasta ahí abajo.
chiqochi’nquera, ca’ ỹovira’nquira; de arriba hasta
abajo. Mat27.51.
ỹovira’ña: llega hasta abajo, so-, vichira’ña,
viriỹa’ña, ỹovirera’ña. Lucl0.15. soviraxachi’ña; te
hago llegar hasta abajo.
ỹovira’ñi: llega abajo, ỹovirera’ñi. Hch28.15.
ỹovira’oga: llega hasta allá afuera, ỹovirera’oga.
Luc1.66.
ỹovira’ta: llega al otro lado, sovirqa’ta ỹovira’ta’:
llega a formar círculo, ỹovira´ta’a: llega hasta lejos.
ỹovira’ta’gue: alcanza al otro lado a tal lugar, se extiende hasta tal lugar. Jua6l el agua alcanza hasta
tiberias.
ỹovirec: termina, concluye, ỹovirerec.
ỹovirelec: llega a.., alcanza a.., le favorece, vichirelec,. ỹoviroxolec; nos alcanza, ỹovichiraxalec; te alcanza, ỹovireta: llega a., so-, vichite’, [no hay qaỹo], sovirqata, viriita, ỹovirete’. Hch19.10 (c ỹovi’)
ỹovireta: llega al otro lado, ỹovirereta. Jua6.17, 21;
21.9.
ỹoviretacot: Mat18.10 (v ỹoviro’ot)
153
ỹoviretalec
ỹoviretalec: llega a ser, alcanza ser. chi ỹoviretalec;
hasta alcanzarlo.
ỹoviretapegueu’a: llega a un centro, ỹoviretapego:
3Jn0.10 (v ỹoviro).
ỹoviretape’oga: 2Co11.4 (v ỹovire’oga).
ỹoviretaqso’ma/ -taxas-: está llegando hasta el
agua. Mrc7.31. (v ỹoviraxaso’ma).
ỹoviretauec: se termina, ỹoviresauec. Mat22.26.
(v ỹovirec).
ỹoviretau’a: soviraqtau’a, ỹoviresau’a.Mrc14.54;
Hch19.1 (v ỹovirau’a).
ỹovireta´a: hasta, so-, vichitera’a, qaỹo-,
sovirqata’a/ soviraqta’a, ỹoviresa’a/ ỹovirereta’a.
Mat14.34 chiỹovireta’a; hasta cierto tiempo, hasta
alcanzarlo. (c vireta’a).
ỹovireta’gue: llega hasta tal lugar. Hch19.21.
(v ỹovira’gue).
ỹovireta’guit: lo enfrenta. sovirqata’guit,. 1Co4.9.
ỹovireta’oga: Mat20.8; Luc4.42. (v ỹovire’oga).
ỹovireta’ta’a: llega al otro lado hasta., ỹoviretecta-’:
alcanzan a tocar entre sí. ỹovirete’iregue: llega a
donde luye.
ỹovireu’a: liega adentro a una casa o lugar,
vichireu’a, qaỹo-, soviraxau’a, viriu’a, ỹovirera’a.
Mat,10.5; Mrc.11.1;Luc9.4 (c ỹovirau’a). ỹovire’oga
llega afuera a.., llega a tal dia. qaỹo-, ỹovirere’oga.
ỹovire’ogalo qamiri; llega a ustedes un sufrimiento.
ỹovire’oguiyi: llega afuera ahí. so-...
ỹovire’ta: alcanza a llegar, so-, vichiteta, qaỹo-,
sovirqa’ta, virii’ta, ỹovireteta. sovire’talo; les llego.
ỹovirichiguiñi: llega derecho abajo, ỹovirichiguiñi ca
qanetoonaxac; completo es nuestro gozo. 2Jn0.12.
(c ỹovira’ñi, ỹoviriñi).
ỹoviriñi: llega abajo. Apo10.10.
ỹoviriñigui: llega abajo adentro.
ỹoviriri’: llega, viriri’,. Jua20.8; Hch21.30; Jos24.12
ỹoviri’ña: llega abajo a una planta baja de una casa.
Hch20.10.
ỹoviri’ñi: llega y para. Mat4.23.
ỹoviro: llega allá adentro, soviro, vichiro, ỹoviro, soviraxauo/ -aho, viriho/ viriuo, ỹovirero. (c noviro).
ỹovitot: le llega a una persona, so le’ec leemaxaic
ỹovitot; un espíritu malo le llega, (c ỹoviro’ot).
ỹovi’: alcanza, llega yendo, sovi’, vichi’, qaỹovi’, soviraq, virii, ỹovite’. sovite’; los alcanzo, vichinua’;
me llegas, sovichisaxaua’; te llego. soviraqaisaxaua’;
te llegamos, ỹoviro’; habrá llegado, ỹoviro’o’; habrá
llegado hasta.. vichiro´o; habrás llegado hasta..
(c novi’).
ỹoxalom: medio lejos.
ỹoxauc: un poco retirado. Exo24,1.
ỹoxa’a: sqo ỹoxa’a; cerca adentro, barato.
(c qoỹoqota’a).
ỹoxe’gauc: a distancia considerable.
ỹoxe’oga: está lejos de otro, se aparta de., sqo
ỹoxe’oga; está cerca de otro o con otro, no se aparta. ỹoxe’oga nqai’en; lo aleja, sqo ỹoxe’oga nqai’en;
lo acerca, (c sqoỹoxa).
ỹoxé’ogam: bastante lejos. Jos3.14.
ỹoxe’ogue: pasa en tiempo, so-, soỹoxosoxoi´ogueỹ,.
ỹoxe’ueguelo qomi’; hemos pasado tiempo.
ỹoxe’uegue: ya pasó el día. ỹoxe’ueque saua
na’xata’; pasan los días, (c ỹoxo’uegue).
ỹoxochichiguiñi: lo esconde, (c ỹoxojñi).
ỹoxogue: pasó yendo, soỹoxogue, soỹoqsoxogue,
ỹoteguelo. ỹim ỹoxogee; yo pasé, qomi’ ỹoteguelo;
nosotros pasamos, (c ỹoxo’ogue).
ỹoxoguiot: ỹoxoguiot nqai’en; le hace pasar a alguna
distancia.
ỹoxojñi: lo esconde, lo encubre, soxojñi, ‘xochiriñi,
qoỹo-, soxotaxañi, ‘xochiiñi, ỹoqchiñi/ ỹoxochiñi.
¡qarayoqchiriñi!; ¡escóndannos!, yayoxochiriñi;
escóndeme, yayoxojñi; me esconde, (c ỹoxotetañi,
nañoxojñi) ỹoxotapeguem: lo esconde de., ‘xochirapeguem, soxotqapeguem, ‘xochiỹapeguem,
ỹoxoterapeguem. Mat11.25 .
ỹoxotetañi: lo esconde, so-, ‘xochisañi, qoỹo,soxotqatañi, ‘xochitañi, ỹoxotesañi. (c ỹoxojñi)
ỹoxoteteguetñi: lo esconde, ‘xochisegueñi, qoỹosoxotqategueñi, ‘xochitegueñi,. Luc8.17;12.2.
(c ỹoxojñi).
ỹovirougui: llega adentro de un grupo. Hch20.29
ỹoviro’ot: llega hasta debajo de., vichiro’ot,
ỹovirero’ot. ỹoviraỹot; me llega, ỹoviriỹaxauot; les
llega a ustedes. Mat11.23; Hch20.13.
ỹoxouo: dobla para entrar, se desvía para entrar.
saỹoxouo, ỹoqoiro, saỹoxosoxouo, ỹoxohiuo, ỹoxoro.
se saỹoxouo; no entro, sqai ỹoqoiro; no entras.
ỹovita: llega hasta., sovita, vichita, qaỹovita, sovitaxa, viriỹa, ỹovijta/ ỹovite’. se/ sqo/ se/ s sovitalo;
les llego, se qaỹovita yi ‘laua; no se llega a esa tierra.
ỹovito’; habrá llegado a., ỹovite’o’; habrá llegado a
varios, (c novita).
ỹovitegue: ha llegado, so-, vichitegue, qaỹo-, soviraxague, viriigue, ỹovijtegue. Mrc16.20 (c ỹovi’)
152
ỹo’meetajlec
ỹoxouec: se desvía, sa-, ỹoqoirec, saỹoxosoxouec,
ỹoxohiuec, ỹoxorec.
ỹoxo’uegue: pasa a cierta distancia,ya pasó.
(c ỹoxogue).
yoỹojchi: los separa, ỹoochira’chi, qaỹo-, soỹootqa’chi,
ỹoochiỹa’chi, ỹoỹoota’chi.
ỹoỹojlec: lo aparta, se ỹoỹojlgoto naua qoỹoqojlgoto;
no separa las grandes distancias.
ỹoỹoota’a: lo cambia, lo altera, soỹoota’a,
ỹoochira’a,
qaỹo-,
soỹootqa’a,
ỹoo.chiỹa´a,
ỹoỹootera’a. ỹoỹoota’a da no’ueenataxac; se disfraza. Hch28.6. ỹoỹooto’o’; lo habrá cambiado.
(contrastar ỹochira’a).
ỹoỹoota’chi: (V ỹoỹojchi).
ỹoỹoota’oga: lo separa, soỹoota’oga, ỹoochira’oga,
qaỹo-, soỹootaqa’oga, ỹoochiỹa´oga, ỹoỹootera’oga.
se/ sqo/ se/ s.
ỹoỹotec: lo aparta, so-, ỹoochirecr qaỹo-,
soỹootaxauec, ỹoochiuec, ỹoỹooterec. qaroỹootec nos
aparta. ỹoỹootec; me aparta. Rom8.38. qaỹoỹooterec;
son apartados, (c noỹootec, loỹoota’oga).
ỹoỹootecchi: se separan, (c ỹoỹootec, ỹoỹojchi).
ỹoỹooteta’oga: lo aparta, está en privado.
ỹoochisa’oga, qaỹo-, ỹoochita’oga,.
ỹoỹootetec: ỹoỹooteterec. (c ỹoỹootec).
ỹoỹoote’oga: se aparta de.., lo aparta, so-,
ỹoochire’oga, qaỹo-, soỹootaxe’oga, ỹoochihe’oga,
tere’oga. ỹoỹoochire’oga; me apartas de..
(c loỹoote’oga).
yo’daauec: lo echa fuera, lo expulsa, so-, o-/ ‘yirauec, qaỹo-, so’daqauec, o-/ ‘ỹiỹauec, ỹo’derauec.
qaro’ỹiỹauec; os echan, qaro’yirauec; te expulsan. ro’yirauec; te echa, yo’yirauec; me echas.
yo’yiỹauec; me echan ustedes, so’yiỹauec; os echo.
qaỹo’derauec; fueron echados, yo’dauco’; lo habrá
echado.
ỹo’daqain: le habla tiernamente a otro, le lisonjea, so-, o’daqaiñi’, qaỹo-, so’daqainaq, o’daqaiñii,
ỹo’daqaine’. (c lo’daqaintac, lo’daxa).
ỹo’daqaine’: le tranquiliza con lindas palabras, le
aquieta.
ỹo’da’gue: le echa hasta tal lugar, so’yiỹa’gue; os
echo hasta.. Hch7.43.
ỹo’da’guit: le rechaza, so-,’yira’guit, qaỹo-,
so’daqa’guit,. ‘yiraiguit; me rechazas. Rom9.3.
ỹoxou’a: se desvía para entrar en tal parte, dobla, sqai ỹoxouo; no entra, saỹoxou’a, ỹoqoira’a,
saỹoxosoxou’a, ỹoxoiua’a, ỹoxora’a. se/ sqai/ /
Mrc8.26.
ỹo’da’oga: lo echa fuera a.., lo despide fuera a.., le
rechaza, so-, o’yira’oga, qaỹo-, so’daqa’oga,
o’yiỹa’oga, ỹo’dera’oga. Mat25.30.
ỹoxo’ña: sqo ỹoxo’ña lauel; se enoja fácilmente.
Ga15.20.
ỹo’da’oguiyi: lo echa de ahí. so-, o’yira’o-, qaỹoso’daqa’oguiyi,
o’yiha’oguiyi,
ỹo’dera’oguiyi.
qaro’yiha’oguiyi; os echan de ahí. (c ỹo’daauec).
ỹoxo’ogue: muy avanzada la noche, está pasando,
pasa. Rom13.J2 (c ỹoxogue).
ỹo’da’ogue: le echa fuera a tal lugar, qaỹ-,.
ỹo’deeta: le arrea hacia allá, so’daqata,. (c no’deeta)
ỹo’deétalec:
lo
está
arreando
o’yi’salec,.
ỹo’deetalgoto; los arrea, ỹo’deetapeguec: le está
echando, so-, so’daqatapeguec,. (c ỹo’daauec).
ỹo’deetape’oguiyi: lo estájechando ahí.
ỹo’degue: los arrea hasta tal lugar,
ỹo’delec: lo destierra de.., le echa de tal lugar.
ỹo’isac: estás volando, (v ỹootac).
ỹo’leentapega: se acuerda de., soleentapega, lliinchirapega,. Hch7.60 ỹo’leentaxanaxan: le hace recordar, le hace acordarse. ỹo’leentaxanaxañi’; me
haces recordar, (c ỹo’leente).
ỹo’leenta’a: se acuerda de., so-, o-/ ‘lliinchira’a,
qaỹo-, so’leentaqa’a, o-/’lliinchii’a, ỹo’leentera’a.
Flp4.10; Heb2.6 ỹo’leento’o’: se habrá acordado
de.. (c ỹo’leente).
ỹo’leenta’oga: se acuerda de cosa o persona en otro
lugar, so-, o-/ ‘lliinchira’oga, qaỹo-, so’leentaqa’oga,
‘lliinchiya’oga, ỹo’leentera’oga. variantes en pronunciación son-a’oga, -aho’ga, -au’ga. 2Ti1.3;Heb10.32
(c ỹo’leente).
ỹo’leente: se acuerda de., so-, o’lliinchite/ -chi’te,
qaỹo-, so’leentaqa’e, o’lliinchi’e, ỹo’leentete.
Luc24.6 sqo ‘lliinchiỹo’; no se acuerdan ustedes de..
ỹo’leentetapigui: se acuerda de varias cosas,
o’lliinchisapigui, o’lliinchitapigui,.
ỹo’leentetaque: se acuerda de., o-/’lliinchisaque,
qaỹo,so’leentaqataque, o-l’lliinchitaque,.
ỹo’leente’e: se acuerda de., so-,.
ỹo’leente’te: lo recuerda, se acuerda de algo, so-,
o-l ‘lliinchitete, qaỹo-, so’leentaqa’te, o’lliinchii’te,
ỹoleentetete. se/ sqo/ se/ s yo’llinchi’chi; él se
acuerda de ustedes. soliinchi’chi; recuerdo a ustedes, so’leentaqa’chi; nosotros recordamos a ustedes. 2Co7.15.
ỹo’maac: se equivoca, se pierde, so’maac, o-l ‘mirac, so’maqac, o-l ‘mihac/ ‘miỹac, ỹo’merac. se/
sqo/ se/ 0(c ỹo’meetac).
ỹo’maauec: fracasa, se desvía. Rom11.l2;Stg5.19
ỹo’maqajantac: le trata mal, le maltrata, le
hace perder, le ofende, so-, so’maqajanqatac,.
qaro’maqajñitac; os maltratan.
ỹo’maqajnac: se equivoca, so-, ‘maqajñirac, qaỹo-,
so’maqainaqac, ‘maqajñỹac, ỹo’maqajandac/ -jnerac.(v ỹo’maac).
ỹo’mat: apaga un fuego o luz. ‘machi’, qaỹo-,
so’mataq,’machii, ỹo’mate’. (c’om).
ỹo’ma’guit: le choca. Rom14.13; Gal6.1.
ỹo’meetac: está errado, está perdido, so’meetac, o-l
‘mi’sac, so’maqatac, o-l ‘miitac, ỹo’meesac. sel sqo/
se1Te2.3 (c ỹo’maac).
ỹo’meetajlec: anda errabundo un grupo, perdido,
confundido, so’maqatajlec, ‘miitajlec, ỹo’meesajlec.
Tit3.3 (c ỹo’meetac).
153
ỹo’meetam
ỹo’meetam: está completamente perdido, so-,,
ỹo’ meetegueri’: anda al rumbo, sin paradero,
anda vagando, so-, ‘mi’segueri’, so’maqat-, ‘miit-,
ỹo’mees-.Mat25.35,38,43,44.
ỹo’naxan: le daen casamiento, le hace casarse,
so-, o-l ‘naxañi’, qaỹo-, so’naxanaq, o-l ‘naxañii,
ỹo’naxane’. se/ sqo/ se/ s (v ‘on).
ỹo’naxantac: (v ỹo’naxan).
ỹo’naxanta’: les hace casarse entre sí. Mat19.6.
ỹo’naxañiguit: le da en casamiento con., so-, qaỹo, ‘naxañiguit,. so’naxañiguita; les caso con., (c’on).
ỹo’ñi: vuela, bajando hasta., (c ỹogoñi).
ỹo’oomaxat: lo enfría, lo refresca,
ỹo’ooqochit: le hace enojar, le ofende, so,’ooqochichi’, so’ooqochitaq, ‘ooqochichii, ỹoe’. so’ooqochite’; les hago enojar, yo’ooqochit;
me ofende, yo’ooqochichii; me ofenden ustedes.
yo’ooqochichi’; me ofendes, yo’ooqochitetac; me
hacían enejar repetidamente, (v ro’o).
ỹo’taxantañi: lo devora. Gen49.27
ỹo’taxat: le impide, le estorba, so-, o’taxachi’,
qaỹo- so’taxataq, o’taxachii, ỹo’taxate’. se/ sqo/
se/ s yo’taxat; me impide, (c ro’taqataxantac).
ỹo’taxatetac: le molesta pidiendo ayuda, siendo una
carga, so-,, so’taxachi’sac; te soy una carga.
yo’taxachi’sac; me eres un estorbo.
ỹo’uaat: desconoce el lugar de algo, no lo encuentra,
lo busca infructuosamente, so’uaataq,. qaro’uaachi’;
no te encuentran.
ỹo’uaatetac: se le perdió una cosa, le extraña, so-,
‘uaachisac, qaỹo-, so’uaataqatac, ‘uaachitac,
ỹo’uaatesac. se/ sqo/ se/ s se ỹo’uaatetac; siempre
lo tiene.
ỹo’ueejlec: le ensilla, le pone montura, apareja un
animal,so, ’viichirelec, qaỹo-, so’ueetaxalec,’viichil
ec,ỹo’ueeterelec. ỹo’ueenataxanaxan-; le hace trabajar, le emplea. ‘ueenataxanaxañi’, qaỹ-, ỹo—e’.
qaỹo’ueenataxanaxane’; les hacen trabajar.
ỹo’ueene’uegue: lo canto mientras., so-,,
ỹo’ueentac: lo canta, so-, ‘viiñi’sac, qaỹo-,
so’ueenqatac, ‘viiñitac, ỹo’ueensac. so’ueenqata’pe;
los cantamos, (v ỹo’uen).
ỹo’ueenta’uegue: está cantando por., so-, qaỹ,’viiñita’uegue,.
ỹo’ueetac: se lo hace, so’ueetqac, ỹo’ueeterac.
Luc20.17;Rom9.21 (c ỹo’uet).
ỹo’ueetec: lo hace, viichirec, qaỹo-so’ueetaxauec,
‘viichiuec, ỹo’ueeterec. 2Co11.15 (c ỹo’uet).
ỹo’ueetegueñi: lo hace, lo inventa lo prepara.
‘viichiriguiñi, qaỹo-, so’ueetaqaguiñi, ‘viichiguiñi,
ỹo’ueeteregueñi.
ỹo’ueeteta: lo hace bien. qaỹo-,.
152
‘deenataxanaxai/ -c
ỹo’ueetetac: lo está haciendo, ‘viichisac/ ‘viichi’sac,
qaỹo-, so’ueetqatac, ‘viichitac, ỹo’ueetesac.
ỹo’ueetetaiquet; debería estar haciéndolo. Rom4.13
ỹo’ueetetaiquen; siempre lo está haciendo.
qayo’ueetetac; estoy siendo creado, ỹo’ueeteta’pe;
los está haciendo, ‘viichita’pe; están haciéndolos ustedes, ỹe’uen: lo canta, lo entona, le alaba,
so’uen, ‘viiñi’, qaỹo-, so’ueenaq, ‘viiñii, ỹo’ueene’.
qaỹo’ueene’; fuerorreantados. so’neenaxe’; los cantamos, se/ sqo/ se/ s ỹo’ueeno’; lo habrá-cantado.
(v lolueenec).
ỹo’uet: lo hace, so’uet, ‘viichi’, qaỹo-, so’ueetaq,
‘viichii, ỹo’ueete’. yo’viichi’; me hiciste, so’viichi’;
te hice, so’ueete’; los hago, so’ueetaxe’/ -axai’;
los hacemos, ‘viichii’; los haces, qaro’uet; nos hizo.
qaro’viichi’; fuiste hecho, qaỹo’ueete’; están hechos. ỹo’ueetc’o’/ ỹo’ueeto’o’; lo habrán hecho,
‘viichio’; háganlo, ỹo’ueeto’; lo habrá hecho, (c
ỹo’ueetetac).
ỹo’ueteto’ot: le siente cariño, se halla con.,
yo-, ro’vichiso’ot, qaỹo-, qaro-, ro’vichito’ot,
ỹo’ueteso’ot. Deu15.16 (c ỹo’uetot).
ỹo’ueto: tot ỹo’ueto; ya no lo tolera o aguanta.
ỹo’uetot: tot ỹo’uetot; ya no se halla con., yo-,
ro’vichitot, qaro’uetot, ro’vichiỹot, ỹo’uejtot. tot/
tot/ tot (c ỹo’ueteto’ot, ỹo’uet).
ỹo’vichichiguiñi: se establece, se halla, se queda, ỹo-, ro’vichichiriñi, qaro-, ro’vichiichiguiñi,
ỹo’vichichiriñi. (c ỹo’uetot).
ỹo’viichichi’ñi: lo establece, lo hace quedar.
ro’viichichiri’ñi, so’ueetqachi’ñi, ro’viichichi’ñi,
ỹo’viichichiri’ñi. (c ỹo’viijñi).
ỹo’viijti: lo establece, lo determina, lo funda, se
queda en un lugar, so’viijñi, ‘viichiriñi/ o’viichiriñi,
qaỹo-, so’ueetaxañi, ‘viichiñi/ o’viichiñi, ỹo’viichiñi.
se- ỹo’viijñi; estoy inquieto. Jer4.19. (c ỹo’uet).
ỹo’viiquetañii: va en hilera o ila, (c no’viiquetañi).
ỹo’viiquichiguiñi: va en ila.
ỹo’xoiqachit: le amansa. Stg3.7,8 ỹo’xon: se ỹo’xon;
no nada, (v ỹo’xonta).
ỹo’xon: lo fabrica, lo teje, lo aumenta, ‘xoñi’, qaỹo, so’xonaq, ‘xoñü, ỹo’xone’.
ỹo’xonejlcc: lo construye sobre tal fundamento, so,. Matl6.18.
ỹo’xonlec: lo ediica sobre., qay-,. qaỹo’xonlgoto;
está ediicado sobre varios.
ỹo’xonñi: lo ediica o construye, qay-,. qaỹo’xoñiñi;
son ediicados, (v ỹo’xon).
ỹo’xonta: va nadando, so-, ‘xoñite’, so’-xonqata,
‘xoñita, yo’xonte’. (v ỹo’xon)
ỹo’xonta’ta: lo cruza a nado. qaỹ-,.
ỹo’xonta’ta’a:va nadando hacia la costa, ‘xoñisa
’ta’a,so’xonqata’ta’a,‘xoñita’ta’a,yo’xonsa’ta’a.
Hch27.43.
´’a: ¡tómelo!, ¡agárrelo! (es una expresión de sorpresa). Mrc14.22 (c na).
‘aa/’aaa: ¡ah! (expresión de sorpresa). Mrc15.29
‘aalo, aso: la mujer, la hembra, saua ‘aalo; las mujeres varias, na ‘aallipi; las mujeres muchas.
(c na’aalo).
‘aalo’e”: ¡mujer!, ¡tu, mujer!.
‘aalo) ‘acá: ésa es. (v ‘eca).
‘ada: ésa es. (v ‘acá).
‘agai: ¡ay!, ¡qué dolor!.
‘ajnaxañire’oga: saliste para ver. (v ra’ajnaxane’oga).
‘ajñii: ¡miren!, ‘ajñlii’; ¡mírenlos!, ( v ỹa’ajan).
‘ajñi’: ¡mira!, ( v ỹa’ajan).
‘alolec: comadreja.
‘am: anguila.
‘ana: ésta es. (v ‘acá).
‘anta: ¡mira!, ¡mire!, ¡viste!, ¡’anta quen!;
¡ha visto!.(v ‘añiya).
‘antaso’o’: a ver, mira, ‘añi: ésa es. (v ‘acá).
‘añiỹa: ¡miren!, (v ‘anta).
‘aríña: harina, ‘ariñoqui’; poca harina,
‘ase’: que no sea, ojalá que no. aso: ésa es. (v ‘acá).
‘ashin: el burro, asno, ‘ashinoqui’; el burrito, ‘ashiñi’; varios, ‘ashmyipi; muchos, ‘asnina: la burra,
asna. ‘ashino´lli’; la burrita. ‘asbinaipi; muchas, ‘au:
primero, va primero, adelante, sa’au,’avi’, sa’aauaq,
‘aavii, ‘aue’. ‘auo’; iría primero, ‘aualec: se adelanta en algún asunto, sa’aualec, ‘aviralec, qaỹa-,
sa’auqalec, ‘aviỹalec, ‘aueralec. Hch25.16;1Co4.5.
‘auapeguec:
se
adelanta,
‘avirapeguec,
sa’auqapeguec, ‘aviỹapeguec,. 2Jn9 (c ‘au).
‘auaxai: primera, ‘auaxahi; varias.
‘auaxaic: primero, so ‘auaxaic; el principio.
‘auaxaiqa/‘auaxaqa; varios, ‘auaxaiquipi; muchos.
(c ‘au).
‘auetauec: sale adelante, sale primero, sa-, ‘avisauec, ‘avitauec, ‘auesauec. (c ‘aueta.auec).
‘auetauo: entra primero, entra adelante, ‘auetauo’
nqai’en; le mandaría primero.
‘auetaxasom: va adelante o primero al agua...
‘aueta’a: va primero a.., va adelante a., sa’aueta’a,
sa’auqata’a,.
‘aueta’gue: va primero por un camino, sa’aueta’gue,.
‘aueta’guit: va primero al encuentro de.,
‘aueta’ta’gue: va primero al otro lado, va adelante
al otro lado, ‘auesa’ta’gue. Mat14.22.
‘aueteguelec: va primero sobre algo, ‘aueteguelec
ca lauelgaxanaxac; se enoja fácil. 1Ti3.3.
‘aue’tot: va primero a una persona,, va primero aestar bajo mando de otro, ‘avitetot, qaỹa’aue’tot,
sa’auqa’tot, ‘avii’tot, ‘auetetot. ‘aue’toto; va a
ellos primero.‘auctoxouot; va a nosotros primero,
‘avichiỹot; va a mí primero, ‘aviteraxauot; va a usted primero. ‘avichiỹaxauot; va a ustedes primero.
2Ti1.5 (c’auot).
‘auñi: primero, empieza primero, ‘aviriñi,
sa’auaxañi, ‘aviñi,’aviñi. (c’avichiguiñi).
‘auot: va primero a tal persona, sa’auot,’avitot,
qara’auot, sa’auqot,’aviỹot,’autot.
‘autaỹo, aso: el avión, el auto que vuela.
‘avichiguiñi: primero, más primero, sa’avi-,.,
‘avichiriñi, sa’auqa-, ‘avichiguiñi, ‘avichiriñi. da‘avichiguiñi la’qaatec; su primera palabra, lo que
dice primero. Luc24.27 (c ‘au, ‘auñi) _
‘avisa’gue: vas adelante, (v’aua’gue)
‘ayi: ésa es. (v’acá) .....
‘cooro’: patrones varios, ‘cooro + -o’, (v na’co’).
‘cororipi: patrones muchos,
‘co’: el patrón, (v na’co’).
‘chiichiguiñi: realmente, coninnado, merecido.
‘chiichiriñi; varios, (c ‘chiñi, i’taxajñi, ‘teetegueñi)
‘chiiñi: lo anotan ustedes, (v ỹiriñi) (contrastar
ỹa’chi’iñi [‘chiiñi]).
‘aua’gue: va adelante, sa’aua’gue, ‘avisa’gue, qaya/ qara-, sa’auqa’gue, ‘avita’gue,‘auesa’gue. Luc19.4
‘chiñi: cierto, asegurado, me sqaí ‘chiñi; no concuerda, incierto, irreal, ỹaatqajam ‘chiñi; muy cierto, conirmado, ‘chiñi nqai’en; lo asegura.(c ‘chiichiguiñi, i’taxajñi).
‘auec: sale primero, sa’auec,. Jua8.9 (c’au).
‘chiriñi: lo anotas, (v ỹiriñi).
‘aueta: va primero, va adelante, sa’aueta, ‘avite’,
sa’auqata, ‘avita, ‘auete’. sa’aueto’; yo iría adelante, ‘avito’; vayan primeros, adelántense.
(c na’aueta).
‘chiro: lo anotas en.., le nombras de., (v ỹiro)
‘chi’iñi: hincados o plantados en el suelo, (c
ỹa’chi’iñi)
ỹo’xontac: lo está tejiendo.
‘auetaho: entra primera. Mat19.30.
‘de: tatuaje, (v na’de)
ỹo’xontalec: lo-ediica sobre un fundamento, qayo,. Apo21.14 ỹo’xonta-’: los une al construir, lo construye uniendo -las partes. Col2.19.
‘auetañi: va primero abajo, ‘auesañi.
‘deenataxanaxai/ -c: persona justa, sensata,
se porta bien, ‘deenataxaxaiquipi; muchos.(c
ra’deenataxan).
‘auetashiguim: sube primero o adelante.
‘avisashiguim,. ‘
‘chi’: se te escapa algo, (v ỹit)
153
‘deenaxanqachaqai/ -c
‘deenaxanqachaqai/ -c: sabio, inteligente.
‘deenaxanqachaqaiqa/ ‘deenaxanqachaqaqa; varios.
deenaxanqachaqaiquipi; muchos,
‘ec: como si fuese, ‘ec quiyim; como si fuese, ‘eco’;
parece.
‘eca: ése es. ‘eca, ‘eda, ‘ena, iñi, ‘eso, ‘iyi; ése es.
‘acá, ‘ada, ‘ana, ‘añi, ‘aso, ‘ayi; ésa es. (c chaqaica)
‘eco’: parece que.., tiene que ser. (v’ec)
‘eda: ése es. (v ‘eca)
‘eele’: el loro.
‘eet: huye (huir), se escapa, seet, ‘iichi’, seetaq, ‘iichii, ‘eete’. sqai/ sqai/ sqai/ 0 yayit; me escapo de.,
‘eeto’; habrá huido, (c iichiguit, ỹit) (contrastar’et)
‘eetapeguem: huye de.., se le escapa, ‘iichirapeguem,
qoteetapeguem, seetqapeguem, ‘iichiỹapeguem,
‘eeterapeguem. ‘eetapeguema; huye de varios,
‘eetapiguit: huye de lo que viene, ‘eetera’piguit.
‘eetaxaic: escapado, huidor, huidizo, fugitivo.
‘eetaxaiquipi; muchos.
‘eeta’piguit: huye de lo que viene, ‘iichiỹa’piguit,.
Mat3.7 (v ‘eet).
‘eetetac: está huyendo, ‘iichisac, seetqatac, ‘iichitac, ‘eetesac. (v ‘eet).
‘eetetapeguem: está huyendo de., seet-.
‘eeteta’piguit: :éstá huyendo de lo que viene.
‘iichisa’piguit,.
‘eeto’: dá’máq ‘eeto’; lo que-pasó o sucedió,
‘em: por él, por medio de él. ‘em ñaqo qomi’; por él
existimos, ‘em so; por él. ‘em saua; por ellos,
‘em: el porqué, por medio del cual, dá’maq ‘em ñanaguinaq; el porqué venimos.
‘en: ‘en quet; como siquiera, aunque sea.
‘ena: éste es, aquí, ‘enaua; éstos o éstas, (v ‘eca)
‘eno’: aunque, (v’eno’m).
‘eno’chaqai: aunque, aún si, no importa que.,
‘eno’chi: aunque, no importa que.. Luc9.23
‘eno’m: aunque.
‘enquet: aunque sea, como siquiera, siquiera.
‘enquetqai: siquiera, aunque sea.
‘esaua: esos son. (c -eso)
‘eso: ése es. (v ‘eca)
‘et, da: el costado lateral de una casa, (c lovi’)
(contrastar ‘eet)
´e´: ¡no!.
‘gaxañi’: muerdes, (v ra’gaxan)
‘gri’ Ie’ec: gringo.
‘guemataxaic: soñador.
‘guenqa’: refugio, (v le’guenqa)
‘guihañi: lo muerden ustedes, (v ỹa’caañi)
‘guii: cómanlo ustedes, (v ỹa’ic)
152
‘naiquen
‘guiitapega: le señalan ustedes, (v ỹiquetapega)
‘guiñi: se cae sólo, se derrumba, se’guiñi,’guiriñi,
se’gaxañi, ‘guiiñi, ‘gui’iñi. ‘guiñi so ‘imec; se derrumbó la casa, ‘gui’iñi qomi’; nos caemos, ‘guiñi
aqai’en; lo derrumba, ‘guiño’; se derrumbó, (contrastar i’guen).
‘guiñi, da: el sur. ‘guiña’gue; sureste o suroeste,
queda ‘guiñi; en el sur.
‘guiñitot: acudes a otro, (v i’guenot)
‘guiñiuec: ustedes huyen, (v i’guenec)
‘guiñiỹot: ustedes se someten a algo como a la ley.
(v i’guenot).
‘guiñi’: lo pruebas, (v i’guen)
‘ichiguit: sqa ,´ichiguií; no eres apto para.., eres
inapto para., (v taiguit)
‘ichqaic: de buena puntería, puntero,
‘igo: higo,
‘iico’: (v taigue)
‘iichiguit: huye de lo que viene, shichiguit, ‘iichichiguit, qochichiguit, seetaxaguit, ‘iichiguit, iichiriguit.
sqai/sqai/sqai/s (contrastar’ichiguit)(c ‘eet)
‘iichirapeguem: huyes de., (v ‘eetapeguem)
iichii: huyen ustedes, (v’eet)
‘iichi’: huyes, (v ‘eet)
‘iigue: van allá ustedes, (v taigue)
‘iigue: buscan ustedes protección, (v re’iigue)
‘iimec/ imec: la-casa.
‘iiñi: ustedes empiezan, (v taañi)
‘iiquera: ustedes van allá, (v taiquera, ‘itquera)
‘iiraic: rengo, jorobado, curvado, cojo, ‘iirai; renga,
coja, ‘iiraiquipi; muchos, (v chisaq)
‘iisapegueu’a; te entremetes en., (v taatapegueu’a)
‘iisa’a: vas allá a., (v tai’a)
‘iisa’gue: vas por un camino, (v taata’gue)
‘iiterec: sobrepasas, (v ỹa’iitec)
‘iloqui’: hilito.
‘iyi: ése es. (v ‘eca)
‘i’regue: buscas protección, (v re’iigue)
‘laqataxanaxai: traidor.
‘laqchite: te lo olvidas, (v ỹa’laqte)
‘laua: na ‘laua; la tierra, ana ‘laua; el mundo, ‘lauari:
varias, ‘lauarípi; muchas, ‘lauoqui’; tierrita. no’xona
laua, ana; la arcilla para artesanía, ‘lauasec; cosa de
la tierra, (contrastar laua) (v na’laua)
‘lauanate’ leta’a, so: la mayor de dos clases de avispa que en árboles hacen nido con boca de tierra.
Luc24.42 (c ‘laua, nate’)
‘lauasec: cosa de la tierra, terrenal,
‘laxachíhe: ustedes lo olvidan, (v ỹa’laqte)
‘laxachi’: le sorprendes, (v i’laxat)
‘léela: una parcialidad de los mocoví.
liinchitete: te acuerdas de., (v o’lliinchitete)
‘maatqaic: mentiroso, ‘maatqaqa; varios.
‘maatqaiquipi; muchos, (c na’majan)
‘maaxaic: tranquilo, callado, perdido, (c i’maqata)
‘machi’: lo apagas, (contrastar machi’’) (v ỹo’mat)
‘majñisac: mientes, (v na’majantac)
‘man: está embarazada, se’man,’mañi’, se’manaq,
‘mañii, ‘mane’,
‘manaxai: está embarazada, ‘manaxaipi; muchas.
(v ‘man)
‘manchiguit: están embarazadas por.,
‘manegue: preñada con niño o maldad,
‘maqachiguiñigui: se lo oye entre un grupo. Luc9.38
‘maqachi’ña: se lo oye de tal parte. Mat24.6
‘maqajñírac: te equivocas, (v ỹo’maqajnac)
‘maqatapougui: se lo oye de adentro de un arbusto.
Mrcl2.26
‘maqataxanaxai: el que trata bien a los demás,
‘maqataxaqui: para preparación. Luc23.54
‘im: se seca, el lujo termina, ‘ime’.
‘maqatougui: se lo oye de adentro de una nube,
‘imec: la casa, ‘imqa; varias, ‘imqaipi; muchas casas,
pueblo, ciudad, ‘imcoqui’; casita o pieza, ‘imqolqai’; varias piezas o salitas. ‘imec lo’o;-arquitecto o
constructor, so.’imec na’daañi hua’ñi quiyim
qanauane’e’ ñi qota’a; la tienda del encuentro con
Dios.
‘maqatqa’: lugar de pacto, (v na’maqatqa’)
‘iñi: éste es. (v ‘eca)
‘irapegueu’a: te entremetes en., (v taỹapegueu’a)
‘maqateguelec: se le oye continuamente desde encima de algo, ‘maqaseguelec se los oye. (v’maxalec)
‘maqa’tegue: se lo oye desde tal lado o parte.
‘maqot: se le oye desde debajo de algo, ‘maqtot; se
los oye. ‘maqot na piguim; se lo oye que viene desde
del cielo.
‘maxachiriñi/ ‘maqchi-: lo preparas, (v ỹa’maxajñi)
‘maxachi: lo guardas, (v ỹa’maxat)
‘iriñi: usted empieza, (v taañi)
‘maxalec: se le oye desde encima de algo,
sa’maxalec, ‘maqairelec, sa’maxasoxolec, ‘maxahilec, ‘maxarelec. (c ‘maqateguelec).
‘itegue: vas allá, (v taigue)
‘maxañigui: se lo oye de adentro o en medio de..
‘itquera: vasalla. Jua11.8 (v taiquera, ‘iiquera)
‘maxaraic: bueno, lindo, ‘maxaraqa/ -raiqa; varios.
‘irelec: estás sobre algo, (v taalec)
‘maxaraiquipi; muchos, sqa ‘maxaraic; malo.
‘maxaraic quiyim..; mejor que.., debe hacer que..
(c ỹa’maxañi).
‘ maxashiguim: se lo oye de arriba,
‘maxataxarai/ -c: importante, se porta bien, honrado en conducta, ‘maxataxaraqa; varios, ‘maxataxaraipi/ - aiquipi; muchos, sqai ‘maxataxaraic; deshonrado en conducta, (c le’maxataxaric).
‘maxaugui: se lo oye de adentro de algo, ‘maxougui; se lo oye de adentro un templo, ‘maqairougui,
sa’maxasoxougui, ‘maxaiỹougui, ‘maxarougui.
‘maxa’ñi: se lo oye desde tal parte o región. Mat2.18
‘meetac: está apagándose, ‘meeta’pe; se apagan.
(v ‘om)
‘me’: se apagan, (v’om)
‘migui: sqai ‘migui; siempre, frecuentemente, vez
tras vez. Hch24. 26
‘miguit: deja de luir, se seca, ‘miguita; dejan de
luir. Luc8.44 (v ‘im)
‘mihac: se equivocan ustedes, (v ỹo’maac)
‘miiñirigui: lo pintas con algo, (v ỹa’miñigui)
‘miñi: se seca una laguna o cañada,‘mi’iñi; se secan.
(v ‘im)
‘mirac: te equivocas, (v ỹo’maac)
‘mi’: te apagas, (v’om)
‘na: la aguja, el aliler común, ‘na ỹa’ca’ta’; el aliler de gancho. Luc18.25 (v la’na)
‘naac: lo dice, shinac, ‘ñirac, qohinac, shinqac,
‘ñiỹac,’nerac.
‘naacda: lo dice mientras otro dice otra cosa.
‘naacsa’: lo dice así. shinacsa’,’neracsa’. ‘naaco’sa’;
lo dijo así. (c ‘naac)
‘naapega: le dice, le juzga o reprende, le ordena
que.. shinapega, ‘ñirapega, qohinapega, shinqapega,
‘ñiỹapega, ‘nerapega. ‘naapiguiỹa’; me dice, qohinapogoxoua’; nos dicen, ‘ñirapogoxoua’; nos
tratas en contra, qohiñirapegaxaua’; te dicen,
qohiñiỹapegaxaua’; os dicen, shiñiỹapegaxaua’; os
digo, shiñirapegaxaua’; te digo, ‘ñirapegaxaua’; te
dice.
‘naapegoxoua’: nos dice que.. Luc20.5
(v’naapega,-oxoua’)
‘naapiguiỹa’: me dice que., ‘ñira-, qohin-,’ñiỹa,’ñera-, (c ‘naapega, -iỹa’).
‘naari’sa’: sqai ‘naari’sa’; no así nomás, es justo,
irme, seguro, actúa debidamente o correctamente,,
sqai shinari’sa’, sqai ‘ñirari’sa’, sqai shinqari’sa’,
sqai’ñiỹari’sa’, sqai ‘nerari’sa’. (v i’naari’).
‘naiquen: solía decir, siempre decir, shinaiquen,
‘ñiraiquen, qohinaiquen, shinqaiquen, ´ñiyaiquen,
‘neraiquen. Mat27.63 (c ‘naac, quen).
153
ỹo’meetam
‘naiquet: debería decir, (c’naac, quet)
‘naxanaxai: hechicero o hechicera, embrujador.
‘naxanaxairipi/ ‘naxanaxaiquipi:.muchos. Ga15.20
(c re’naxan)
‘naxanaxaraic: bondadoso,dadivoso, generoso.
‘naxanaxaraqa; varios, ‘naxanaxaraiquipi; muchos.
(c re’naxan)
‘na’gue: lo desprecia, ‘ñira’gue,’ñiỹa’gue,.
´ñira’guelo; los desprecias.
‘na’guesa’: lo trata como si nada, lo desprecia así.
shina’guesa’, ‘ñira’-, qohina’-, shinqa’-, ‘ñiỹa’-,
‘ñera’-.qaica ca chaqai ‘na’guesa’; no desprecia a
nadie, respeta a todos,
‘na’pegue: lo hace, qaica ca’na’pegue; es inocente,
‘neco’: ‘negué +-o’, ¿chi negue’ cá’maq ‘neco’..ỹ;
¿para qué..ỹ
‘neeta: como es, es así. shinta, ‘ñiite’, shinqata,
‘ñiita, ‘neete’. shinto’; haría yo.shinqate’; estamos
como varios, da ‘neeta; su ser. dá’maq ‘neeta da
no’ueenataxanaxac; como fue la obra, tot ỹa’den
ca ‘neeta; está preocupado, no sabe qué hacer, chaqaida dá’maq ‘neeta quiyim..; es justo que., ‘ue ca
‘neeta; le sucede algo, le pasa algo, ‘neetahic me
sucede, ‘ñiitahic; me lo hacen ustedes,
‘ñi’sahic; me consideras o haces como., qohiñisaxaric; te lo hacen.. qohiñiteraxaric: te los hacen.
‘neetam: es igual a otro, shintam/ shintajam,
‘ñiite’m, ‘neetam/ ‘nejem, qohintam, shinqatam/
shinqajam, ‘ñiitam, ‘neete’m/ ‘nejme’. shinta malam; soy igual a él. shinta malame’; soy igual a ellos,
shinta maqami’; soy igual a ti. shinta maqamii; soy
igual a ustedes, ‘ñiita maỹim; ustedes son iguales a
mí. ‘ñiita malame’; ustedes son iguales a ellos, ‘ñiita
malam; ustedes son iguales a él. ‘ñiita moqomi’; ustedes son iguales a nosotros, (c ‘nejem, maỹim)
‘neetapega: 1 lo está diciendo a otro,2 le parece, lo
imagina, lo cree erróneamente,
shinta-, ‘ñiisa-/ ‘ñi’sa-, qohinta-, shinqata-, ‘ñiita-,
‘neesa-. sqai/sqai/sqai/s Hch8.24
‘neetapigui: ‘neetapigui lauel; piensa que..
‘neetapigui qavilli’;-piensas que., ‘neetapigui qavillii; piensan ustedes que., ‘neesapigui lauele’; piensan ellos que., ‘neetapquio’/ -apiguio’ lauel; habrá
pensado que., (c ‘ñiichigui)
‘neetapiguiỹa’: me dice que.. Hch20.23;25.24 (c
‘neetapega, -iỹa’)
‘neetapogoxoua´: nos dice que.. Hch16.17
‘neetari’: lo hace siempre, igual a o como otro,
siempre es así. shintari’, ‘ñiisari’/ ‘ñi’sari’, qontari’,
shinqatari’, ‘ñiitari’, ‘neesari’. dá’maq ‘neetari’;
la forma o manera de su ser o carácter, su estado,
igual a da no’ueenataxac. shintari’; siempre soy así.,
‘ñiisarí’o’; serias así.
‘neetasa’: es así o dice así, es lo siguiente, ‘neetasa’lo
caua noua’; como hacen matrimonios. Mat1.25
152
‘onatac/ ‘oonatac
‘neetayi: es así. ‘neetayi da ‘nerac; así dicen las palabras escritas. Mat26.42;Jua6.45 (c ‘neetetegueyi)
‘neeta’gue: lo hace, shinta-, ‘ñiisa-/ ‘ñi’sa-, qohinta-, shinqata-, ‘ñiita-, ‘neesa-. cá’maq sham
shinta’gue; hago según me parece o a mi gusto,
qohinta’que; les hacen lo que quieren, ‘neeta’co’;
lo haría, ‘ñiisa’co’; lo harías, ‘ñiisa’que; los haces o
tratas ´ñiita que: los hacen o tratan ustedes.
‘neeta’ guesa’: lo hace así.
‘neeta’ogue: lo hace, ‘ñiita’ogue,.
‘neeta’oguit: hace lo que viene.
‘neeta’pegue: lo hace, lo piensa, shinta-, ‘ñiisa-/
‘ñi’sa-, qohinta-, shinqata-, ‘ñiita-, ‘neesa-. ‘ñiisahic; tu me haces algo.
‘neetetegue: lo hacen. Mat26.19 ‘neetetco’; lo harían, (c ‘negué)
‘neetetegueyi: lo hacen así. Hchl.24
(c’negué, ‘neetayi)
‘neetoxoric: nos hacen algo, qohintoxoric,.
(c ‘ne’tegue)
‘neeto’: no sea que, qué no sea.
‘neeto’o’: hicieron así como nos cuentan, ‘neete’+o’, (v ‘neeta, -o’)
‘negué: lo hace, shinegue,’ñitegue, qohinegue,
shinaxague, ‘ñiigue, ‘netegue/’neetetegue?, qaica
‘negue; no importa, es ilusión, de balde, no sirve,
qaica ca ´negue nqai’en; lo invalida, qaica ca shinegue ca’maxare; no le hago nada, qaica nqai ‘negue;
no le hace nada, qaica nqai shinaxague; no nos hace
nada, ‘ue ca ‘negué; le es de valor o importancia, le
es útil, le sirve, negué’ ca ‘negué caỹim; de qué me
sirve, chaqai ‘negué; él mismo lo hace, (c ‘ne’tegue,
qaicanqai)
‘nejem: es igual a otro, shiquiaxam, ‘ñiite’m, ‘nejem/ ‘neetam, qohintam, shinqatam, ‘ñiitam, ‘nejme’/ ‘neete’m. ‘nejme’o’; serían iguales, (v ‘neetam)
‘nejemalam: igual a otro, como otro, shintamalam
‘ñiite’malam, shinqatamalam,. Jua5.44
‘nejemda/ ‘nejem dá: como esa cosa o ese asunto,
igual a ése. 1CO5.3
‘nejmo’: sería igual, ‘nejem +-o’.
‘nerac: ellos dicen, (v ‘naac)
‘nera’guesa’: ellos le desprecian. (v’na’guesa’)
‘nera’po’: ellos decían o dicen. ‘nera’pe + -o’. >’nerac > naac. Hch4.16;5.29
‘nerec: ellos dicen. Jua3.26 (c ‘nerac)
‘nerecsa’: dicen así. Gal 3.10 (c’naacsa’)
‘nerecta’: dicen uno al otro entre sí. Luc2.15
‘nesa: es así. ‘nesam; es o será, ¿’nesam llic?; ¿es
cierto?,
‘netegue: (v ‘negué)
‘netetegue: Jua21.6 (v’ne’tegue)
ne’teco’: hizo así. shine’teco’, ‘ñiteteco’,
qohine’teco’, shinqa’teco’, ‘ñii’teco’, ‘neeteco’.
(c ‘ne’tegue, -o’)
‘ne’teco’yi: hizo así como dice, ‘ne’tegue +-o’+
yí.Hch7.31; 8.32
‘ne’tegue: hace así, le causa algo, de igual manera,
shine’tegue/ shi’ntegue, ‘ñitetegue, qohine’tegue/
qohi’ntegue, shinqa’tegue, ‘ñii’tegue, ‘netetegue. ‘ue ca’ne’tegue; le hace daño, chaqaida da
shinqa’tegue; así hicimos, ‘ñiichic; me hace algo, me
trata como.. shiñitaxaric; os trato como., ‘ñiitaxaric; les hacen algo a ustedes, ‘ñiiteraxaric; te hacen
algo, ‘ñiitoxoric; ustedes nos hacen algo.
‘neetoxoric; nos hacen algo, canchaqai sham
‘ne’tegue; hace lo que le parece o al gusto,
qohine’teque; les fue hecho, ‘ne’teque; les hace,
‘ñiteteco’/’ñitetego’; le hiciste, (c’negué)
‘ne’tegueda: hace así como esto, ‘ne’tegue + dá.
Hch21.11
‘ne’teguesa’: lo dice así. Mat3.3;1Te5.3 (c’ne’tegue,
‘naacsa’)
‘ne’tegueyi: lo dice ahí. ‘ne’tegue + yí. shine’te-/
shi’nte-, ‘ñitet-, qohine’te-, shinqa’te-,
‘ñii’te-, ‘neete-.Luc20.42;hch 15.23 (c’ne’teco’yi)
‘ñaaxai/ -c: fuerte él o ella, ‘ñaaxaiqa; varios.
‘ñaaxaiquipi: muchos, paguec ‘ñaaxaic caỹim; es
más fuerte que yo.
‘ñaxai: duro.
‘ñii: ustedes se burlan de otro, (vi’en)
‘ñigui: qaica ca ‘ñigui lauel; no piensa de nada.
(c ‘ñiichigui)
‘ñiichic: me hace algo, (v’ne’tegue)
‘ñiichigui:
‘ñiichigui
lauel;
piensa
que.,
’ñiichiquio’/’ñiichiguio’; ‘ñiichigui + -o’.Gen18.12;
Mat21.37; Mrc5.28 ‘ñiichiriquio’ lauele’;pensaron
que.(c ‘ñigui, ‘neetapigui).
‘ñiichiguiñi: están irmes ustedes, (v ra’ñichiguiñi)
‘ñiigue: lo hacen ustedes, (v’negué)
‘ñiisac: te ríes de otro, (v i’neetac)
‘ñiisahic/ ‘ñi’sahic: me lo dices o haces. Lucl5.19 (v
‘neeta’pegue)
‘ñiisapega: estabas diciendo a otro, (v’neetapega)
‘ñiisari’/’ñi’sari’: lo haces siempre, (v’neetari’)
‘ñiisa’gue: lo haces, (v’neeta’gue)
‘ñiita: ustedes hacen así. (v’neeta)
‘ñiitam: son iguales ustedes a otro, (v’neetam)
‘ñiitapega: ustedes están diciendo a otro.
(v ‘neetapega)
‘ñiitaxaric: les hacen algo a ustedes, (‘ne’tegue)
‘ñiita’gue: ustedes lo hacen, (v’neeta’gue)
‘ñiita’oguem: ustedes son iguales a otro.
‘ñiita’oguemaỹim: ustedes son iguales a mi.
‘ñiita’oguemoqomi’: ustedes son iguales a nosotros.
(c ‘neetam).
‘ñiiteraxaric: te hacen algo.(v ‘ne’tegue)
‘ñiite’: eres así. (v’neeta)
‘ñiite’m: eres igual a otro, (v’neetam)
‘ñiitoxoric: nos hacen algo ustedes, (v’ne’tegue)
‘ñii’teguesa’: ustedes dicen así. (v ‘ne’teguesa’)
‘ñii’tegueyi: hicieron así ustedes, (v’ne’tegueyi)
‘ñirac: dices, (v ‘naac)
‘ñiracsa’: dices así. (v’naacsa’)
‘ñiraiquen: siempre dices, (v’naiquen)
‘ñirapega: lo dices a otro, (v’naapega)
‘ñirapegaxaua’: te dice. Hchll.14 (v’naapega)
‘ñirapiguiỹa’: me dices, (v’naapega)
‘ñira’guesa’: lo desprecias, (v ‘na’guesa’)
‘ñitegue: lo haces, ‘ue ca ‘ñitegue; te es de valor o
importancia. Jua2/18;Rom2.2(v’negué)
‘ñitetegue: lo hiciste, (v ‘ne’tegue)
‘ñitetegueyi: hiciste así. (v ‘ne’tegueyi)
‘ñiỹac: ustedes dicen, (v ‘naac)
‘ñiỹaco’sa’: ustedes dirán así. ‘ñiyac +-o’+-sa’.
Mat6.9 (v ‘naacsa’)
‘ñiỹacsa’: ustedes dicen así. (v’naacsa’)
‘ñiỹaiquen: ustedes siempre lo dicen. Jua9.19
(v ‘naiquen)
‘ñiỹaiquet: ustedes deben decirlo. Stg4.15
(v’naac, quet)
‘ñiỹapega: ustedes lo dicen a., (v’naapega)
‘ñiỹa’guesa’: ustedes lo desprecian. 1CO15.2
(v ‘na’guesa’)
‘ñi’: te burlas de otro, (vi’en)
‘ñi’chiriñi: estás irme, (v ra’mchiguiñi)
‘ñi’sahic/ ‘ñiisahic:
‘ñi’sari’/ ‘ñiisari’:
‘ochi, na: el bosque o monte, (v ‘oochi)
‘ochisec/ ‘oochisec: del monte.
‘ohi: ustedes se enojan, (v ro’o)
‘ohita’ta’: ustedes se enojan entre sí. (v ro’oota’ta’)
‘oi’: te enojas, (v ro´o)
‘om: se apaga, apagado, so’om, ‘mi´, o’mi’,
so’omaq, ‘mii/ o’mii, ‘me’/ o’me’. (contrastar‘oom)
(c ỹo’mat, o’maañi, no’miñi)
‘omi’chiguit: es frío el viento que viene, (c ‘oom)
‘omtac: se apaga, o’miitac,.
‘on: se casa, so’on, o’ñi’, ‘on, so’onaq, o’ñii, o’ne’.
se/sqo/ sqo/ 0 (c o’ñiguit, ỹo’naxan)
‘óna: uno. ‘óna ñaaxa; un año. quiñi’óna; cada
uno.’ono’; sería uno.
‘onatac/ ‘oonatac: uno por uno.
153
‘oochaxarai
‘oochaxarai: frondoso, con mucha copa el árbol, coposo, copado, (c ‘oochi)
‘oochi: monte, bosque, ‘oochi’; varios montes.(c
no’oochi)
‘oochisec: del monte, ‘oochise, ana; planta del
monte.
‘oocholqai’: ocho en cantidad. 1Pe3.20
‘oom: frío. Matl0.42 (contrastar ‘om)
‘oomchi’ñigui: fría el agua de tomar.
‘oometam/ ‘oometa: está frío.
‘oonatac/ ‘onatac: uno por uno.
´oonolec: uno. ‘oonole; una.
‘oonoqui’: uno. sqai ‘oonoqui’ quiyim..; muchas veces., (c ‘oono’lli’)
‘oono’lli’: una. (c ‘oonoqui’)
‘ooqochichi’: le haces enojar, ‘ooqochichii’; les haces enojar. ‘ooqochichi; ustedes le hacen enojar: (c
yo’ooqochit)
‘ootaxañirelec: le deiendes, (v ro’ootaxanlec)
‘oro: oro. (v ne’óro)
‘o’m: o. (c loqo’m)
‘paxachiguit: bebe con la boca por un pico.
se’paxataxaguit,.
‘paxajñi: bebe agua con la boca agachándose, lo toma de esa manera, se-, ‘paxachiriñi,
se’paxataxañi,’paxachiiñi, ‘paxachiñi. ‘paxajñi quena huaxaỹaq; bebe agua agachándose como animal,
‘paxanaxachiijlec: lo inundan ustedes, (v i’paxanlec)
‘piichaq: una visita, (c ra’piichi, na’piichaq)
‘piichira’a: le visitas a otro, (v ra’piichiu’a)
‘piichiu’a: ustedes le visitan, (v ra’piichiu’a)
‘qaa: oye. sa’qaa, ‘xahi-, sa’xayaq, ‘xahii, ‘xahi’.
‘qaachigui: lo oye. sa’qaachigui,’qa’ichirigui, qara-/
qaỹa-. sa’xaiqachigui, ‘xahichigui,’qaachirigui.
‘qaatac: lo está oyendo, sa’qaatac, ’qa’isac,
sa’xaiqatac, ‘xahitac, ‘qaata’pe. Mat13.14 (c ‘qaa)
‘qaatapega: le oye, le escucha, sa’qaata-, ‘qa’isa,qara-, sa’xaiqata-, ‘xahita-, ‘qaasa-. ‘qaatapegalo;
les escucha.
‘qaatapegueu’a: está escuchando el ruido de iesta
en la casa. Luc5725
‘qaatape’oga: lo oye. qara-, sa’xaiqatape’oga,.
Mat12.19
‘qaataque: lo oye .ansiosamente, sa’qaata-,’qa’isa-,
‘qaata-, qaỹa-/-qara-, sa’xaiqata-, ‘xahita-, ‘qaasa-.
‘qaata’guit: oye lo que viene, sa-,’xahita’guit,.
1jn2.18
‘qaateguelec: está oyendo de algo, sa-,
sa’xaiqateguelec, ‘xahiteguelec,.
‘qa´ita: lo oyes, (v’xaỹa)
‘qa’itot: te acuestas hacia otro, (v ro’xaỹot)
152
‘xorai/ ‘xoraic
‘qa’ta: le oye bien, sa-, ‘qa’iteta, qaỹa-, sa’xaiqa’ta,
’xahi’ta, ‘xaiteta. Gen40.16; Hch6.14 (c ‘qaa, ‘xaỹa)
‘quiisac: lo estás comiendo, (v ỹa’queetac)
‘quiisapega: le señalas, (v ỹiquetapega)
‘quirañi: lo muerdes, (v ỹa’caañi)
‘quirelec: lo indicas, (v ỹeguelec)
‘quita: lo señalas, (v ỹiga)
‘qui’: cómelo tú, cómelo vos. (v ỹa’ic)
‘taqate’, naua: bebidas, (v ‘taxat)
‘taque’/taque’: no sé.
‘taxachichiguiñi: ustedes lo airman.
(v i’taxachichiguiñi)
‘taxachiriñi: lo conirmas, (v i’taxajñi)
‘taxaqui: vaso, ‘taxaqui’; varios, ‘taxaquiripi;muchos,
(v ne’taxaqui)
‘taxat: 1 yerba,2 bebida, ‘taqate’ naua iuo’; es bebida mi sangre. Apo 18.6 (v ne’taxat)
‘teetegueñi: irme, seguro, cierto. Pro30.20 (c
‘chiñi,’chiichi guiñi)
‘tegue/‘te’tegue: sqai ‘tegue; no muy bien, algo
mal.(c ‘chiñi, i’taxajñi)
‘te’teco’: será fuerte. ¿ ‘Te ‘teco’ relaqqui’? ¿Fuerte
tu sueño? ‘te’tegue +-o’,
‘te’tegue: mucho, muy bien, ‘te’tegue/ ‘tegue
da lelaxac; está bien dormido,
‘uaachaxaic: hinchado. Luc14.0 (v na’uat)
‘uaachisac: tenes perdida una cosa, (v ỹo’uaatetac)
‘uala: es verde una planta. liỹa ‘uala; reverdece,
retoña,
‘ualata: reverdece,
‘uaqapi: el pasto, el césped, la hierba.
‘ue: hay, existe, ‘vii; hay varios, ‘ue ana la; tiene
fruta. (v ỹa’ue)
‘ue/ o’ue: sal. ‘ue ‘uehay sal.
‘ueena, ana: la olla., ‘ueena ‘laua; olla de barro.(v
na’ueena) ‘ueenataxac; costumbre, ‘ueenataxaquipi; muchas.(v no’ueenataxac)
‘ueenataxanaxai/-c: trabajador o trabajadora,
obrero u obrera, ‘ueenataxanaxaiquipi/ ‘ueetaxanaxairipi; muchos.
‘ueenaxanaxaic: cantor, cancionista.
‘ueenaxanaxaiquipi; muchos,’ueenaxanaxai;
cantora,
‘ueenaxañi’: cantas, (v ro’ueenaxan)
‘ueetaxat: ornamento, (v no’ueetaxat)
‘uegaxasaq: gordo, ‘uegaxasa’; varios gordos. ’uegaxasaxa; gorda, ‘uegaxasaxal; varias gordas.
‘uenqaiyi/’ue nqai yí: rico, es rico, ‘uenqaiyi
qami’;eres rico, ‘uenqaiyi qomi’; somos ricos. .
(v nqaiyi)
‘un: un. ‘un kilo; un kilo, (c ‘óna)
‘uo’: hay, había, habría. ‘ue+-o(v’ue)
‘uva: uvas.
‘vichi’o’: lo haces, (v ỹa’uo’)
‘vii: hay varios, (c ‘ue)
‘viichiho’: ustedes lo hacen, (v ỹa’uo’)
‘viichii: ustedes lo hacen, (c ỹo’uet)
‘viichii’: usted hace varias cosas. Hch15.29 (v ỹo’uet)
‘viichisac/‘viichi’sac: estás haciéndolo,
(v ỹo’ueetetac)
viichisaiquen: siempre lo estás haciendo. Apo2.5
(v ỹo’ueetetac, quen)
‘viichitac: están haciéndolo, (v ỹo’ueetetac)
‘viichitaiquet: ustedes deben estar haciéndolo.
1Pe3.17 (c ỹo’ueetetac, quet)
‘viichi’: lo haces, (v ỹo’uet)
‘viichiriguiñi: lo inventas, (v ỹo’ueetegueñi)
‘viiñii: ustedes lo cantan, (c ỹo’uen)
‘viiñi’: lo cantas, (v ỹo’uen)
‘viiquiaxai: profeta hombre o mujer, pronosticador, brujo, milagrero, puede sanar, hacer enfermar, matar, pronosticar, ‘viiquiaxaqa/ -xaiqa;
varios.’viiquiaxairipi; muchos, (c lo’viiquiaxac)
‘viiquiñitac: ustedes lo hacen a su manera. Mat27.24
(v ỹoiquentac)
‘viiquiñi’sac: lo haces a tu manera. Mat6.10
(v ỹoiquentac)
‘viom: hay unos cuantos,
‘vio’: se dice que hay varios, ‘vii+’-o’. (c’ue)
‘xachii: lo llevan ustedes, (v i’xat)
‘xachii: lo dicen ustedes, (v ỹa’xat)
´xachiita: le atan ustedes, (v ỹaqteta)
‘xathiim: ustedes me dicen. Gal3.2 (v ỹa’xatem)
‘xachii’: ustedes dicen las palabras, (v ỹa’xat)
‘xachim: ustedes lo dicen a. Mrcl6.15; Flp2.16
(v ỹa’xatem)
‘xachirim: me lo dices, (v ỹa’xatem)
‘xachita: lo dicen claramente ustedes, (v ỹa’xat)
‘xachitac: ustedes lo están diciendo, (v ỹa’xatetac)
‘xachite’: le atas, (v ỹaqteta)
‘xachi’: lo llevas, (v i’xat)
‘xachi’: lo dices, (v ỹa’xat)
‘xahichigüi/ ‘xaichigui: ustedes lo oyen.
(v ‘qaachigui)
‘xahitac: ustedes lo están oyendo, (v ‘qaatac)
‘xahitaque: lo oyen ustedes ansiosamente.
(v ‘qaataque)
‘xahíta’guit: ustedes oyen lo que viene. Un2.18
‘xahi’: tú oyes. (v’qaa).
‘xaichigui/ ‘xahichigui:’xaiguelec: sabe de otro,
tiene noticia de otro, oye de otro.sa-, ‘qa’ireguelec,
qara’xaiguelec, sa’xaiqaguelec,’xahiguelec, ‘xaireguelec. Mrc2.1;3.8,21
‘xaiguit: le entiende, sqai’xaiguit; no le entiende.sa’xaiguit, ‘qa’ichiguit, qaya-, sa’xayaxaguit,
‘xahiguit,’xaichiguit. se/ sqai/ sqai/ s Esq3.5
‘xairaque: ellos lo oyen, (v’xaỹaque)
‘xaira’pegue’: le oyen, (v’xaỹa’pegue’)
‘xaita: lo oyen ellos, (v ‘xaỹa)
‘xaiỹa: ustedes lo oyen, (v’xaỹa)
‘xaiyapeguelec: ustedes lo oyen.
‘xañaac: ustedes lo dejan. Luc22.51 (v ỹaxanaac)
‘xañiigue: ustedes lo dejan continuar, (v ỹaxanegue)
‘xañii’tegue: ustedes lo permiten que..
(v ỹaxane’tegue)
‘xañiñi: ustedes lo dejan, (v ỹaxanñi)
‘xañirac: lo dejas, (v ỹaxanac)
‘xañirec: le sueltas. Jua19.12 (v ỹaxanec)
‘xañiriñi: lo dejas. Apo2.13 (v ỹaxanñi)
‘xañisac: le dejas, (v ỹaxantac)
‘xañiuec: ustedes le dejan, (v ỹaxanec)
‘xañiyac: ustedes lo dejan o lo permiten, (v ỹaxanac)
‘xaỹa: lo oye, lo entiende, ‘xaỹalo; los oye.
sa’xaỹa,’qa’ita, qara’xaỹa, sa’xaỹaxa, ‘xaiỹa, ‘xaita. se/ sqa/sqa/s Mat22.33; Hch21.20 ‘xaiỹo’; oigan,
‘saỹo’; oyó.
‘xaỹapega: lo oye. sa’xaỹapega,.
‘xaỹaque: lo oye con expectativa, sa-, ‘qa’iraque,
qaỹa-/ qara-, sa’xaỹaqaque, ‘xaiỹaque, ‘xairaque.
’xaỹaco’; lo escuchó. Heh10.13
‘xaỹata’: mesqai/ sqa ‘xaỹata’; no se entienden,
‘xaỹaxanaxaraic: obediente, ‘xaỹaxanaxaraqa;varios,
(c na’xaỹaxan)
‘xaỹaxanqachaqaic: muy tratable, buen escuchador.
‘xaỹaxanqachaqaiquipi; muchos.
‘xaỹaxanqachic: buena escucha.
‘xaya’guit: le oye acercándose. Mrc10.47.
‘xahiỹa’guit,.
‘xaya’pegue: le oye. sqa ‘xaỹa’pegue; nunca lo
oye durante un tiempo, sa, ‘qaira-, qaỹa’xaỹa-,
sa’xaiqa’pegue, ‘xahiỹa-, ‘xaira-. se/ sqa/ sqa/ s
Mat20.30; Hch19.2 (c ‘qaa, ‘xaỹa).
‘xochirapeguem: lo escondes de., (v ỹoxotapeguem)
‘xochiriñi: lo escondes, (v ỹoxojñi)
‘xoic: muchos, frecuentemente, muchas .veces.
‘xoico’ so qom; hubo muchas personas, (c vite’)
‘xonaxaic: nadador, una parcialidad de los mocoví.
‘xorai/ ‘xoraic: pobre ella o-él ‘xoraiỹole; pobre
ella. ‘xoraicolec; pobre, ‘xoraiqolqa; varios, ‘xoraiquipi; muchos, ‘xoraiquipiolec; muchos;
153
‘xoraq
‘xoraq: pobre.
‘xoraqachichi: le empobreces, (v i’xoraqachit)
‘xorata: es pobre, se’xorata, ‘xoraite’, se’xorqata,
‘xoraita, ‘xorate’.
‘xoratam: es muy pobre, se’xoratam,’xoraitem’,
‘xoratam, se’xorqatam, ‘xoraitam, ‘xoratem’.
‘xoraỹole: pobrecita. (v ‘xoraic)
‘xoraỹom: muy pobre,
‘xorenataxanaxai/ -c: amoroso;-bondadoso, compasivo, (c i’xoren)
‘xoỹaxaic: 1 es manso,2 una parcialidad de mocoví.
(también se llama qallaxaic)
‘yiiñii: ustedes lo saben, (v ỹa’den)
‘yiiñii’: ustedes los saben, (v ỹa’den)
‘yiiñite’: lo sabes bien, (v ỹa’decnta)
‘yiiñi’: lo sabes, (v ỹa’den)
‘yirac: lo hincas, (v ỹa’dac)
‘yirauec: lo echas fuera, (v ỹo’daauec)
‘yiriñi: lo clavas. ‘yiriñi’; los clavas. Mat4.9
(v ỹa’yiñi)
‘viro: hincas con algo, (v ỹa’deho)
´yítot: lo plantas delante de’: (v ỹa’dot)
‘ỹaañiguit: ustedes lo entregan a.. (v ỹaañiguit)
‘ỹaañim: ustedes lo dan a., (y ỹaanem)
‘ỹaañirec: lo ofreces, (v ỹaanec)
‘ỹaañitem: lo das a., (v ỹaanem)
‘ỹaañitot: lo das a otro, (v ỹaanot)
‘ỹaañiuec: ustedes lo ofrecen, (v ỹaanec)
‘ỹaañiỹot: lo dan ustedes a otro, (v ỹaanot)
‘ỹat, acá: el mosquito,
‘ỹaxañii’: cavas, (v ri’ỹaxan)
‘ỹa’, ana: el rocío,
‘ỹoqoro, aso: la suegra, (v ni’ỹoqoro)
152
153
adúltero
CASTELLANO - MOCOVÍ
Aa
a: a; que, qui-, ca-, co-, c-.
abundar: abunda; ỹaatqajam hua’ñi, naañi.
abajo: de ahí para abajo; hua’nquira.
La parte de abajo; lauajñi. Está abajo; neeta’ñi,
pa’ỹaañi. está abajo en...; viñigui. Está bien abajo;
pa’aachiguiñi. Está allá abajo; pa’a’nquira. Va hacia
abajo; noquiiquetañi.
aburrir: se aburre de...; ỹamaqa’gue.
abandonado: su abandonado; lalatec.
abandonar: lo abandona; ca’e, cá’e, le’en nqai’en,
nodaqajanchiguiñi, noỹootec, no’ueenaqtetañi,
ỹalat, ỹaxantac. Le abandona en...; ỹalata’ñigui. Le
abandona entre...; ỹalataugui.
Abandona la maldad; netacocha.
Se abandonan entre sí; nalajta’.
acabar: se acaba; nimiichiguiñi, imaho, imeetaho.
Lo acaba; nomajñi, nomat nomateta, nomatetam,
imaho nqai’en.
acampar: acampa; nco’matec.
Acampa en tal lugar; naalec.
acariciar: le acaricia; ineequesenta.
acarrear: acarrea agua; ri’llivitac.
acaso: acaso; qa’, taxanta’. ¿acaso...?; ¿loqo’m...?.
abanicar: le abanica; i’ueretac.
acechar: lo acecha; ra’iitaque.
abanico: su abanico; ne’ueraqate, npe’taqate.
aceite: su aceite; ne’aceite.
abarajar: (v barajar)
aceptar: lo acepta; icoñiguit, ỹacoñiguit,
icoñi’chiguit, coñi’chiguit, livilli’chiguit, saachiguit.
Acéptelo sin vacilar; coñichichiguit.
abarcar: lo abarca todo; ỹomatañi.
abeja: abeja de rapic; rapic lapaxat, rapic lauoic.
Abeja de naqatec; naqatec lauoic. Abeja de qoñi;
qoñi’ lauoic.
abertura: su abertura que hizo; lauaatec.
abierto: está abierto; nauatetagui, nauatetañigui,
nauatetaugui. Está abierta la puerta; huatougui.
ablandar: le ablanda; ya’llaxat, yoqocatac.
Se ablanda; ra’liiñi.
abogado: su abogado; so letaxaỹaxanqajnec lqoshaxaua.
abominable: alaxachi’.
abordo: sube abordo; renojshiguim.
aborrecer: le aborrece; se nqo’ta.
abortar: aborta; nachi’ñigui, najñi llaalec, ronallí.
La hace abortar; ỹonallaqchit.
abrasador: navicqataxanaq.
abrazar: le abraza; nqa’aalguit, nqa’aalta’piguit,
qa’aalegue, qa’aalta’pegue, qa’aalto’ot, qa’aalo’ot.
Se abraza; nqa’aalta’. Abraza al acostado; qa’aal-lec.
abrir: abre una puerta o tapa; ỹauachigui. Le abre
una puerta; ỹauata’a. Abre un pozo; ỹauachi’ña.
Abre una bolsa; yauajñigui. Lo abre hacia arriba;
nauashiguim. Lo abre hacia uno afuera; ỹauate’oga.
Abre un ediicio; ỹauatougui. Se abre; huachigui,
nauachigui. Abre la boca; cona, ỹauatetagui. Abre
la boca sobre una abertura; conaato’ugue.
Se abre el ojo; naviquetec. Abre un camino;
ỹauatec, ỹauategue, ỹauata’gue. Abre bien un camino; no’ueenaxategue. Abre una ala; ỹauatetapigui.
abuela: su abuela; lcomeena.
abuelo: su abuelo; lapi’.
abundancias: hay abundancia; sqoue. En abundancia; naañi, se naloqojnañi. Lo hace en abundancia;
naañi nqohin..
136
acá: na, ‘ena.
acerca: acerca de...; que-, qui-, ca-, co-, c-.
acercar: lo acerca; sqo ỹoxe’oga nqai’en, nqo’naxato.
Lo acerca a...; leseequete’oga nqai’en. Lo acerca hacia adentro del agua; nqo’naxataxasom. Se acerca;
nepalata, ipalataho, noquiigo, nqo’neho. se acerca
a...; nepalata’a, noquiictot, noquiigau’a, noquiiga’a,
nqo’na, nqo’na’a, nqo’nau’a, nqo’neetau’a,
nqo’neu’a, nqo’neeta’a. nqa’neeta’co’da.
No se acerque a..; se leseequejlec. Se acerca arriba
a...; nqo’ñishi’ma. Se acerca a la orilla; nqo’neta.
Lo acerca a la orilla; nqo’neta nqai’en. Se le acerca cautelosamente; nemootetau’a. Se acerca hacia
afuera a...; nqo’ne’oga, nqo’neeta’oga. Se acerca
a cosa parada; nqo’noot. Se acerca al que viene;
nqo’ñiguit. Se acercan entre sí; noquiiqueta’ta’.
Se va acercando a...; nqo’neeta’ta’a, ipalatau’a.
Acércate; huaqaitero. Se acerca al in; ipalatauec.
Le acompaña hacia abajo; liỹaachi’ñi’, liỹaata’ñi’.
Le acompaña al agua; liỹaataxasom. Le acompaña
al otro lado; liỹa’ta. Se acompañan; nauequetecta’,
niỹa’. Siente acompañar en algo; huatau’a. Quiere
acompañarle a otro; huategue, buateta’pegue. Le
acompaña saliendo; liỹaate’uegue’.
aconsejar: le aconseja; qata, qatetapega, qate’ta,
ỹilen, ỹilentac. Aconseja acerca de...; qateteguelec.
Se aconseja sobre...; qaỹaqajlec.
acordar: se acuerda de...; no’uena’gue, ca taỹapigui
lauel, ỹo’leentapega, ỹo’leenta’a, ỹo’leenta’oga,
ỹo’leente, ỹo’leentetaque, ỹo’leente’te. Siempre se
acuerda; se couaataque.
No se acuerda de...; sqai huapigui lauel.
Le hace acordarse; ỹo’leentaxanaxan.
acordeón: su acordeón; liviigue.
acordeonista: niviigaxanaq.
cornear: le acornea; ỹotogoq.
acorralado: está acorralado; napoc.
Su acorralado; lapoc.
acorralar: al que acorrala; lapoguisec.
acostado: está acostado; nenantañi. Está acostado adentro de...; hueetaugui. El acostado; yi.
La acostada; ayi, yi acuestan. Le acuesta; illaañi. Se acuesta; nanañi. Se acuesta en...; nenantañigui. Se acuesta con...; lapa’ñi’, lapaata’ñi’,
lapaatapi’ñi,, nenañi’ñi’. Se acuesta en todo su
largor; ladogoỹalec. Se acuesta encima de...; nenanlec, icanagui. Se acuesta sobre algo largo;
nqa’paxanegue. Se acuesta de pecho; nqa’paxanñi.
Se acuesta de pecho sobre...; nqa’paxanlec,
nqa’paxañiguit. Se acuesta un animal; nqa’paxanñi.
Le acuesta boca abajo; nqa’paxanaxanñi. Se acuestan juntos; napaata’anta’. Se acuesta con la cabeza hacia otro; ro’xaỹot.
acertar: lo acierta; nachinchigui, natenta’a, ỹaỹajanta.
Lo que acierta con proyectil; lahinec.
acostumbrado: está acostumbrado a...;
naỹa’gue, na’teguc.
aclarar: aclara el día; nalagaxashiguim,
richilecna, ỹalagaxaguit.
actitud: su actitud; la’deenataxanaxac.
acobardar: le acobarda; ỹolauqachit. No se acobarda; se ileuetapigui lauel. No te acobardes; se ileuetapigui qavilli’.
acoger: le acoge; pe’eeta.
acompañante: eracompañante; coỹaataxanaq.
La acompañante; coỹaataxanaxa. Su acompañante;
nauegaxaua, ncoỹaatqo’.
acompañar: acompaña; coỹaataxan. Le acompaña; coỹa’, liỹaatac. liỹaretac, liỹaata’ogue’,
liỹaategueñi, liỹa’uegue´ naqateta’guit. Le acompaña hacia afuera; coỹarauec, liỹaatec, liỹaretec.
Le acompaña hacia adentro; liỹaho, liỹaataho,
liỹaretaho, liỹaateu’e’. Le acompaña hacia arriba;
liỹaatashiguim, liỹaatashi’me’, liỹaretashiguim.
actividad: su actividad; ledaxac.
Para su actividad; ledaxaqui.
acto: en el acto; chaqa’roa’, cha’ma’, leuotqajantec. Su acto erróneo; lo’maxaset.
actuar: actúa bien; ra’deenataxan.
acuático: huaxayaqsec. acuática; huaxayaqse.
acudir: acude a otro; i’guenot.
acuerdo: su acuerdo; na’deenaxac, naconaxac. Está de acuerdo con...; huaguiguit,
na’yiiñiguit, nalo’chiguit. Están de acuerdo entre sí;
huaque’ejta’, huagata’, na’deenata’. Hacen acuerdo entre sí; na’deentecta’, na’yiiñigui, retaqa’ajta’,
na’maxajta’. Hace acuerdo con...; na’deene’e’,
na’deenta’pegue’, na’deena’pegue’,.
Están de acuerdo; na’deene’ejta’, na’deenta’.
Hace acuerdo sobre...; na’deentapigui.
acumular: lo acumula; lapoonñi. acumula para otro;
lapoonaxanlec.
acusado: su acusado; la’quiaaxat.
acusador: viraqataxanaxai.
acusar: le acusa; caapeguem, imaqateguelec, pataxañi. Le acusa de...; ipataxalec, pataxalec, yamaxalec. Le acusa ante otro; talaxanegue. Le está acusando; pataqateguelec, inaqateguelec. Ustedes me
acusan; maxaitapiguilec.
achicar: lo achica; nqo’naxajta’. Se achican;
noquiiqueta’ta’, noquiieta’.
achira: la chira; pe’lac.
adelantar: se adelanta en algo; ‘aualec. Se adelanta; ’auapeguec.
adelante: viene adelante; na’aueta, na’aaueta.
Sale adelante; ‘auetauec. Entra adelante; ‘auetauo.
Va adelante; ‘au, ‘aua’gue, ‘aueta. Sube adelante;
‘auetashiguim. Va adelante a...; qata’a,’aueta’a. Va
adelante al agua; ‘auetaxasom. Lo manda adelante;
ya’auaxan, ya’auaxanta.
ademán: hace ademán; rategaxan.
además: liya, vireta’a.
adentro: está adentro; hueetaho. Está adentro
de...; hueetougui, naagui, naugui, ñüchigui, viichigui, yalegougui, pa’yaauo. Lo de adentro; le’ec. Va
adentro de...; taataugui.
adherir: adhiere; ronaho.
Se adhieren entre sí; ronayata’.
adivinar: adivina; ra’iuec.
adivino: el adivino; ñí’maq richaauec nqai’en da
‘ueenataxac. Su espíritu adivino; letaxayaxaua.
admiración: su admiración dada; le’laxa.
adobe: losoc toquiebigui. adoptivo: su padre adoptivo; la’ualec leta’a.
adornamiento: su adornamiento; no’ueetaxac.
adornar: se adorna; no’uet.
adorno: su adorno; lemaqatet, lo’ueetaxat,
no’ueetaxat, no’ueetqate.
adquirir: lo adquiere a ia fuerza; rouootaxanegue.
adueñar: se adueña de...; yomatalec. Se adueña
de todo; yomata’tá’.
adulterar: adultera; nedequen, nedequentac.
Adultera con...; nocacha’guit, nocachita’guit,
nocachita’pegue’, nocachita’piguit, nocachite’e’.
adulterio: su adulterio; nedequenaxac. Comete adulterio con...; lapaata’ñi’, lapaatapi’ñi’, nadequen.
adúltero: nedequenaxaic, o’naaxaic.
137
adulto
Adúltera; nedequenaxai.
adulto: es adulto; ỹi.
advertir: advierte de algo; retelqataxantapega.
advierte contra’...; retelqataxanot.
Le advierte; qatetapega.
afán: su afán; lishoxo.
afeitar: se afeita; nepetec. Lo afeita; ỹaselaxat.
ailar: lo aila; queuoc.
ailiado: está ailiado con tal partido o grupo; naneretaugui, naneretau’a.
airmar: lo airma que no caiga; ỹa’ñaxajñi. Lo airma
bien; i’taxachichiguiñi. Lo airma sobre...; ỹa’delec.
Se airma; na’ñaxáchiehiguiñi. Lo está airmando;
pataqategueñi. Lo airma a lo largo; ỹa’ñaxategue.
alicción: su alicción; lachitachic, leuogoxo.
aligida: está aligido; lachitachic, rachitata.
alojar: lo aloja; ỹocoỹaxachigui, ỹocoỹaxajlec. Se
aloja; nañaxanñi. Le deja alojar; nocoỹaxashiguim.
afuera: está afuera; hueetauec, pa’aatauec. De
afuera; hueuec. Está afuera en tal lugar; hua’oga.
Las afueras del pueblo; laỹi yi na’a’,
agachar: se agacha; nanaxani, ni’íiñi, nqai’gañi,
nqai’guiñi. Lo agacha; nanaxani nqai’en.
agalla: su agalla; lacat lliguec.
agarradero: su agarradero; leconec.
Su agarradera; naconec.
agarrado: lo tiene bien agarrado; lo’qoochiguiñi.
Agarrado bien; na’ñaxachichiguiñi. na’ñaxate’tegue.
Lo tiene agarrado con la mano; ỹashiltalec.
agarrar: lo agarra; icona, ỹacona, icona’a, ỹacona’a,
icone’oga, icona’oga, iconau’a, iconeu’a, ỹaconaho,
ỹaconau’a, ỹacontau’a, ỹaconeu’a, ỹacone’oga,
iconlec, ỹaconlec, ỹacona’gue, lo’qootañi, naqajñi, neconaque, necone’e, necontagui, necontaque,
ỹaconougui, ỹaconsop, ỹacoñigui, ỹaconta’guit. Lo
agarra con trampa; ỹoqoin. Le agarra sin cuidado;
ỹaconejlec. Le agarra bien; naqachichiguiñi. Le agarra de repente; icoñi’chiguit, coñi’chiguit. Lo agarra con la mano; lo’qa’a. Le agarra por la mano;
oecoñiguit. Lo agarra en el agua; iconaxaso’ma.
Lo agarra de un salto; nqosoxonetot. Lo agarra
al vuelo; ỹacoñi´chiguit. Lo agarra con la boca;
ỹa’guesop. Agarra con los dientes; ỹa’queetaho.
¡agárrelo!; ¡’a!. Lo que él agarra; leconecsec. Lo
agarra de un manojo; iconougui. Lo agarra en una
bolsa; ỹacoñi’ña. Te agarra; icoñiraxaua’.
agilidad: su agilidad; lpa’ataxaric.
agonizar: agoniza; rachiíatatac.
agotar: se ágata; imeho, nomachishiguim. Está por
agotarse; imeetapego.
138
altura
agradar: le agrada; nemeeten, netooñi’chiguit. Se
agrada a sí mismo; nemaqachin, nemaqachinalta’.
Se lo agrada; ỹa’maxarenta.
Se ahoga; homac.
Lo aleja de la orilla del agua; noquiigaxataxasom.
ahora: ahora; nagui, naquita. Desde ahora; quenagui, nagui chaqa’ma’ taachi’ñi.
alerta: está alerta; nelootec.
agradecer: le agradece; ỹaanot da na’aachicyaxac.
ahorcar: se ahorca; coñitot na lqosot. ahórquenlo;
coñirishiguim. Le ahorcaron en...; qaicoñijshi’megue,
qaicoñishi’megue.
agradecido: está agradecido; nacontaque na
na’ aachicyaxac.
agradecimiento:
na’aachicyaxac.
su
agradecimiento;
na’aachic,
agrandar: lo agranda; nqo’naxatec, noquiigaxatec.
Se agranda; noquiiguec, noquiiquetecrnqo’neuec.
Agranda el agujero; lateetaxachigui. Va agrandando; nqo’neetauec.
agregado: su agregado; leloxoỹaxanatec. Su agregada; leloxoỹaxanata.
agregar: lo agrega; qochi’chiguit, ỹoqot, ỹoqoto,
ỹoqotqajno. Se le agrega a...; yoqotqajñiguit. Agrega
arriba; noqojshiguim. Se agrega hacia arriba; qotesashiguim. Se agrega un poco encima; qaỹa’ue lauat.
aleta: su aleta caudal; Iqai’iiteue.
Su aleta dorsal; lelaxase.
alfarero: alfarero; cá’maq ỹo’ueetac ana no’xona ‘laua.
aire: está al aire libre; hueetauec.
aliler: el aliler común; ‘na.
Aliler de gancho; ‘naỹa’ca’ta’.
ala: su ala; laua.
algarroba: map.
alabado: el alabado; nemaqachinec.
Su alabado; lemaqajnatec.
algas: qol. Algodón: hualoq. Alguacil: cho’.
alabanza: su alabanza que hace; lemaqajnataxanaxa.
Su alabanza recibida; lemaqachic, nemaqajnataxac.
alabar: le alaba; imaqachin, imaqachintac, imaqajan, nemaqajanlec, ro’ueenaxantalec, ỹo’uen.
alguno: alguno que no se encuentra todavía; meca.
alguna que no se encuentra todavía; maca.
alentar: alienta; raqamqataxan.
aliento: su aliento; lacat.
alacrán: alacrán alargado; pa’lotoxoic. Alacrán redondo; pa’lotoxoi.
alimentación:
su
alimentación
lqui’ỹaxanataxanaxac.
alargar: lo alarga; ladogaxat.
alimentado: bien alimentado; nqui’yaxantec.
agrio: es agrio; lochiviaxaic. Agria; lochiviaxai.
alarmar: se alarman; no’chata’.
alimcntador: su alimentador; nqui’yaxanatqo’.
agrupado: está agrupado; aloqojñi.
albañil: losoc lo’o.
agrupar: lo agrupa; naloqojñi nqai’en. Su lugar de
agruparse; lapooqo’.
albóndigas: la’at lolo.
alimentar: le alimenta; qui’yaxan, qui’yaxanta’pegue.
Alimenta al horno; yalonougui. Se alimenta de...;
ya’cac. La que él alimenta; lqui’yaxanata.
alborotar: se alborotan; leleetecta’.
alimento: su alimento; loq. Alimentos; na’iquipi.
alboroto: su alboroto; laỹaac, la’aaxa, nco’uaxac.
alinear: se alinean; naloqojonñi, naloqojonchiguiñi.
Se alinea con...; naloqojonta’guit, naloqojñi’chiguit.
Lo alinea; naloqojonñi nqai’en, naloqojonta’.
agua: el agua; huaxaỹaq. Su agua; neuaxaỹaq. Su
agua para tomar de viaje; liỹoxosec. Cuerpo de
agua; huaxaỹaq lahi’. Cosa del agua; huaxaỹaqse,
huaxaỹaqsec. Su agua para tomar; laquip. Su instrumento para sacar agua; le’maxasoxonaxat. Su fuente
de agua de tomar; li’llivioxoqui. Su agua de pozo para
tomar; li’llivioxot. Mucha agua que corre; nedep.
alcance: su alcance; laloxo, Iqodoc.
aguja: su aguja que usa; la’na.
alcanzar: alcanza; ỹovi’. Alcanza hasta...;
naque’tegue. Alcanza sobre...; nalootalec. Alcanza
para...; nalaugui, naiau’a. Alcanza ser...; ỹoviretalec.
Lo alcanza; nala’guit, nalou’a, ỹovira’a, ỹovirelec.
Alcanza a otro; ỹoviralec. Alcanza al lugar al otro
lado; ỹovira’ta’gue. Se lo alcanza arriba; yaanshiguim, ỹaánshi’ma. Lo alcanza bandeando otra cosa;
ca’la’oga. Casi lo alcanza; ipalata’tegue, ipalatalec.
No alcanza; se nalouec. No lo alcanza allá; ỹochira’a.
No alcanza hasta acá; nochira’gue. No alcanza llegar
allá; ỹochira’gue, ỹochiỹa’gue. No le alcanza adentro; ỹochiyau’a. No le alcanza afuera; ỹochiya’oga.
Está por alcanzarlo; ipalata’a. Lo hace alcanzar
el tiempo indicado; ỹoviraqatauec. Hasta alcanzarlo; chi ỹovireta’a. Está por alcanzar un pozo;
ipalataxaso’ma. Está por alcanzar tal día; ipalata’oga.
Está por alcanzar tal número; ipalata’pegue’. Alcanzan a tocar entre sí; ỹoviretecta’.
agujerear: lo agujerea; ipiuec, ỹotogoxouec.
alcohólica: bebida alcohólica; lataxa.
agujero: su agujero; lauac.
Agujero en la pared; lauago.
alegrar: se alegra; raỹaacotac. Se alegra de...;
netoongue,
netoonta’gue,
netoontapegue,
raỹaacotalec. Se alegra en grupo; raỹaacotagui. Su
compañero al alegrarse; netoonaxaua.
aguantar: lo aguanta; nalauateta’piguit,
naloota’piguit, na’ñaxachiguit, na’ñaxateta’piguit.
Ya no lo aguanta; tot ỹo’neto.
aguará: el aguará guazú; qa’aalaq.
El aguará popé; cotaapla’,
aguijón: su aguijón que usa; la’na. Su aguijón en su
cuerpo; Ia’naxaset.
águila: el águila coronada; ho’ic, o’ic, ñaue’ laqa’.
El águila quebrantahuesos; chirálo. El águila negra
azul; hole, ole. Águila azul; icolaq. El águila colorada; mayan. El águila marina; nesogue lo’o.
aguero: su mal aguero; ledo.
ah: ¡ah!; !’aa!, ¡’aaa!.
ahí: ahí; quiyí, naqaida. De ahí entonces; hua’ñiyi.
De ahí para abajo; hua’nquira. De ahí para arriba;
taashi’raquera. Y ahí entonces; ca quiyo’ na’le.
ahogar: le ahoga por el cuello; ỹovicqoto’ot.
alegre: está alegre; raỹaacotac.
alegría: su alegría; laỹaac, netoonaxac.
alejar: se aleja; noquiiguec, nqo’neuec. Lo aleja de
otro; loỹoote’oga, ỹore’oga, ỹoxe’oga nqai’en.
que
da;
alivio: un alivio; guemqa’. Su alivio que siente; lachiguimaxa. Denos alivio; la’ira’que qomi’.
aljaba: su aljaba; lovic lahi’.
alma: su alma; la’al, lqui’i.
almacén: su almacén; lapoonaxanaxaqui.
almacenamiento: su almacenamiento; la’ maqataxanaxac. Su lugar de almacenamiento; la’maqataxanqa’.
almohada: su almohada; na’xanaxat. Lo ocupa de
almohada; na’xana’a.
alojamiento: su alojamiento; lanatqa’.
alrededor: va alrededorde algo; lepajlec, ỹaqaleten.
Están alrededor de...; naqallichinchiguiñi.
altar: su altar donde sacriica; lcopatoxonaxala’, lcopatoxonaxalate. Su altar donde está quemado; ncopatoxolate. Su material para construir altar; lcopatoxonaxat.,
alterar: lo altera; ỹoỹoota’a.
altísimo: el Altísimo; ñi qota’a ñí’maq ỹomatalecna.
altivo: napacqajantac, napacqajnaxai.
alto: alto; qoỹoqoshi’megue. Alto de estatura; ladocaic. Alta; ladocai. Lugares altos; qoỹoqoshi’mque.
altura:
su
altura;
da
lishicshi’megue,
lishiguishi’megue. De gran altura; ladocaic. Las alturas; naua qoỹoqoshi’mque ‘lauari.
139
alumbrar
alumbrar:
alumbra;
naviguec,
naviquetec,
coỹeraxan. Lo alumbra; coỹarelec, coỹaretaña. Le
sigue mientras le alumbra; coỹaretalec.
alzar: le alza; iconot, ỹaconot, neconshiguim,
ne’xajshiguim, i’axajshiguim. Lo alza; nanojshiguim,
nanoretashiguim. Lo alza con pala; i’maqot, yemqot.
amigo: su amigo; namígo. Son amigos; niỹa’. Se hacen amigos; huagata’.
anilina: qo’le.
Lo anuncia que llega; ỹa’xata’guit.
anillo: su anillo; lichicshaqate.
anzuelo: su anzuelo que usa; loqoinaxanaxat.
amo: (v patrón)
animación: su animación que hace; la’ ñaaqataxanaxac.
añadir: lo añade; ỹoqotec.
amoldar: lo amolda para llevar carga; quemaraxajiec.
animal: el animal; isecỹac. Su animal doméstico;
lalo. Su animal de tracción; lauegaxanaxala’. Su
animal de carga; li’ỹaaquioxola’.
añejo: vino añejo; ñaauapec lataxa.
amonestación: su amonestación recibida; naqataxac.
allá: está allá en tal parte; pa’a’tegue.
amontonado: lapoỹañi
allegado: su allegado; na’deenaxaua.
amontonar: lo amontona; lapoonñi. Lo amontona
en algo; nemeete’e. Lo amontona alrededor de...;
imeetot. Lo amontona encima de sí mismo; ncmeetalta’, niỹoqoteguelta’.
amabilidad: su amabilidad; lauotaxanqachic,
leuagaxaric.
amable: huagaxaraic.
amado: su amado; lauochaxat, lqo’itaxat,
le’xorenatec. Su amada; lauochaqate, lqoltqate.
amor: su amor; lauochaxa, lauochaxanqachic, lqo’iichi.
amoroso: ‘xorenataxanaxaic.
amamantar: le amamanta; illipaxan, íllipaxanta’ho.
amparar: se ampara bajo otro; huaqaitot.
amanecer: amanece; richilecna, yalagaxaguit. Está
por amanecer; richiitegueñi.
Está amaneciendo; richiitegueñi.
amplio: medio amplio; loguioc.
amansar: le amansa; yo’xoiqachit. Se amansa con
otro; neraanachi’chiguit.
amante: su amante ilegítimo; lanataxalate, ledec.
Su amante mujer; ledega.
animar: anima; raqamqataxan, ra’ñaaqataxantac.
Le anima; ỹa’ñaxat, ỹa’ñaxatetalec. Se anima;
na’ñaxat. se anima sobre...; na’ñaxajlec. No se
anima a hacerlo; i’miaqta’a. Se animan entre sí;
na’ñaxajta’, na’ñaxateta’ta’. Le está animando;
ỹa’ñaxatetac. Está animado por...; na’ñaxatete’e’.
ánimo: tiene ánimo; ra’ñiigui lauel, nasapteta.
Su ánimo; na’iaaqataxac. Pierde ánimo; neualñi,
ỹolaugui lauel.
apaciguar: le apacigua; nemanñi nqai’en.
apagado: ‘om.
apagar: lo apaga; ỹo’mat. Se apaga; no’miñi, ‘om.
Se apaga de repente; o’maañi. Hace apagarse;
ro’maataxan. Se está apagando; ‘meetac.
aparecer: aparece; nachaxan, re’oq.
anivelar: lo anivela; nolliquichiguiñi.
apariencia: son iguales en apariencia; nishiiquiaxaua’.
De hermosa apariencia; ta’chiguit da no’ueenataxac.
amputar: lo amputa; ichaxauec.
ano: su ano; iqolo, nate’.
apartado: qoỹoqsa’a.
anciano: qo’xoicoqui’. Anciana; qo’xoiỹo’lli’. Los
ancianos; nqo’xonqaipi
anoche: squepe.
apartar: lo aparta; nasectaqtec, nodaqajantec, no’ueenaxategue, ỹoỹootec, ỹoỹooteta’oga,
ỹoỹojlec. Lo aparta de otro; loỹoote’oga. Se aparta; nasectec, noỹootec, noỹootetec, ỹoqta’a. Se
aparta de...; ỹoxe’oga, ỹoỹoote’oga. Se apartan;
ỹaỹoxonauec. Se apartan entre sí; ỹora’chi.
ancla: su ancla; lesallaxaret.
anochecer: anochece; napalchiguiñi.
anormal: es anormal; se nachinñi, se nouoogoñi.
amargo: chim. Amargo adentro; chimigui.
anchura: su anchura; lecaachiguiñi, lecagui.
amargura: su amargura; lichiraaxa.
andada: su andada; louoxoc.
amarillento: qoñaalec.
andamio: su andamio; lco’ỹaxala’.
ansia: su ansia; liỹalaxa, liỹaxa.
amarillo: qoñi, qoñooxoic.
ansiar: lo ansia tener; nemitete’e.
amasadero: su amasadera donde amasa; laqaulataxanqa’. Su amasadero del pan; naqaulatqa’.
andar: anda; queetegueri’, ỹouo, ỹouoiguiri’. Andan; ỹouoỹa’pe. Anda por calles; queeta’pegúelo.
Anda sin rumbo; namaqategueri’. Anda en algo;
ỹouootapigui. Está andando; ỹouo, ỹouootac,
ỹouootegueri’. Anda; mo’e’. Su andar; louoxoc.
amasado: su lugar donde está amasado; naqaulatqa’.
andariego: huooxoic.
anteanoche: squepe liỹa.
amasar: lo amasa; yaqaulachit. Su lugar donde amasa;
laqaulataxanqa’. Su día para amasar; laqaulataxanaxaqui.
andén: su andén; lco’ỹaxala’.
anteayer: scavit liỹa.
anitrión: su anitrión; la’piichaxala’, louoxola’.
antena: su base de antena; loỹo.
ángel: el ángel; so chicqashiguim qota’a iamaxasec,
so qota’a lelaatec chicqashiguim.
antepasado: sus antepasados; saua ‘auaxaqa leta’al.
nuestros antepasados; qareta’allipi.
angosto: sqalogui.
antes: de antes; leto. Tiempo antes; queso, quesom.
amén: ajá’a, ca chaqaida dajo ‘neeta.
anguila: ‘am.
amenaza: su amenaza; la’xalenataxanaxac. Su
amenaza recibida; na’xalenataxac.
angustia: su angustia; leuogoxo.
Está en angustia; neuoeqotac.
anticipadamente: anticipadamente; qata’ñi. Va anticipadamente a...; qata’a.
amenazar: amenaza; ra’xalenataxan.
angustiar: se angustia; neuoeqotac.
anular: lo anula; ỹosogui, se ipac nqai’en.
anhelar: lo anhela; nishaaque.
anunciante: su anunciante; lapaxat.
anidar: anida en...; co’viichigui. Su lugar donde anida; lco’viichaqa’.
anunciar: lo anuncia; ỹa’xatalec. Lo anuncia anticipadamente; ỹa’xatau’a, ỹa’xateta’guit.
amenaza: ỹadeneguelec, ỹadenlec, ỹadentalec,
ỹa’xalen, na’xalentapigui. Se amenazan entre sí;
nadenta’pegue’.
apaciguado: está apaciguado; nemanñi.
amputado: está amputado; qaichaxaic, qaichaxauec.
anotar: lo anota; ỹiriñi, hiriñi, ỹiriguiñi, ỹereguiñi.
Los anota; hichiñi/ ỹichiñi. Lo anota en un libro;
ỹerelec. Lo anota para algo; ỹiro. Lo está anotando; ỹeretegueñi. Se hace anotar en...; nanera’a. Se
anota con un grupo; nanerougui.
ambos: ambos de los dos; caua’que, daua’que,
ñaua’que, ñaua’que, saua’que, yaua’que. Ambos de
ustedes; qamia’que. Ambos de nosotros; qoma’que.
apacentar: le apacienta; qui’ỹaxan.
aniquilar: lo aniquila; nelliviñi nqai’en, nomajñi,
nomachichiguiñi, ỹomato, ỹalauajñi.
ancho: su ancho; lecaachiguiñi, lecaguiñi. Medio ancho; loguioc.
ambicioso: qo’itaxanqachaqaic.
año: el año; ñaaxa. Su año; niñaaxa. Sus años; niñaxari.
ampolla: su ampolla que sufre; le’paloxo.
amar: ama; re’xorenataxan. Le ama; i’xoren,
nqo’ta, nqo’teu’a, nqo’te’ta. Le ama con mesquindad; yauotegue. Se ama a sí mismo; nauotalta’,
ne’xorenalta’. Se aman entre sí; ne’xorenta’,
ne’xoresenta’, nqo’data’, nqo’ta’ta’. Le está amando; i’xorentac.
amasadera: su amasadera; laqaulataxanaxaqui.
140
apoyar
anclar: se ancla en...; que’eentau’a.
anchor: su anchor; lecagui, da leca’gue.
anotado: lo tiene anotado; ỹeretañi. Está anotado;
naneretañi. Está anotado en algo; naneretalec.
ansiedad: su ansiedad; lachitachic.
ansioso: rachitata.
ante: (v delante)
antiguo: leto, ñaauapec.
aparejar: lo apareja; ỹo’ueejlec.
aparte: está aparte; ỹoqa’oga, ỹoqota’oga,
noỹootetapeguec. Lo pone aparte; nasectaqtec.
apedrear: le apedrea; inaqata.
Son apedreados; qainaxe’.
apelación: su apelación; lashiilaxanaxac.
apelar: apela a...; i’guenegue.
apenas: qaigueme. Apenas veinte; veintolli’.
apestar: apesta; se no’uen na lahita.
apetito: sin apetito; .qaica ca nishaaque.
apisonada: su masa apisonada; la’dec.
apisonar: lo apisona; ỹa’yigui.
aplastado: tepaxañi, tepqatañi.
aplastar: lo aplasta; co’vigui, itepaxachigui, itepaxat, nemanaxajñi, pataqañi, pataqatañí.
aplicar: lo aplica como ungüento; ishila.
apoderar: se apodera de...; pa’aalec.
apodo: su apodo; legaxanaxat, na’aamataxat. El
apodo que da a...; la’aamataxanaxat.
apóstol: el apóstol de Jesús; so Jesús lelaatec.
apoyar: le apoya; qoshiiguit, qoshiita’guit, qoshiílec, huaqaguit. Se apoya verticalmente; huaqshiguim. Se apoya contra algo; huaxauo, huaxau’a. Se
apoya en el otro; huaqate’e’. Se apoyan entre sí;
141
apoyo
qoshiỹaata’. Le está apoyando; qoshiiteguelec. Se
apoya en algo; huaqatalec.
aquí: ‘ena,
no’tequeta’ña. Lo arranca hacia arriba; napocshiguim.
aquietar: le aquieta; ỹo’daqaine’.
arrastrador: nqai’ec.
apoyo: (v ayuda)
apreciado: (v querido)
arada: su arada que hace; lasaugaxanaxac. Su arada
que recibe; nasauguec.
aprender: lo aprende; napaxaguinaxat.
arado: su arado; lasaugaxanaxat.
apresador: su apresador; ncoñiitqo’.
arador: nasaugaxanaq.
apresamiento: su apresamiento que hace; lcoñiitaxanaxac. Su propio apresamiento; nanoxonaxac.
arandela: dególla.
apresar: lo apresa; icona’a, ỹaconlec. Lo apresa de
un salto; nqosoxonejlec, nqosoxane’tot. Su instrumento para apresarle a otro; lcoñiitaxanaxat.
apresuramiento: su apresuramiento; lquipitqachic.
arar: ara; rasaugaxan. Lo ara; naqalgoxoshiguim, nasauec. Lo está arando; nasauquetac. Su acción de
arar; lasaugaxanaxac. Su instrumento para arar; lasaugaxanaxaqui. Está arado; nasauguec.
arrastrar: le arrastra; nahoglenec, naviguiñi,
ỹahoglenta, ỹauguelen, ỹauogolenta.
Lo arrastra a...; nauecta’a, ỹahoglene’ogue,
ỹahoglentau’a. Su cosa que arrastra; lahoglena.
Lo arrastra acá; nauegueri’. Lo arrastra cerca;
ỹauegueri’. Le arrastra arriba; navicshiguim. Se
arrastra; nqai’ec, nqai’queeta, nqai’queetajlec,
nqai’queetegueri’, rashiishita. Le arrastra abajo;
ỹaviguiñi. Lo arrastra con agua; ỹaỹoxonaxat. Su acción de llevarle arrastrándolo; lauegaxanaxac.
apresurar: se apresura; nquipit.
árbol: ada qo’paq.
apretado: están apretados entre sí; npataqa’ajta’.
Estoy apretado; qaypataxata’. Apretaduras su apretadura que hace; lpataxasoxonaxac.
arboleda: yi qo’paqsat/ qo’paxasat.
apretar: lo aprieta hacia abajo; pataxañi. Lo aprieta
en la mano; pataxagui, ỹovicqochigui, ỹovigoxogui.
Lo aprieta adentro; pataqachigui. Lo aprieta sobre...; pataxalec, ipataxalec. Se aprietan contra
otro; npataxagui, pataxaguit. Se aprietan entre sí;.
npataxata’ lo está apretando; pataqategueñi.
aprietos: está en aprietos; neuocqotac. Estoy en
aprietos; qaypataxata’.
aprobar: le aprueba; iuojonta.
apropiado: es apropiado para...; ta’chiguit. No es
apropiado para...; sqa taiguit.
apropiar: se apropia de...; ncona’uegue. Se apropia
de todo; ỹomata’ta’.
aprovechar: aprovecha; nquipit, nquipitec, ỹa’maq.
Lo aprovecha; nquipijlec, nquipita’pegue’, pe’e’tegue.
apto: es apto para...; ta’chiguit.
No es apto para...; sqataiguit.
apuntar: apunta a tal lugar; ỹiqueta’gue.
apuñalar: lo apuñala; ỹa’daac.
apurar: se apura; iỹala, iỹalatac, se naỹaloxon, se
naỹaloxoren,qaica cá’maq naỹaloxonaque, ỹaqamaq,
se ỹaỹaloxon. Se apura en ir a tal lugar; iỹala’gue.
Se apura en...; que’guena’gue, iỹalata’gue.
¡Apúrate!; ¡lagui!, ¡raqamqai’!, ¡qamqai’!.
¡Apúrense!; ¡lagui!, ¡raqamaxahi!, ¡qamaxahi!.
araña: la araña; palachiregaxa.
arbusto: el arbusto; ada qo’paqo’lli’.
arcángel: el arcángel; ñi lashi na chicqashiguim
qota’a lelaatqaipi.
arcilla: arcilla para artesanía; no’xona ‘laua.
arco: su arco; lo’xoshic. El arco iris; qoñi’gue.
arder: arde; nachipishiguim, naviguec. Arde una
ciudad; ỹavigougui. Está ardiendo; ỹaviqueta’a.
ardor: ardor del fuego; norec lauaq.
arena: la arena; lo’uaxanaxa.
arete: sus aretes redondos; lishite. Sus aretes alargados; liishitec.
argolla: dególla.
contra algo; inaqajlec. Lo arroja en tal lugar; inaxague. Lo arroja encima de algo; inaxalec. Lo arroja a
otro; inaxau’a, inaxa’ña. Le arroja a algo; inaxa’ña.
Se arroja sobre...; nqosoxonejlec. Lo arroja al suelo; illiguiñi.
arroyo: ñaachi.
arruga: le causa arrugas; isoỹaxat.
arrugado: arrugado; nesoiỹata’, nesohi.
Su parte arrugada; lesoỹaqa’. Su condición de arrugado; lesoỹaxa.
arrugar: le hace arrugarse; isoỹaxat.
arrayanal: paxaguisat.
arruinar: lo arruina; nalaxat, na’laxatañi.
Le arruina completamente; i’xorqachitetam.
Se arruina; nqa’viinteguelta’.
arreador: su arreador; louaxanaxanaxat.
arsenal: (v armería)
arrear: los arrea; imaq. Los arrea al rumbo; imaxaguilo. Los arrea sobre...; imaxalec. Los arrea
hasta...; imaxague, ỹo’degue. Los arrea hacia allá;
ỹo’deeta. Los arrea hacia acá; nemaq, no’deeta,
no’deetaxasom, no’deho. Lo va arreando; imaqata. Lo va arreando hacia tal lugar; imaqata’gue. Su
palo para arrear; lemaxasoxonqate.
artesa: su artesa; laqaulataxanaxaqui.
arrayán, el: paxaquic.
arreglar: lo arregla; ỹa’maxajñi, ỹa’maxatetegueñi.
Lo arregla bien; ỹa’maxate’tegue. Se arregla
con...; na’maxachiguit, na’maxate’e’. Se arregla
bien; na’maxateta, ne’maxateta. Se arreglan entre
sí; na’maxatetecta’.
arreglo: su arreglo que hace; na’maqataxac. El
buen arreglo; na’maqataxanaxa. Lugar para hacer
buen arreglo; na’maqataxanqa’. Parecí buen arreglo; na ‘maqataxanaxaqui.
artesano: no’xonaxanaq.
articulación: su articulación de cadera; liỹegue.
asado: su asado; laseguec, Ico’ic, lqucualatec. Hace
asado; co’iita. Está asado; rato.
asaltar: lo asalta; nqosoxonejlec.
asar: lo asa; co’i, co’iita, queualachit, ỹalataq. Lo
que asa; lco’ic.
ascender: lo asciende; nqo’naxajshiguim.
asco: su asco; laqaigaxa. Le tiene asco; naqaica’a.
Le da asco; naqaica’a, naqaiquetapega.
asegurado: ‘chiñi.
arremangar: se arremanga; nomaxat.
asegurar: lo asegura; i’taxajñi, ỹa’iaxajñi, ‘chiñi nqai’en.
Lo asegura bien; i’taxachichiguiñi, i’taxatetegueñi.
armadillo: armadillo mulita; tapiñic. El armadillo
peludo más grande; siñit.
arrepentido: está muy arrepentido; itogoteta.
asesinato: su asesinato que hace; lalauataxanaxac.
arrepentimiento: su arrepentimiento; netogotaxa.
asesino: lauataxanaxai, nalauataxanaq.
armadura: su armadura en general; lquepaqataxanaxat. Su armadura del pecho; lquepaqataxanqate
cana lotogue.
arrepentir: se arrepiente; netacocha, netogot, netogochigui. Se arrepiente de...; netogotegue.
así: es así; -sa’, ‘neeta, ‘neetasa’, ‘neetayi,
‘nesa, ‘nesam. Así que; cha’regue, qa’.
No es así; hua’iquet, sqai ‘naari’sa’.
arma: su arma; lo’goxonaxat. Pone arma en la cintura; nishijñi.
armamento: su armamento protector; lapooque’ na
loshicmaxa nalauataxaqui.
armar: se arma; nishijñi. Se arma con...; nishitetañi. Se arma con cuchillo en la cintura; nosaachigui.
Lo arma; ỹa’data’.
armeria: su armería; lo’goxonaxat lahi’.
apuro: su apuro; liỹalaxa, lquipitqachic.
arpa: su arpa; liviigue.
aquel: (v ese, ése)
arquero: arquero de arco y lecha; no’xoshic lo’o.
aquella: acase’e, adase’emanase’e, añise’e, asóse’e,
ayise’e. acaje’e, adaje’e, añaje’e, alije’e, asoje’e,
ayije’e. Aquellos o aquellas; cauase’e, dauase’e,
nauase’e, ñauase’e, sauase’e, yauase’e. cauaje’e,
dauaje’e, nauaje’e, ñauaje’e, sauaje’e, yauaje’e. De
aquellos; quenataq.
142
asustar
arquitecto: ‘imec lo’o.
arrancar: arranca; rapogoxon. Lo arranca con
la mano; napoc, napoguec, ne’tec, no’teguec,
no’tequetauec, no’teque’e, no’chiquishiguim, raqajshiguim. Lo arranca de cuajo; nachipiaxatashiguim. Va arrancando espigas; napogoxontañi
arrestar: le arresta; icordec.
arriba: justo arriba de...; nalooshi’ma. La parte de
arriba; iauat. Está muy arriba; lishicshi’ma. De arriba hasta abajo; chicqochi´nquera ca’ ỹovira’nquira.
asidero: su asidero; leconec.
asiento: su asiento; nqa’xanaxaqui.
asistir: no asiste a una reunión; se ỹalecapogo.
arriero: nemaxasoxonaq, no’ootaxanaq.
asno: ‘ashin. asna; ‘ashina.
arriesgar: lo arriesga; nouona’gue.
Se arriesga; nouonteguelta’.
aspecto: su aspecto; lashicyaxac.
arrimar: se arrima a...; noquiiga’a. Arrima tierra a
la base; imeetot.
asta: asta; lashi. Su asta de lecha; lo’xoso.
arrodillar: se arrodilla; ỹa’chi’iñi ñaua le’cootal. Se
arrodilla ante...; ya’dooto ñaua le’cootal.
áspero: se nesateta.
astucia: su astucia; lco’yaxaric.
astuto: co’ỹaxaraic.
arrogante: nishitaxaic.
asunto: su propio asunto; loiquenatec.
arrojadora: su arma arrojadera; lenaxasoxonqate.
asustador: nqo’ỹoqotaxanaq.
arrojar: lo arroja; inaqauec. Lo arroja derecho
asustar: se asusta; naỹoxonec lqui’I, no’daxatec.
143
atacador
Asusta;qo’ỹoqotaxan. Leasusta;no’daxat,no’daxatetac,
no’daxatetec, qo’ỹoqochit, qo’ỹoqochitetac
atacador: toxonaxai.
atacante: su atacante; lo’o.
atacar: ataca; retoxon. Le ataca; iloquin,
i’guentalec, i’guentau’a, natot, natacot, queu’a,
ỹoqoeac. Le ataca un animal; ito. Le ataca a un
grupo; i’guentaugui, retoxoñigui. Le ataca el sueño;
laqategueñi. Le ataca la enfermedad; nnatot. Disimula atacarle; ỹadeneguelec.
atado: un atado; nanaqatec. Le tiene atado; coñiretari’, ncoñiretari’. Su atado que hace; laqatec. Está
atado a...; ncoñira’guit, ncoñiriguit, coñireta’guit
Está atado en...; ncoñiretagui. Varios atados; nanaqatqa. Atadura; su propia atadura; lequet. Su atadura que usa con otros; lequeetenaxanaxat. Tiene
una atadura; coñirquio’.
atajar: le ataja; naqta’guit, naxata’guit,
naxateta’piguit,quepaqchiguit,quepaxat,ỹanaqchiguit,
ỹanaxachi’chiguit, ỹanaxat, ỹanaxata’guit. La que ataja; lanaqata. Le está atajando; quepaxateta’piguit.
ataque: tiene ataque; ileueta.
atar: le ata; coñi’, icoñi’, coñirari’, icoñiretari’, icoñirañi, icoñireta. Le ata a...; ncoñira’guit nqai’en.
Le ata entero; ỹaxategue ỹaxateta’gue. Le ata bien;
coñireta, coñiretam, ỹaqteta. Le ata arriba; icoñirashiguim. Le ata arriba en...; icoñirashi’megue. Le
ata con...; icoñira’gue. Los ata juntos; coñirata’,
icoñijta’, coñireta’ta’, icoñireta’ta’, ỹauegata’. Lo
ata al cuello; icoñireto’ot. Lo ata alrededor del medio; icoñirigui. Lo ata en...; coñiro. Se ata a sí mismo; ncoñiralta’. Átenlo bien; coñirita.
atascar: se atasca adentro; ỹa’pigui.
ataúd: su ataúd; napal lahi’.
atrapado: su atrapado con red; la leguesec.
atrapamiento: su atrapamiento que hace; loqoinaxanaxac. Su atrapamiento sufrido; nachoxoc.
atrapar: atrapa; roqoinaxan, roqoinaxantac. Lo atrapa; ỹoqoin. Se atrapa a sí mismo; noqoinalta’, noqointeguelta’. Su cerco para atrapar; loqoinaxanaxaqui.
avispa: nombres de avispas; rapic lapaxat, ‘lauanate’ leta´a.
balanza: su balanza; lesallaqataxanaxaqui.
avistar: lo que él avista; la’xalec.
balde: el balde; lecata.
Su balde para agua; necata, nehoma.
ay: ¡ay!; ¡aicuéra!, ¡qoi!, ¡có!.
ayer: scavit.
atraso: con atraso; qaua’, sqaua’.
ayuda: su ayuda que da; lotaanaxanaxac. Su ayuda
recibida; notaanaxac, notauanaxac, notauanqate.
Su ayuda para otros; lotaanaxanaxat, lotaanaxanqate. Su compañero en ayuda mutua; notaanaxaua.
atravesar: lo atraviesa; ca’laxatauec.
ayudador: notaanaxanaq.
atrever: se atreve; napacqajan, nouonteguelta’. Se
atreve a… se iten. No se atreve a...; se iconejlec.
ayudante: notaanaxanaq. Su ayudante; lotaua.
atrás: camina para atrás; qoshaaxaic. Esta atrás;
qoshiỹa’gue. Tiempo atrás; queso, quesom.
atrevido: es atrevido; se illivigui lauel.
atrepellar: le atrepella; i’guentalec, i’guentau’a.
Le atropella hacia adentro; i’guinñigui.
aturdido: aturdido; se naỹajan, ‘eco’ se no’uen.
aullar: aulla; roso’o, roso’ota’pegue’.
aumentar: aumenta; noquiic, noquiiquetauec,
nqo’neuec, ro’xonaxan, se naqaguiñi. Aumenta en
algo; noquiiqueta’guit. Lo aumenta; noquiigaxachiguit,
noquiigaxashiguim, noquiigaxatec, noquiigaxatetauec,
no’xonshiguim, nqo’naxatetashiguim, nqo’naxatetauec,
ỹo’xon. Lo hace aumentar; nqo’naxat.
aún: ña, ñaq, ñaqa, ñaqa’, ñaqai, ñaqai’, vire’ta.
aunque: ‘eno’, ‘eno’chaqai, ‘eno’chi, ‘eno’m, ‘enquet, ‘enquetqai.
ausente: está ausente; se ỹalego, se ỹalegougui.
Casi siempre ausente; se ỹalecapogo. El ausente;
ca. La ausente; acá, ca.
autoridad: es de autoridad; ỹaatqajara na’gaxala’.
Tiene autoridad; ‘ue nqai ‘negué.
Las autoridades; lashillipi.
ayudar: ayuda; rotaanaxan. Ayuda en algo;
rotaanaxanau’a, rotaanaxanegue, rotaanaxanta’pegue.
Le ayuda; notauanta’guit, ỹotauan.
Le ayuda en...; ỹotauanegue. Le ayuda entodo;
nesallaxarene’e’. Se ayudan entre sí; notaantagui,
notaanta’ta’. Le está ayudando; ỹotauantac.
ayunar: ayuna; nqopaaqachilta’, nqopaaqachit.
Está ayunando; nqopaaqachitetac. Le hace ayunar;
qopaaqachit.
ayuno: su ayuno; nqopaaqachitaxac, nqopaaqataxac.
Para ayuno; nqopaaqataxaqui.
azada: su azada; lolegaxanqate.
azotar: azota; nouaxanaxanshiguim.
azúcar: su azúcar; nasooca. Terrón de azúcar; soca
lolo. Sin azúcar; yilqota.
balbucear: balbucea; se no’uene’ueque naua la’qaatqa.
balde: de balde; qaica ‘negué, -te’era. No es de
balde; se nodaachiguñi.
balsa: su balsa; lillicota.
bambú: noqola late’e.
banco: el banco para plata; añí’maq lahi’ ana nam.
Su banco donde sentarse; nqa’xanaxala.
bandear:
bandea;
ca’lauec.
Lo
bandea;
ca’laxatauec, itagoxotauec, ỹachipiaqtauec, ishitec.
Bandea hasta adentro; ca’lau’a. Bandea basta algo
afuera; ca’la’oga. Lo alcanza bandeando; ca’lau’a.
bandera: su bandera; letana.
bandurria: bandurria mora; nalagaxa.
banquete: su banquete; Iqui’ỹaxac lodegaxat.
bañar: se baña; nachil, nachiltac. Le baña; nachilaxan, ỹa’meenlec. Le baña con...; nachilaxana. Se
baña en cuerpo de agua; nachilaxasom. Su lugar de
bañarse; nachilqa’. Se baña en algo; nachilligui.
baño: su baño que da a otro; lachilaxanataxanaxac.
Su baño recibido; nachilaxac.
barandas: sus muchas barandas; lahiseripi.
barajar: lo baraja; ỹacoñi’chiguit.
azufre: quiquiaxaic.
barato: sqoỹoxa’a.
azul: icolaq, lecolaxa.
barba: sus barbas; laqareue.
Bb
barco: el barco; aso qom lahi’ huaxaỹaqse, aso qom
laỹi’ quiñigui na huaxaỹaq.
barranca: tocot.
autorización: su autorización recibida; nañinlataxac.
babosa: la babosa; letaguillic, leta’guellic.
atender: lo atiende; ¡daanlec, idaañiguit, idaanchiguit, quelola, queloltapega, quelola’pegue’, quelolliguit, ra’iguit. Le atiende bien; idaañi’chiguit.
Se atiende; ncochaalta’. Lo está atendiendo;
quelolta’pegue’ queloltapega. Le atiende al que llega; quelolta’piguit. Está atendiendo; queloltac.
avanzada: muy avanzado el tiempo; ỹoxo’ogue.
bailar: baila; rasot. Está bailando; rasotetañi.
barrer: barre; re’legaxan. Lo barre; i’lec,
i’leguec, peloc, peloguec. Lo barre bien; i’lequeta.
i’leque’tegue; barre un campo.
avaro: es avaro; namat, namataxai, namataxalaíc,
qo’itaxanqachaqaic.
bailarín: rasotaxaic.
barrial: nishaaqa’.
atento: atento con visitas; quelolqachaqaic.
atizar: atiza con...; ralonaxana.
Lo atiza; ỹalon, ỹalonougui.
avergonzar: se avergüenza; npocoqotac, nayiloxontaho. Se avergüenza de...; nayiloxonlec, npocoxolec. Le avergüenza; ỹayilqochit.
atleta: atleta; nalliquinaxai.
averiguar: lo averigua bien; renataxanlec.
atorar: su atorarse; lataplaxa.
avestruz: mañic.
atormentar: le atormenta; qaica ca la’maqa’ nqai’en.
avión: ‘autaỹo.
atragantamiento: su atragantamiento; lataplaxa.
avisar: avisa; talaxan, talaxantac. Avisa de...; talaxanlec, talaxanteguelec. Le avisa de su viaje; poyiguin.
atención: su atención prestada; lquelolaxa. Pone
atención; na’xaỹaxanchiguiñi.
atragantar: se atraganta; ỹatapla. Se atraganta
de...; ỹatapla’gue
144
bastón
ave: el ave; qo’o. Ave acuática similar al caraú; natot. Las aves; na aỹoipi/ ỹoipi. Nombres de aves;
huacolec, huo’olec, nauaxañigo.
aviso: su aviso recibido; la’xaỹaxac.
baile: su baile; rasotaxac. Su tiempo de baile;
rasotaxaqui. Su pista de baile; rasotqa’.
bajar: baja; renojñi. Lo baja; ỹoviraqtañi, nañaanni. Se baja; quiguiñi, taañi. Baja a; naata’ña,
naỹa’ña, rénotegue’sop, taỹapi’ña, nqo’ñi’ña. Baja
viniendo; naatañi, chicqotashiguim. Se baja; nanaqañi, nqo’ñiñi, nqo’neetañi, nqoñiichiguiñi. Se
baja de..; renotec. Baja de arriba; nenojñi. Baja
de lo que le lleva; nenotauec. Baja adentro de...;
nqo’ñi’ñigui, taachi’ñigui,renotañigui. Baja de repente; ne’laqataxanchiguiñi. Le baja; nqo’ñiichiguiñi
nqai’en. Baja el líquido; ỹogoñi, ỹoquetañi.
barriga: su barriga; racoom.
barrigudo: comcaic, tapiaxaic.
barrilete: su barrilete; laỹoxonata.
barro: nishaaxa.
barroso: lecolaxaic.
basar: se basa en...; na’deetalec.
base: su base cortita de planta; loỹo. Su base de
antena de radio; loỹo.
basta: ¡basta!; ¡liyi!, ¡yaap!, ¡yi!. Ya le basta; i’ỹoq.
bajo: un bajo; ca’megue.
bastardo: su hijo bastardo; npeuaq. Hijos bastardos; na’ualqa ñaalqa.
bálano: su bálano; nco’ue’ lqahic, notóse, no’lo, nqahic.
bastón: su bastón; lashilete, nepon.
145